تغییر زنجیروار
سرمایه‌گذاری خارجی چگونه آینده صنایع را می‌سازد؟
سرمایه‌گذاری خارجی، در حال تغییر نقشه صنعتی جهان است. برخی کشورها در حال تقویت تولید داخلی‌اند و برخی همکاری‌های فرامرزی جدید شکل می‌دهند، در نتیجه هم جهت جریان سرمایه و هم ساختار روابط سیاسی-اقتصادی میان کشورها در حال دگرگونی است. برخی اقتصادها که سال‌ها برای تامین محصولات کلیدی همانند نیمه‌هادی‌ها یا باتری‌ها به واردات وابسته بوده‌اند، ممکن است به‌زودی شاهد رشد چشمگیری در ظرفیت تولید داخلی باشند؛ تحولی که می‌تواند زنجیره‌های تجارت جهانی را نیز تحت تاثیر قرار دهد و موجب تغییرات زنجیروار در جریان‌های تجاری شود. این بخش به بررسی پویایی‌های مربوط به سرمایه‌گذاری خارجی در حوزه‌های مراکز داده، مواد معدنی حیاتی، نیمه‌هادی‌ها، خودروهای برقی و باتری‌ها و بخش انرژی می‌پردازد.
گسترش زیرساخت‌ها
رشد سریع هوش مصنوعی باعث شده کشورها و شرکت‌های بزرگ در نقاط مختلف دنیا مراکز داده جدید بسازند که بتوانند ظرفیت پردازش داده و اجرای الگو‌های هوش مصنوعی را افزایش دهند. در نتیجه، نقشه جهانی انتقال فناوری و داده نیز در سال‌های آینده دگرگون می‌شود. این تحولات نویدبخش تغییرات اساسی در جریان‌های آینده فناوری، خدمات دیجیتال و داده‌ها در سراسر جهان است.
از سال ۲۰۲۲ تاکنون، میزان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) اعلام‌شده در پروژه‌های ویژه مراکز داده به‌طور متوسط سالانه حدود ۱۷۰ میلیارد دلار بوده؛ رقمی که تقریباً دو برابر میانگین سرمایه‌گذاری‌های اعلام‌شده در دوره ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ است. درعین‌حال، سرمایه‌گذاری‌های اعلام‌شده در مراکز داده، دامنه‌ای به‌مراتب گسترده‌تر از نظر فاصله ژئوپولیتیک پیدا کرده‌اند. ایجاد مراکز داده در مکان‌هایی که قرار است به آنها خدمات ارائه دهند، معمولاً از نظر تجاری و مقرراتی اهمیت زیادی دارد. از یک‌سو، شرکت‌ها برای کاهش تاخیر در انتقال داده و بهبود کیفیت خدمات نیاز دارند مراکز داده را به کاربران نهایی نزدیک کنند و از سوی دیگر، بسیاری از کشورها قوانینی دارند که ایجاب می‌کند داده‌های شهروندانشان در داخل همان کشور ذخیره و پردازش شود.
گسترش سریع هوش مصنوعی باعث شده اقتصادهای مختلف به ظرفیت‌های جدید برای پردازش داده نیاز پیدا کنند. در نتیجه، شرکت‌های چندملیتی و سرمایه‌گذاران جهانی در رقابت تنگاتنگ قرار گرفته‌اند که هرچه سریع‌تر زیرساخت‌های جدید ایجاد کنند. امروزه، چین و ایالات‌متحده با هم بیش از نیمی و شاید تا دوسوم ظرفیت جهانی مراکز داده را در اختیار دارند. در این دو کشور، سرمایه‌گذاری داخلی عامل اصلی توسعه بیشتر ظرفیت مراکز داده است.
