انقلاب در صنایع
چگونه سرمایه‌گذاری خارجی آینده تجارت را شکل می‌دهد؟
سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی(FDI (Foreign Direct Investment با سرعت و جهتی تازه در حال تغییر است و آینده صنعت و تجارت جهانی را شکل می‌دهد. موضوعی که در گزارش‌های جدید از آن به‌عنوان «The FDI shake-up» یاد می‌شود. این تغییرات به‌ویژه در صنایع پیشرفته مثل هوش مصنوعی، دیتاسنترها، نیمه‌رساناها، خودروهای برقی و انرژی‌های پاک به‌وضوح دیده می‌شود.
برای مثال، شرکت‌های بزرگ فناوری مثل آمازون، گوگل یا مایکروسافت، میلیاردها دلار صرف ساخت دیتاسنتر در کشورهایی مثل آمریکا، فرانسه یا کشورهای خاورمیانه کرده‌اند که خدمات ابری و هوش مصنوعی را توسعه دهند. همزمان، غول‌های صنعت تراشه مثل TSMC پروژه‌های عظیم را در آمریکا راه‌اندازی کرده‌اند که نشان‌دهنده جابه‌جایی در زنجیره تامین جهانی است. در این روند، دولت‌ها نیز بیکار ننشسته‌اند. کشورها با دادن مشوق‌ها و ایجاد قوانین حمایتی، سعی دارند سرمایه‌گذاری‌ها را به سمت خودشان جذب کنند. هدف، کاهش وابستگی به شرکای دوردست و ایجاد ظرفیت‌های تولیدی جدید در داخل است. در مقابل، صنایع سنتی همانند تولید مواد غذایی، پوشاک یا خدمات ساده، کاهش چشمگیری در جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی داشته‌اند. همچنین برخی مناطق، به‌ویژه کشورهای در حال توسعه، با کاهش شدید در جذب این سرمایه‌ها مواجه شده‌اند. بااین‌حال، الگوهای جدید سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی نشان می‌دهد سرمایه‌گذاری خارجی می‌تواند موتور محرکی برای رشد صنایع آینده‌ساز باشد.
صنایع آینده‌ساز
صنایع آینده‌ساز به بخش‌های پیشرفته و دانش‌بنیان تولید و خدمات گفته می‌شود که به‌سرعت در حال رشدند و سرمایه‌گذاری‌های خارجی جدید زیادی را جذب می‌کنند. پژوهشی که موسسه مکنزی انجام داده ۱۸ حوزه مختلف را شناسایی کرده که می‌توانند تا سال ۲۰۴۰ سهم قابل‌توجهی از رشد اقتصادی جهان را تشکیل دهند. این حوزه‌ها شامل بخش‌های در حال رشد فعلی همانند تجارت الکترونیک، خودروهای برقی و نیمه‌رساناها، همچنین بخش‌های جدیدی مثل نرم‌افزار و خدمات هوش مصنوعی و حوزه‌های نوظهوری مثل صنعت فضا می‌شوند. این صنایع معمولاً رشد سریع و پویایی دارند و شرکت‌ها برای به‌دست آوردن سهم بازار بیشتر، سرمایه‌گذاری‌های بزرگی روی فناوری‌های پیشرفته انجام می‌دهند.
بیشتر این حوزه‌ها به سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در صنایع آینده‌ساز وابسته هستند. به‌عنوان مثال، بخش‌های پیشرفته تولید همانند نیمه‌رساناها و باتری‌ها بیشترین جذب سرمایه را دارند و بخش‌هایی همانند تبلیغات دیجیتال، خدمات ابری و پخش آنلاین از جریان سرمایه‌گذاری در حوزه نرم‌افزار و ارتباطات بهره می‌برند. این صنایع را معمولاً شرکت‌های بزرگ جهانی اداره می‌کنند که برای حفظ مزیت رقابتی نیاز به فعالیت در مقیاس جهانی دارند، به همین دلیل سرمایه‌گذاری‌های فرامرزی در این بخش‌ها اهمیت زیادی دارد.
