آتش به جان درخت‌ها
چرا آتش‌سوزی در جنگل‌ها فراگیر شده است؟
گزارش تازه «موسسه جهانی منابع» نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۴، جهان شاهد بیشترین میزان از دست رفتن جنگل‌ها طی دو دهه اخیر بوده؛ موضوعی که عمدتاً ناشی از افزایش شدید و بی‌سابقه آتش‌سوزی‌ها بوده است. بر اساس داده‌های آزمایشگاه «گلَد» در دانشگاه مریلند، تنها در جنگل‌های اولیه استوایی 7 /6 میلیون هکتار از پوشش جنگلی از دست رفته است؛ یعنی تقریباً دو برابر سال قبل و معادل مساحتی نزدیک به کشور پاناما.
برای نخستین‌بار آتش‌سوزی و نه کشاورزی، عامل اصلی این نابودی بوده و نزدیک به نیمی از این تخریب‌ها را به خود اختصاص داده است.
به گفته پیتر پوتاپوف، استاد پژوهشی در دانشگاه مریلند و یکی از مدیران آزمایشگاه GLAD، طی دو سال گذشته، میانگین از دست دادن سالانه جهانی پوشش درختان به دلیل آتش‌سوزی‌ها در مقایسه با دو دهه گذشته بیش از دو برابر شده است. وی در یک کنفرانس مطبوعاتی گفت که بیشترین افزایش فعل و انفعال‌های آتش‌سوزی در جنگل‌های استوایی و شمالی بوده است و افزود که این آتش‌سوزی‌ها اکنون حتی مناظر دست‌نخورده دورافتاده را نیز می‌سوزاند، جایی که نشانه کمی از حضور مردم دیده می‌شود.
بر اساس یک مطالعه تغییر اقلیم طبیعت در سال 2024، افزایش مناطق سوخته با تغییرات آب‌وهوایی ناشی از انسان مرتبط است. دو سال گذشته داغ‌ترین سال‌های ثبت‌شده بوده است. پوتاپوف گفت: خشکسالی مرتبط با رویدادهای ال‌نینو، با افزایش آتش‌سوزی در جنگل‌های استوایی در سال‌های 2023 و 2024 و در سال‌های 2015 و 2016 همراه بود. با این حال، رویدادهای قبلی ال‌نینو تاثیر مشابهی نداشتند. وی گفت: «می‌دانیم که دما در حال افزایش است و رویدادهای خشکسالی احتمالاً پرتکرار و شدیدتر می‌شوند، به علاوه ما عوامل دیگری نیز داریم ... تکه‌تکه شدن جنگل‌های دست‌نخورده و اولیه در پی ایجاد زیرساخت‌ها و فعالیت‌های معدنی که در مناطق گرمسیری در سراسر قاره‌ها در حال گسترش هستند و به‌شدت در آتش‌سوزی نقش دارند.»
پژوهشگران خواستار مقابله با علل اصلی تغییرات آب‌وهوایی و کاهش احتمال اشتعال در جنگل‌های استوایی هستند. پوتاپوف بیان کرد: «کاهش انتشار کربن از همه منابع، مهم‌ترین راه برای کاهش خطر آتش‌سوزی جنگل‌ها در آینده است.» وی افزود که ما همچنین باید از جنگل‌های اولیه دست‌نخورده بهتر محافظت کنیم.
راد تیلور، مدیر جنگل‌ها و حفاظت از طبیعتِ «موسسه منابع جهانی» نیز طی یک کنفرانس مطبوعاتی گفت، در حالی که پیشرفت در کاهش تلفات مستقیم جنگل‌ها از کالاهایی مانند روغن نخل و خمیر چوب صورت گرفته است، سایر محصولات مانند قهوه و کاکائو و اخیراً استخراج مواد معدنی حیاتی به مشکل تبدیل شده‌اند. تیلور گفت: «ما باید یک نوع رویکرد برنامه‌ریزی کاربری وسیع زمین برای این موضوع داشته باشیم، به طوری که اگر بخشی جلوی جنگل‌زدایی خود را بگیرد، بخش دیگری آماده جایگزینی آن نباشد.»