در سایر مناطق جهان، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی می‌تواند به موتور اصلی رشد ظرفیت مراکز داده تبدیل شود. پروژه‌های اعلام‌شده می‌توانند ظرفیتی تقریباً دو برابر ظرفیت موجود در خارج از چین و ایالات‌متحده در سال ۲۰۲۲ اضافه کنند و بیش از نیمی از رشد کل ظرفیت جهانی تا سال ۲۰۳۰ را پوشش دهند. شرکت‌های بزرگ فناوری آمریکایی نه‌تنها در کشورهای توسعه‌یافته سرمایه‌گذاری می‌کنند، بلکه در حال گسترش فعالیت‌هایشان به بازارهای نوظهور هستند که زیرساخت‌های داده‌ای و خدمات ابری را جهانی کنند. غول‌های فناوری ابری همانند آمازون وب سرویس و مایکروسافت، بزرگ‌ترین منابع این سرمایه‌گذاری‌های مستقیم خارجی اعلام شده‌اند. علاوه بر سرمایه‌گذاری‌های بزرگ و مستمر در اروپا و دیگر اقتصادهای پیشرفته، این شرکت‌ها افزایش سرمایه‌گذاری در بازارهای نوظهور را نیز اعلام کرده‌اند. مقاصد اصلی این سرمایه‌گذاری‌ها شامل هند و جنوب شرقی آسیا و همچنین عربستان سعودی بوده است. برای نمونه، در اوایل سال ۲۰۲۵، سرمایه‌گذاران از اقتصادهای خاورمیانه برخی از بزرگ‌ترین پروژه‌های مراکز داده تاریخ را در فرانسه و ایالات‌متحده اعلام کردند. سرمایه‌گذاری‌های خارجی در مراکز داده نه‌تنها در حال ساخت هستند، بلکه در چند سال آینده ظرفیت‌های بزرگ داده‌ای را به شبکه جهانی اضافه می‌کنند و تاثیر آنها به‌سرعت در صنعت فناوری و خدمات دیجیتال احساس می‌شود. تقریباً نیمی از ۲۰ پروژه اعلام‌شده از سال ۲۰۲۲ تاکنون مشغول تولید هستند. موجی از مراکز داده که با سرمایه‌گذاری خارجی ایجاد شده‌اند، برنامه‌ریزی شده است که در سال‌های ۲۰۲۵ و ۲۰۲۶ وارد چرخه عملیاتی شوند.
بیشتر پروژه‌های باقی‌مانده، در نیمه نخست سال ۲۰۲۵ اعلام شده‌اند. این پروژه‌ها می‌توانند تا سال ۲۰۳۰، کمپ‌های چندگیگاواتی مراکز داده راه‌اندازی کنند. این پروژه‌ها همچنین به مقادیر زیادی انرژی نیاز دارند. در سطح جهانی، مراکز داده مصرف برق کمی دارند، اما این میزان در حال افزایش است. تا سال ۲۰۳۰، تقاضای برق مراکز داده می‌تواند حدود پنج درصد کل مصرف برق جهان را شامل شود. برای نمونه، مگاپروژه سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی که در سال ۲۰۲۵ برای توسعه مرکز داده 4 /1گیگاواتی در پاریس اعلام شد، برای راه‌اندازی و بهره‌برداری، نیازمند ۱۰ تا ۱۵ درصد از مصرف فعلی برق این شهر است. اگر این سرمایه‌گذاری‌ها موفقیت‌آمیز باشند، می‌توانند جریان‌های فرامرزی در اقتصادها را دگرگون کنند. برای مثال، افزایش تقاضا برای تراشه‌های پیشرفته در مناطقی که مراکز داده جدید ساخته می‌شوند، می‌تواند مسیرهای تجاری قطعات الکترونیکی پیشرفته را تغییر دهد.
صنایع آینده‌ساز
لیتیوم باتری‌ها را تامین می‌کند، ژرمانیوم سرعت تراشه‌ها را افزایش می‌دهد، نئودیموم موتورهای الکتریکی کارآمد را به حرکت درمی‌آورد و مس جهان ما را به هم متصل می‌کند. بنابراین مواد معدنی نقش حیاتی در فناوری‌های پیشرفته دارند و با توجه به اهمیت آنها در خودروهای برقی، تراشه‌ها و زیرساخت‌های مدرن، نیاز جهانی به این مواد هر سال بیشتر می‌شود. استخراج و فرآوری مواد معدنی حیاتی به‌شدت در مناطق جغرافیایی محدودی متمرکز است؛ به‌طوری که بخش اعظم فرآوری‌ها عمدتاً در چین انجام می‌شود.