البته همه حوزه‌های آینده به یک اندازه سرمایه‌گذاری خارجی جذب نکرده‌اند. به‌عنوان مثال، صنعت روباتیک در دوره گذشته سرمایه‌گذاری‌های مستقیم خارجی زیادی جذب نکرده، هرچند این صنعت در حال تبدیل شدن به بخشی کلیدی در سیستم‌های تولید آینده است. شرکت‌های بزرگ روباتیک در کشورهایی همانند چین، آلمان، ژاپن و آمریکا روی سرمایه‌گذاری داخلی تمرکز کرده‌اند، اما به‌تدریج با افزایش تقاضای جهانی، الگوی سرمایه‌گذاری در حال تغییر است. شرکت‌های اروپایی برنامه‌هایی برای افزایش تولید روبات‌های صنعتی مجهز به هوش مصنوعی و روبات‌های تعاملی دارند و شرکت‌های اروپایی و ژاپنی نیز در حال گسترش فعالیت در آمریکا هستند. بخش دفاعی نیز از حوزه‌هایی است که سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در آن کمتر بوده است. در این بخش، همکاری‌ها به‌صورت قراردادهای دولتی، انتقال تجهیزات از طریق کمک‌های خارجی، مشارکت در تولید مشترک یا تولید تحت لیسانس است و کمتر شاهد تاسیس کارخانه‌های متعلق به شرکت‌های خارجی هستیم.
در سال ۲۰۲۵، سرمایه‌گذاری‌های اعلام‌شده در صنایع آینده‌ساز همچنان افزایش یافته و پیش‌بینی می‌شود به حدود ۸۴۰ میلیارد دلار برسد که بخشی از این رشد مربوط به دیتاسنترها و کارخانه‌های ساخت نیمه‌رسانا (به‌ویژه در آمریکا) است. در مقابل، سرمایه‌گذاری‌ها در دیگر حوزه‌های تولید پیشرفته، منابع و صنایع سنتی کاهش یافته و به کمترین میزان در ۲۰ سال گذشته در مناطق مختلف جهان همانند چین، آسیا، آمریکای لاتین، خاورمیانه و آفریقا رسیده است.
هرچند اعلام سرمایه‌گذاری به معنی اجرای قطعی پروژه نیست، اما مطالعات گذشته نشان داده‌اند ۶۰ تا ۸۰ درصد این پروژه‌ها عملیاتی می‌شوند. از سال ۲۰۲۲، نیمی از بزرگ‌ترین پروژه‌های اعلام‌شده در صنایع آینده‌ساز یا در حال ساخت‌اند یا به بهره‌برداری رسیده‌اند.
سرمایه‌گذاری در نیمه‌رساناها
رشد سرمایه‌گذاری‌های اعلام‌شده در صنایع آینده‌ساز به‌طور یکنواخت نبوده و بخش‌هایی از این صنایع به شکل قابل‌توجهی بیشترین سهم رشد را داشته‌اند. به‌ویژه زیرساخت‌های مرتبط با هوش مصنوعی و صنعت نیمه‌رساناها بیشترین رشد را به خود اختصاص داده‌اند. از سال ۲۰۲۲، سرمایه‌گذاری‌های مستقیم خارجی در بخش نرم‌افزار و ارتباطات به دلیل انتظارهای بالا از هوش مصنوعی به‌شدت افزایش یافته است. بیش از ۸۵ درصد سرمایه‌گذاری‌های جدید در بخش دیتاسنترها (زیرساخت اصلی و حیاتی برای اجرای پروژه‌های هوش مصنوعی) بوده است. این میزان سرمایه‌گذاری سالانه حدود ۱۷۰ میلیارد دلار است و در سال ۲۰۲۵ با روند افزایشی چشمگیری روبه‌رو شده است؛ به‌طوری که پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال به بیش از ۳۷۰ میلیارد دلار برسد.