آتش به جان جنگل‌ها
بر اساس داده‌های جدید آزمایشگاه GLAD در دانشگاه مریلند که در پلت‌فرم «دیده‌بان جهانی جنگل» موسسه منابع جهانی (WRI) در دسترس قرار گرفته است، تلفات جهانی جنگل‌ها در سال 2024 به بالاترین حد خود رسید که ناشی از افزایش فاجعه‌بار آتش‌سوزی‌ها بود. تلفات جنگل‌های اولیه گرمسیری به‌تنهایی به 7 /6 میلیون هکتار رسید- تقریباً دو برابر سال 2023 و مساحتی تقریباً به اندازه پاناما با نرخ 18 زمین فوتبال در هر دقیقه.
برای نخستین‌بار در تاریخ، آتش‌سوزی -نه کشاورزی- علت اصلی از بین رفتن جنگل‌های اولیه استوایی بود که تقریباً 50 درصد از کل تخریب‌ها را به خود اختصاص داد. این یک تغییر چشمگیر نسبت به سال‌های اخیر است که سهم میانگین آتش‌سوزی‌ها تنها 20 درصد بود. در همین حال، تلفات جنگل‌های اولیه استوایی ناشی از دلایل دیگر نیز 14 درصد جهش کرد که شدیدترین افزایش از سال 2016 است.
به‌رغم برخی تحولات مثبت، به‌ویژه در آسیای جنوب شرقی، روند کلی در مسیری نگران‌کننده قرار دارد. رهبران بیش از 140 کشور بیانیه رهبران گلاسکو را در سال 2021 امضا کردند و قول دادند که تا سال 2030 تلفات جنگل را متوقف و معکوس کنند. اما ما به طرز نگران‌کننده‌ای از تحقق این تعهد، دور هستیم: از 20 کشوری که بیشترین مساحت جنگل‌های اولیه (جنگلی که پیش از ظهور انسان وجود داشته، هیچ‌گونه مداخله انسانی در آنها صورت نگرفته و به طور طبیعی توسعه یافته‌اند) را دارند، امروز در 17 کشور تلفات جنگل‌های اولیه بیشتر از زمان امضای توافق‌نامه است.
پیامدهای از دست دادن جنگل‌ها در سال 2024 هم برای مردم و هم برای کره زمین ویرانگر بوده است. در سطح جهانی، این آتش‌سوزی‌ها 1 /4 گیگاتن گازهای گلخانه‌ای منتشر کرد که بالغ بر چهار برابر بیشتر از همه سفرهای هوایی در سال 2023 بود.
الیزابت گلدمن، مدیر دیده‌بان جهانی جنگل WRI، گفت: «این میزان از دست دادن جنگل‌ها با آنچه در بیش از 20 سال گذشته دیده‌ایم، متفاوت است. این یک هشدار قرمز جهانی است- یک فراخوان جمعی برای اقدام برای هر کشور، هر کسب‌وکار و هر فردی که به یک سیاره قابل زیست اهمیت می‌دهد. اقتصاد ما، جوامع ما، سلامت ما؛ هیچ یک از آنها بدون جنگل نمی‌توانند زنده بمانند.»
در حالی که آتش‌سوزی‌ها در برخی از اکوسیستم‌ها طبیعی است، آتش‌سوزی‌ها در جنگل‌های استوایی عمدتاً ناشی از فعالیت‌های انسانی هستند و اغلب در زمین‌های کشاورزی یا برای آماده‌سازی مناطق جدید برای کشاورزی ایجاد می‌شوند. در سال 2024، گرم‌ترین سال ثبت‌شده، شرایط وخیم ناشی از تغییرات آب‌وهوایی و ال‌نینو باعث شد که این آتش‌سوزی‌ها شدیدتر و مهار آنها سخت‌تر شود. اگرچه جنگل‌ها توانایی بازیابی پس از آتش‌سوزی را دارند، اما فشارهای ترکیبی تبدیل زمین و تغییر آب‌وهوا می‌تواند مانع از بازیابی شود و احتمال آتش‌سوزی‌های آینده را افزایش دهد.