پروژه‌های سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی ابزاری برای چین و سایر اقتصادها هستند که تامین این مواد معدنی در آینده را تضمین می‌کنند. بنابراین سرمایه‌گذاری‌ها در کل زنجیره ارزش این مواد در حال افزایش است. تقریباً نیمی از سرمایه‌گذاری‌های خارجی در بخش فلزات و مواد معدنی به مواد معدنی حیاتی اختصاص دارد و بقیه عمدتاً به فولاد مربوط می‌شود که هم در صنایع پیشرفته و هم در تولیدات پایه کاربرد گسترده دارد. سرمایه‌گذاری‌های جدید در مواد معدنی حیاتی به‌سرعت در حال افزایش است، عمدتاً به دلیل سرمایه‌گذاری‌های چین و همچنین فعالیت‌های سرمایه‌گذاری میان اقتصادهای پیشرفته و بازارهای نوظهور که نشان‌دهنده اهمیت جهانی این منابع برای آینده صنایع پیشرفته است. در حوزه مواد معدنی حیاتی، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی جدید از سال ۲۰۲۲ تاکنون به حدود ۵۰ میلیارد دلار در سال رسیده که تقریباً دو برابر میانگین این سرمایه‌گذاری‌ها در دوره ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ است.
چین نقش غالب در فرآوری مواد معدنی حیاتی دارد و سرمایه‌گذاری‌های خارجی آن در این بخش نه‌تنها افزایش یافته، بلکه جغرافیای آن گسترده شده است. از آسیای نوظهور و آفریقا تا اروپا و شمال آفریقا، نشان‌دهنده اهمیت استراتژیک چین در تامین منابع حیاتی برای صنایع آینده‌ساز است. شرکت‌های چینی مالک تاسیساتی هستند که بیش از ۹۰ درصد عناصر نادر خاکی، حدود ۸۰ درصد کبالت، ۷۰ درصد لیتیوم، ۶۰ درصد نیکل و ۴۰ درصد مس جهان را فرآوری می‌کنند. به همین ترتیب، شرکت‌های چینی برای مدت طولانی بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاران خارجی در مواد معدنی حیاتی بوده‌اند و حدود یک‌چهارم کل سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی اعلام‌شده در دهه گذشته را به خودش اختصاص داده‌اند.
از سال ۲۰۲۲، سرمایه‌گذاری‌های مستقیم خارجی شرکت‌های چینی در حوزه مواد معدنی حیاتی افزایش یافته و از نظر جغرافیایی و ژئوپولیتیک گسترده شده است. این معاملات به‌طور متوسط سالانه ۱۶ میلیارد دلار بوده که سه برابر میانگین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ است. سرمایه‌گذاری‌های اعلام‌شده از سوی شرکت‌های چینی در آمریکای لاتین، آفریقای جنوب صحرای بزرگ و آسیای نوظهور همچنان قوی باقی مانده است. برای مثال، در سه سال گذشته، شرکت‌ها حدود ۱۵ میلیارد دلار برای پروژه‌های مرتبط با مواد معدنی در اندونزی اعلام کرده‌اند که بیشتر مربوط به نیکل است. تحول نسبتاً جدید این است که شرکت‌های چینی سرمایه‌گذاری‌های اعلام‌شده را به اروپا و شمال آفریقا نیز گسترش داده‌اند. این شامل یک معدن مس در صربستان و پروژه‌های فرآوری و تولید باتری در مراکش می‌شود.
سرمایه‌گذاری‌های خارجی در مواد معدنی حیاتی از سوی شرکت‌های اقتصادهای پیشرفته و برخی سرمایه‌گذاران نوظهور در حال افزایش و بخشی از آن به کانادا و آمریکا متمرکز است. این پروژه‌ها نه‌تنها در حال اجرا هستند، بلکه می‌توانند تولید جهانی مس و لیتیوم را به‌طور قابل‌توجهی افزایش دهند، بنابراین بر زنجیره تامین جهانی این مواد تاثیر عمیقی بگذارند. برخی از بزرگ‌ترین اعلامیه‌های سرمایه‌گذاری مربوط به فرآوری مواد باتری است، درحالی‌که برخی دیگر از استخراج لیتیوم تا فرآوری عناصر نادر خاکی را شامل می‌شوند. تاثیر بالقوه پروژه‌های سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی بر عرضه جهانی برخی مواد معدنی قابل‌توجه است. برای مثال، اگر سرمایه‌گذاری‌های جدید در حوزه استخراج مس از سال 2025 به اجرا درآیند، می‌توانند تولید جهانی را حدود ۱۰ درصد نسبت به سال ۲۰۲۲ افزایش دهند. برای لیتیوم، تولید اضافی از این سرمایه‌گذاری‌ها می‌تواند بیش از ۳۰ درصد افزایش یابد. این سرمایه‌گذاری‌ها هم تولید را افزایش می‌دهند، هم می‌توانند ساختار تجارت جهانی مواد معدنی حیاتی را تغییر دهند و با کمک سرمایه داخلی، زنجیره ارزش برخی مواد کلیدی را در داخل محلی‌سازی کنند.