صنعت تولید پیشرفته نیز بخش قابل‌توجهی از سرمایه‌گذاری‌های خارجی را به خود جذب کرده است. از سال ۲۰۲۲ تاکنون، حدود یک‌چهارم کل سرمایه‌گذاری‌های جهانی مستقیم خارجی به این بخش اختصاص یافته است. حدود یک‌سوم میزان سرمایه‌گذاری معادل ۱۱۵ میلیارد دلار به ساخت کارخانه‌های نیمه‌رسانا (fabs) اختصاص یافته است. یک‌سوم دیگر به خطوط مونتاژ خودروهای برقی و کارخانه‌های بزرگ باتری‌سازی (عمدتاً در صنعت خودرو) تعلق گرفته است. دیگر سرمایه‌گذاری‌ها در حوزه‌هایی همانند داروسازی (به‌ویژه داروهای مقابله با چاقی)، الکترونیک و حوزه‌های روبه رشد مانند روباتیک و فناوری‌های مرتبط با صنایع دفاعی صرف شده است. در چند ماه نخست سال ۲۰۲۵، سرمایه‌گذاری‌ها در نیمه‌رساناها سه برابر شد، اما سرمایه‌گذاری در خودروهای برقی بیش از سه‌چهارم کاهش یافت.
صنایع منابع طبیعی نیز به دلیل گسترش صنایع انرژی‌بر و نیازمند مواد اولیه، سرمایه‌گذاری بیشتری جذب کرده‌اند. در بخش فلزات و مواد معدنی، حدود نیمی از سرمایه‌گذاری‌های جدید که معادل ۵۰ میلیارد دلار در سال است، به پروژه‌های استخراج و تصفیه مواد معدنی مهم برای تولیدات پیشرفته همانند مس، لیتیوم و نیکل اختصاص یافته است. بخش دیگر عمدتاً به زنجیره ارزش فولاد و به خصوص فرآیندهای جدید تولید فولاد با انتشار کمتر آلاینده‌ها تعلق دارد.
در حوزه انرژی، سرمایه‌گذاری‌های اعلام‌شده روندی پیچیده داشته است. تقریباً سه‌چهارم کل سرمایه‌گذاری‌های انرژی که از سال ۲۰۲۲ اعلام شده‌اند، معادل نزدیک به ۳۳۰ میلیارد دلار در سال، صرف توسعه فناوری‌های کم‌انتشار است که این رقم نسبت به دوره ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ دو برابر شده است. در این میان، سرمایه‌گذاری‌ها در منابع انرژی تجدیدپذیر همانند خورشید و باد و همچنین تولید هیدروژن الکترولیتی که فناوری نوظهوری است، تقریباً سهم مساوی داشته‌اند. باقی‌مانده سرمایه‌گذاری‌ها به پروژه‌های سوخت‌های فسیلی سنتی اختصاص یافته که نسبت به دوره قبل کاهش یافته و از بیش از ۱۵۰ میلیارد دلار به ۱۰۵ میلیارد دلار رسیده است.
در سال ۲۰۲۵، چشم‌انداز سرمایه‌گذاری‌ها در بخش انرژی تغییر قابل‌توجهی داشته است. سرمایه‌گذاری‌ها در گاز طبیعی مایع (LNG) و انرژی خورشیدی تقریباً ثابت مانده‌اند، اما سرمایه‌گذاری‌ها در هیدروژن کم‌انتشار، انرژی بادی فراساحلی و استخراج نفت و گاز حدود ۷۰ درصد کاهش یافته است. در مقابل، سرمایه‌گذاری‌ها در انرژی هسته‌ای و ژئوترمال پیشرفته بیش از دو برابر شده‌اند، اما به دلیل پایه پایین، تاثیر چندانی بر مجموع سرمایه‌گذاری‌های انرژی نداشته‌اند.