صدر فهرست تخریب
برزیل، کشوری با بیشترین مساحت جنگل‌های استوایی، 42 درصد از کل تلفات جنگل‌های اولیه استوایی را در سال 2024 به خود اختصاص داد. آتش‌سوزی‌های ناشی از بدترین خشکسالی تاریخ، باعث 66 درصد از این تلفات شده است- افزایش بیش از شش‌برابری نسبت به سال 2023. تلفات جنگل‌های اولیه به دلایل دیگر نیز 13 درصد افزایش یافته است، بیشتر به دلیل کشاورزی در مقیاس بزرگ برای کشت سویا و چرای گاوها، اگرچه هنوز کمتر از اوج‌هایی است که در اوایل دهه 2000 و در دوران بولسونارو مشاهده شد. آمازون بیشترین کاهش پوشش درختی خود را از سال 2016 تجربه کرد، در حالی که پانتانال بیشترین درصد از بین رفتن پوشش درختی را در کشور متحمل شد.
ماریانا اولیویرا، مدیر برنامه جنگل‌ها و کاربری زمین WRI برزیل گفت: «برزیل در دوران ریاست‌جمهوری لولا پیشرفت کرده؛ اما تهدید جنگل‌ها همچنان پابرجاست. بدون سرمایه‌گذاری پایدار در پیشگیری از آتش‌سوزی در جامعه، اجرای قوی‌تر در سطح دولتی و تمرکز بر استفاده پایدار از زمین، دستاوردهای به‌سختی به‌دست‌آمده خطر از بین رفتن را دارد. همان‌طور که برزیل آماده میزبانی قدرتمندترین مرکز جهانی برای COP30 است.»
تلفات جنگل‌های اولیه بولیوی در سال 2024 به میزان 200 درصد افزایش یافت و در مجموع به 5 /1 میلیون هکتار رسید. برای اولین‌بار، از نظر از دست دادن جنگل‌های اولیه گرمسیری، این کشور بعد از برزیل در رده دوم قرار گرفت و با وجود داشتن کمتر از نیمی از مساحت جنگلی جمهوری دموکراتیک کنگو، از آن پیشی گرفت. بیش از نیمی از تلفات، ناشی از آتش‌سوزی‌هایی بود که اغلب زمین‌های کشت سویا، چرای گاوها و مزارع نیشکر را پاکسازی می‌کردند که به دلیل خشکسالی شدید به آتش‌سوزی شدید تبدیل شد. سیاست‌های دولت برای ترویج توسعه کشاورزی این مشکل را وخیم‌تر کرد.
استازیک چاپلیکی کابزاس، پژوهشگر بولیوی و روزنامه‌نگار داده، گفت: «آتش‌سوزی‌هایی که در سال 2024 بولیوی را درنوردید، زخم‌های عمیقی برجای گذاشت- نه‌تنها بر روی زمین، بلکه بر روی مردمی که به آن وابسته‌اند. ترمیم کردن این آسیب قرن‌ها طول می‌کشد. در سراسر مناطق استوایی، ما به سیستم‌های واکنش آتش قوی‌تر و دوری از سیاست‌هایی نیاز داریم که پاکسازی خطرناک زمین را تشویق می‌کنند، در غیر این صورت این الگوی تخریب بدتر خواهد شد.»
در کلمبیا، تلفات جنگل‌های اولیه نزدیک به 50 درصد افزایش یافته است. با این حال، برخلاف جاهای دیگر در آمریکای لاتین، آتش‌سوزی علت اصلی نبود. در عوض، به دلیل بی‌ثباتی ناشی از شکست مذاکرات صلح، از جمله استخراج غیرقانونی معادن و تولید کوکا، خسارت‌‌های غیرمرتبط با آتش‌سوزی 53 درصد افزایش یافت.