بازآرایی تولید
اقتصاد جهانی آینده بر پایه نیمه‌هادی‌های پیشرفته، یعنی پیشرفته‌ترین تراشه‌های تولیدشده، شکل می‌گیرد. کاربردهای بالقوه این تراشه‌ها گستره وسیعی از جمله هوش مصنوعی مولد، روباتیک، دفاع و بسیاری دیگر از بخش‌ها دارند. برای مثال، یک مدل زبانی بزرگ می‌تواند صدها هزار تراشه از این نوع نیاز داشته باشد. در شرایط تشدید تنش‌های ژئوپولیتیک، کشورها در تلاش‌اند تولید را از تایوان و کره جنوبی متنوع کنند و ظرفیت تولید را به نزدیکی خانه و بازارهای داخلی بیاورند. مطابق با این روند، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی مرتبط با نیمه‌هادی‌ها در حال بازساخت هستند. یعنی ارزش سرمایه‌گذاری‌ها افزایش یافته اما فاصله ژئوپولیتیک کاهش یافته است. از سال ۲۰۲۲، اعلامیه‌های سرمایه‌گذاری در حوزه نیمه‌هادی‌ها به ۱۱۵ میلیارد دلار در سال رسیده که پنج برابر میانگین دوره سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ است. نکته قابل‌توجه این است که نیمی از این مبلغ صرف ساخت تاسیسات جدید پیشرفته شده است که در دوره قبلی سرمایه‌گذاری‌های خارجی وجود نداشت. بااین‌حال، ساخت ظرفیت تولید تراشه‌های پیشرفته در مقیاس وسیع، نه آسان است و نه ارزان. کارخانه تراشه‌سازی (Fab) می‌تواند ۱۰ میلیارد دلار یا بیشتر هزینه داشته باشد. این کارخانه‌ها پیچیده و دقیق هستند و تنها چند شرکت در سطح جهان توانایی توسعه آنها را دارند. در این زمینه، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی مانند موتور مهمی برای گسترش ظرفیت جهانی ظاهر شده است. اگر تمام پروژه‌های اعلام‌شده سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی محقق شوند، می‌توانند معادل ۶۰ درصد کل ظرفیت جهانی تراشه‌های پیشرفته در سال ۲۰۲۲ به ظرفیت موجود اضافه کنند. سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی می‌تواند پنج برابر ظرفیت فعلی خارج از تایوان و کره جنوبی به تولید اضافه کند و به‌طور چشمگیری پراکندگی جغرافیایی این صنعت را افزایش دهد.