تمرکز سرمایه‌گذاری‌ها
در پنج ماه نخست سال ۲۰۲۵، اعلام سرمایه‌گذاری‌های مستقیم خارجی نشان می‌دهد گرچه نمی‌توان براساس این بازه کوتاه نتیجه‌گیری کلی کرد، اما روندهای مهمی ادامه دارند و در برخی حوزه‌ها شرکت‌ها در انتظار شرایط بهتر هستند و سرمایه‌گذاری‌های جدید را به تعویق انداخته‌اند. کل سرمایه‌گذاری‌های اعلام‌شده در این مدت حدود ۶۰۰ میلیارد دلار بوده که اگر این عدد را برای کل سال ۲۰۲۵ در نظر بگیریم، تقریباً مشابه میانگین سالانه 4 /1 تریلیون دلار در دوره ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۴ است. بخش قابل‌توجهی از سرمایه‌گذاری‌ها (حدود ۷۵ درصد) همچنان به صنایع آینده‌ساز و منابع اختصاص یافته‌اند. بااین‌حال، سهم صنایع آینده‌ساز نسبت به گذشته افزایش چشمگیری داشته و اکنون ۵۸ درصد کل سرمایه‌گذاری‌ها را تشکیل می‌دهند، درحالی‌که این عدد در دوره قبلی تنها ۳۵ درصد بود.
یکی از مهم‌ترین بخش‌هایی که سرمایه‌گذاری‌ها در آن رشد چشمگیری داشته‌اند، پروژه‌های مرتبط با هوش مصنوعی است. سرمایه‌گذاری در دیتاسنترها، که زیرساخت اصلی اجرای فناوری‌های هوش مصنوعی هستند، بیش از دو برابر شده و تا ماه می ۲۰۲۵ به ۱۵۰ میلیارد دلار رسیده است. در این رشد، شرکت‌های بزرگ آمریکایی که به عنوان «هایپراسکالر» شناخته می‌شوند در سال‌های گذشته نقش اصلی را داشتند، اما در سال ۲۰۲۵ نهادهای سرمایه‌گذاری در کشورهای شورای همکاری خلیج فارس نیز وارد میدان شده و پروژه‌های چندمیلیارددلاری در آمریکا و فرانسه اعلام کرده‌اند. در حوزه نیمه‌رساناها نیز سرمایه‌گذاری‌ها سه برابر شده‌اند و تا پایان ماه می ۲۰۲۵ تقریباً ۱۲۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری اعلام شده که ۱۰۰ میلیارد دلار آن صرف توسعه پروژه شرکت تایوانی TSMC در آریزونا شده است.
در مقابل، سرمایه‌گذاری‌های جدید در سایر حوزه‌ها، همانند صنایع سنتی، کاهش چشمگیری داشته‌اند. فعالیت‌های سرمایه‌گذاری در صنایع غیر از هوش مصنوعی و نیمه‌رساناها حدود یک‌سوم نسبت به دوره ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۴ کاهش یافته و به ۳۲۵ میلیارد دلار رسیده است. این کاهش به دلیل ابهام و نوسان در سیاست‌های تجاری جهانی بوده که باعث شده سرمایه‌گذاران منتظر روشن شدن شرایط باشند. همچنین صنایع الکترونیک و خودروهای برقی نیز با کاهش‌های مشابهی روبه‌رو شده‌اند. این کاهش‌ها عمدتاً توسط شرکت‌های همه مناطق به‌جز آسیا و خاورمیانه پیشرفته انجام شده است. در این میان، ایالات‌متحده به عنوان مقصد سرمایه‌گذاری در همه بخش‌ها به‌جز خودروهای برقی و صنایع پایه رشد بیش از ۱۰۰درصدی در سرمایه‌گذاری‌های اعلام‌شده داشته است. در حوزه نیمه‌رساناها، تقریباً ۹۰ درصد کل سرمایه‌گذاری‌های جهانی تا ماه می ۲۰۲۵ به آمریکا اختصاص یافته که این رقم در دوره ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۴ حدود ۴۰ درصد بود. در حوزه دیتاسنترها نیز ایالات متحده سهمش را به ۲۰ درصد رساند.