خواکین کاریزوزا، مشاور ارشد WRI کلمبیا، گفت: «در سال 2023، کلمبیا شاهد بزرگ‌ترین کاهش از بین رفتن جنگل‌های اولیه در 20 سال گذشته بود، که ثابت می‌کند وقتی دولت و جوامع با هم همکاری می‌کنند، تغییر واقعی امکان‌پذیر است. افزایش تلفات این جنگل‌ها در سال 2024 یک شکست است، اما این موضوع نباید ما را به عنوان یک کشور دلسرد کند. ما باید به حمایت از اقتصادهای محلی و مبتنی بر طبیعت - به‌ویژه در مناطق دورافتاده- ادامه دهیم و در راه‌حل‌هایی سرمایه‌گذاری کنیم که از محیط زیست محافظت، شغل ایجاد و صلح را تقویت می‌کند.»
در سال 2024، جمهوری دموکراتیک کنگو (DRC) و جمهوری کنگو (ROC) بالاترین سطح از دست دادن جنگل‌های اولیه را ثبت کردند. در ROC، تلفات این جنگل‌ها 150 درصد نسبت به سال قبل افزایش یافت، با آتش‌سوزی که باعث 45 درصد خسارت شد، که با شرایط غیرمعمول گرم و خشک بدتر شده است. حوضه کنگو مانند آمازون نقش مهمی را به عنوان یک مخزن کربن ایفا می‌کند، اما افزایش آتش‌سوزی و از بین رفتن جنگل اکنون عملکرد حیاتی آن را تهدید می‌کند. در جمهوری دموکراتیک کنگو، فقر، اتکا به جنگل‌ها برای تامین غذا و انرژی و درگیری‌های مستمر که از طریق گروه‌های شورشی هدایت می‌شود، به بی‌ثباتی دامن زده و موجب افزایش پاکسازی زمین شده که به از دست رفتن جنگل‌ها منجر می‌شود.
تئودیل اِنکوینچوا، رهبر استراتژی و تعامل حوضه کنگو WRI آفریقا، گفت: «نرخ بالای از دست دادن جنگل در جمهوری دموکراتیک کنگو منعکس‌کننده واقعیت‌های تلخی است که جوامع ما با آن درگیر هستند- فقر، درگیری و اتکای عمیق به جنگل‌ها برای بقا. هیچ گلوله نقره‌ای (آب روی آتش؛ راه‌حل ساده برای یک مشکل پیچیده) وجود ندارد، اما ما مسیر فعلی را تغییر نمی‌دهیم تا زمانی که مردم در سراسر حوضه کنگو به طور کامل برای رهبری تلاش‌های حفاظتی که از اقتصاد روستایی آنها نیز حمایت می‌کند، قدرت پیدا کنند.»
دکتر مَت هانسن، استاد دانشگاه مریلند و مدیر آزمایشگاه جهانی تجزیه و تحلیل و کشف زمین (GLAD) گفت: «ما شاهد تلفات بی‌سابقه جنگل در اثر آتش‌سوزی در معدود کشورهای باقی‌مانده با «جنگل‌های مرتفع و جنگل‌زداییِ کم» مانند جمهوری کنگو هستیم. این پویایی جدید خارج از چهارچوب‌های سیاست فعلی یا قابلیت‌های مداخله است و توانایی ما را برای حفظ جنگل‌های دست‌نخورده در آب‌وهوای گرم‌تر به‌شدت به بوته آزمایش می‌گذارد.»
با این حال، تمامِ خبرها بد نیست. در آسیای جنوب شرقی نشانه‌هایی از پیشرفت وجود دارد. اندونزی تلفات جنگل‌های اولیه را تا 11 درصد کاهش داد و روند صعودی را بین سال‌های 2021 و 2023 معکوس کرد. تلاش‌های دوره ریاست‌جمهوری سابق جوکو ویدودو برای احیای زمین و مهار آتش‌سوزی به پایین نگه داشتن نرخ آتش‌سوزی حتی در میان خشکسالی‌های گسترده کمک کرد. به طور مشابه، مالزی با کاهش 13درصدی مواجه شد و برای اولین‌بار از فهرست 10 کشور برترِ از بین رفتن جنگل‌های اولیه استوایی خارج شد.