ترکیب سهم اروپا، ژاپن و ایالات‌متحده از ظرفیت تولید تراشه‌های پیشرفته جهان می‌تواند از حدود ۱۰ درصد در سال ۲۰۲۲ به بیش از ۳۰ درصد در سال ۲۰۳۰ افزایش یابد که بیش از نیمی از این رشد با پروژه‌های سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی ایجاد می‌شود. براساس برخی برآوردها، ایالات‌متحده می‌تواند تا اوایل دهه ۲۰۳۰ به دومین تولیدکننده بزرگ تراشه‌های پیشرفته تبدیل شود و میزبان بیش از ۲۰ درصد از ظرفیت جهانی باشد. ظرفیت اضافی می‌تواند وابستگی آمریکا به منابع خارجی برای تراشه‌های پیشرفته را کاهش دهد. بااین‌حال، بدون تغییرات اساسی در سایر مراحل زنجیره ارزش نیمه‌هادی، وابستگی‌های خارجی همچنان ادامه دارد. سرمایه‌گذاری‌های خارجی در نیمه‌هادی‌ها در حال افزایش ظرفیت تولید در آمریکا، اروپا، ژاپن و هند است و تولید تراشه‌های پیشرفته را گسترش می‌دهد. بااین‌حال، چالش‌های بزرگ همانند هزینه‌های بالای ساخت و برق، محدودیت دسترسی به شرکای زنجیره ارزش و مقررات متفاوت وجود دارد که موفقیت این پروژه‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
تولید باتری‌ها
چین هنوز رهبر تولید باتری جهان است. امروزه چین بیش از ۸۰ درصد ظرفیت جهانی فرآوری مواد فعال و تولید باتری را در اختیار دارد و سهم آن در تولید سلول‌های لیتیوم-آهن-فسفات (LFP)، حدود ۹۰ درصد است. تولید خودروهای برقی متنوع است و چین تقریباً ۷۰ درصد ظرفیت جهانی مونتاژ EV را در اختیار دارد. سرمایه‌گذاری‌های خارجی در حال گسترش تولید به سایر کشورها و ایجاد شبکه تولید جهانی متنوع است که می‌تواند وابستگی به چین را کاهش دهد و ظرفیت جهانی باتری‌ها را به شکل چشمگیر افزایش دهد.
اقتصادهای اروپایی و ایالات‌متحده اصلی‌ترین دریافت‌کنندگان سرمایه‌گذاری‌های اعلام‌شده در حوزه خودرو و باتری هستند و از سال ۲۰۲۲ حدود ۵۰ درصد کل اعلامیه‌های سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را جذب کرده‌اند. اگرچه این مناطق دارای شرکت‌های داخلی هستند که در تلاش برای گسترش تولید داخلی هستند، پروژه‌های سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی می‌توانند توانمندی‌های مهمی فراهم کنند و بخش عمده‌ای از رشد ظرفیت در این مناطق را شکل دهند. در مورد ایالات‌متحده، که حدود ۳۰ درصد کل جریان‌های سرمایه‌گذاری اعلام‌شده را به خود اختصاص داده است، تقریباً نیمی از این سرمایه‌گذاری‌ها از سوی شرکت‌های پیشرو ژاپنی و کره‌ای در زمینه مونتاژ خودرو و باتری انجام شده و مابقی عمدتاً از اروپا آمده است. شرکت‌های چینی پیشرو کمتر از ۱۰ درصد از کل را تشکیل می‌دهند. اروپا وضع متفاوتی دارد. شرکت‌های چینی، از جمله تولیدکنندگان خودروهای برقی و باتری، به بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاران بالقوه تبدیل شده‌اند، با اعلام سرمایه‌گذاری حدود ۱۰ میلیارد دلار سالانه از سال ۲۰۲۲، که حدود ۵۵ درصد از سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی اعلام‌شده به اروپا از شرکای غیراروپایی آمده است. ردپای سرمایه‌گذاری چین فراتر از اروپاست. بازیکنان چینی قرار است بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاران در اقتصادهای نوظهور سراسر جهان شوند. در مراکش و ویتنام، آنها پروژه‌های باتری و در مالزی، مکزیک، عربستان سعودی و ترکیه، پروژه‌های بزرگ مونتاژ خودروهای برقی را اعلام کرده‌اند. با ادامه سرمایه‌گذاری‌های خارجی شرکت‌های چینی، مالکیت آنها بر ظرفیت جهانی می‌تواند حدود ۷۵ تا ۸۰ درصد باقی بماند. از آنجا که چین همچنان به سرمایه‌گذاری سنگین داخلی ادامه می‌دهد تا رهبری صنعت را حفظ کند، انتظار می‌رود بخش عمده‌ای از این ظرفیت در داخل این کشور باقی بماند که تقریباً معادل دوسوم کل ظرفیت جهانی است. به عبارت دیگر اروپا و آمریکا بیشترین جذب سرمایه‌گذاری خارجی در خودرو و باتری را دارند، اما شرکت‌های چینی همچنان نقش اصلی را در سرمایه‌گذاری جهانی ایفا می‌کنند و بخش عمده ظرفیت تولید باتری و خودروهای برقی در داخل چین باقی می‌ماند.