آریِف ویجایا، مدیرعامل WRI اندونزی گفت: «ما مفتخریم که اندونزی یکی از معدود کشورهای جهان است که تلفات جنگل‌های اولیه را کاهش می‌دهد. اما جنگل‌زدایی به دلیل مزارع، کشاورزی در مقیاس کوچک و استخراج معادن -حتی در مناطق حفاظت‌شده- یک نگرانی باقی مانده است. امیدواریم دولت فعلی این حرکت را حفظ کند.»
افزایش تلفات جنگل‌ها فراتر از مناطق استوایی نیز گسترش یافت. جهان شاهد افزایش پنج‌درصدی در کاهش کل پوشش درختان در مقایسه با سال 2023 بوده است که به 30 میلیون هکتار می‌رسد- مساحتی به اندازه ایتالیا. این افزایش تا حدی ناشی از فصول آتش‌سوزی شدید در کانادا و روسیه بود و اولین‌باری است که آتش‌سوزی‌های بزرگ هم در مناطق استوایی و هم در جنگل‌های شمالی از زمان شروع ثبت رکورد «دیده‌بان جهانی جنگل» رخ می‌دهد.
مبارزه با از دست دادن جنگل
پیتر پوتاپوف، استاد پژوهشی دانشگاه مریلند و مدیر آزمایشگاه جهانی تجزیه و تحلیل و اکتشاف زمین (GLAD)، می‌گوید: «2024 بدترین سال ثبت‌شده برای تلفات جنگل‌ها ناشی از آتش‌سوزی بود و رکورد سال گذشته را شکست. اگر این روند ادامه یابد، می‌تواند پیوسته مناطق حیاتی طبیعی را تغییر دهد و مقادیر زیادی کربن آزاد کند؛ تشدید تغییرات آب‌وهوایی و دامن زدن به این آتش‌سوزی‌ها خطرناک‌تر است.»
راد تیلور، مدیر جنگل‌ها و حفاظت از طبیعت WRI می‌گوید: «آتش‌سوزی جنگل‌ها و پاکسازی زمین‌ها باعث افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای می‌شود، در حالی که آب‌وهوا در حال حاضر سریع‌تر از آنچه جنگل‌ها می‌توانند با آن سازگار شوند در حال تغییر است. این بحران گونه‌های بی‌شماری را به لبه پرتگاه می‌کشاند و مردم بومی و جوامع محلی را مجبور به ترک زمین‌های اجدادی خود می‌کند.»
برای دستیابی به هدف جهانی توقف از بین رفتن جنگل‌ها تا سال 2030، جهان باید هر سال 20 درصد از جنگل‌زدایی خود را کاهش دهد. در مقابل، سال 2024 شاهد افزایش 80درصدی از دست دادن جنگل‌های اولیه استوایی بود. برای مبارزه با این زیان، جهان نیاز به اقدام در چندین جبهه دارد: پیشگیری قوی‌تر از آتش‌سوزی، زنجیره‌های تامین بدون جنگل‌زدایی برای کالاها، اجرای بهتر مقررات تجاری و افزایش بودجه برای حفاظت از جنگل؛ به‌ویژه طرح‌های بومی. دستیابی به این امر مستلزم اراده سیاسی، استراتژی‌های ملی متناسب با واقعیت‌های محلی و حمایت بیشتر از سوی کشورهای ثروتمند است تا اطمینان پیدا شود که جنگل‌ها پابرجا می‌مانند. کِلی لِوین، رئیس علوم، تغییرات داده‌ها و سیستم‌های صندوق زمین بزوس گفت: «کشورها بارها و بارها متعهد شده‌اند که جنگل‌زدایی و تخریب جنگل‌ها را متوقف کنند. با این حال، داده‌ها نشان می‌دهند که شکاف فاحشی میان وعده‌های داده‌شده و پیشرفت انجام‌شده وجود دارد.»