سایر اقتصادهای پیشرفته، از جمله اقتصادهای اروپایی و پیشرفته آسیایی، در سرمایه‌گذاری اعلام‌شده افزایش داشته‌اند اما این افزایش‌ها به اندازه آمریکا چشمگیر نبوده است. این اقتصادها در برخی بخش‌ها، به‌ویژه انرژی و صنایع پیشرفته، کاهش سرمایه‌گذاری را تجربه کرده‌اند که با پروژه‌های دیتاسنترها جبران شده است. این وضع نسبت به دوره پررونق ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۴ تغییر قابل‌توجهی دارد. سرمایه‌گذاری‌های مستقیم خارجی در اقتصادهای نوظهور در آسیا، آمریکای لاتین، خاورمیانه و آفریقای زیرصحرا به پایین‌ترین سطح در ۲۰ سال رسیده است. در مجموع، سرمایه‌گذاری‌ها در این مناطق نسبت به دوره ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۴ حدود ۵۰ درصد کاهش یافته است. علاوه بر مسائل مربوط به ژئوپولیتیک، اقتصاد کلان و پیشرفت‌های تکنولوژیک، روند آینده سرمایه‌گذاری‌های خارجی ممکن است به توافق تجاری نهایی میان ایالات‌متحده و شرکایش بستگی داشته باشد. برآوردها نشان می‌دهد که مجموع ارزش سرمایه‌گذاری‌های وعده‌داده‌شده از سوی اتحادیه اروپا، ژاپن و کره جنوبی حدود 5 /1 تریلیون دلار است. تغییرات نشان می‌دهد گرایش به سمت صنایع آینده‌ساز نه فقط در اقتصادهای بزرگ بلکه در همه مناطق جهان در حال گسترش است. اقتصادهای پیشرفته، منطقه خاورمیانه و چین به‌طور کلی سرمایه‌گذاری‌های بیشتری در این صنایع اعلام کرده‌اند. به‌جز چین، که کاهش‌هایی داشته، بقیه مناطق شاهد افزایش قابل‌توجهی در سرمایه‌گذاری‌ها بوده‌اند. در مقابل، صنایع سنتی روند معکوس دارند و کاهش سرمایه‌گذاری‌ها در آنها تقریباً در تمام مناطق دیده می‌شود. تنها در آمریکای لاتین و خاورمیانه افزایش اندکی در سرمایه‌گذاری‌های اعلام‌شده دیده شده است. سرمایه‌گذاری‌های اعلام‌شده نشان می‌دهد سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی سبز (greenfield) در حال تبدیل شدن به محرک اصلی صنایع آینده‌ساز است. این سرمایه‌گذاری‌ها با سرعت بیشتری نسبت به کل سرمایه‌گذاری‌های سرمایه‌ای رشد کرده‌اند و پتانسیل دارند ظرفیت جهانی این صنایع را افزایش دهند و نقشه جهانی این صنایع را تغییر دهند. برای مثال، در حوزه دیتاسنترها و باتری‌های خودروهای برقی، پروژه‌های سرمایه‌گذاری جدید می‌توانند ظرفیت موجود در سال ۲۰۲۲ را تقریباً دو برابر کنند. همچنین در نیمه‌رساناهای پیشرفته، این سرمایه‌گذاری‌ها می‌توانند حدود ۶۰ درصد به ظرفیت جهانی سال ۲۰۲۲ اضافه کنند.
نقش روبه رشد
از سال ۲۰۲۲ تاکنون، اعلام پروژه‌های جدید سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) در سراسر جهان با سرعتی بیشتر از کل سرمایه‌گذاری‌های داخلی رشد کرده‌اند. به‌طور خاص در اقتصادهای پیشرفته، این نوع سرمایه‌گذاری در صنایع آینده‌ساز به‌طور متوسط معادل ۱۵ سنت به ازای هر دلار سرمایه‌گذاری داخلی بوده، که این نسبت در مقایسه با دوره‌های قبلی دو برابر شده است. در اقتصادهای نوظهور، این نسبت‌ها حتی بالاتر است، چون بسیاری از این کشورها شرکت‌های پیشرو در صنایع کلیدی را در اختیار ندارند و نمی‌توانند به‌تنهایی سرمایه یا دانش موردنیاز را فراهم کنند. چین تنها استثنا در این روند جهانی است. درحالی‌که سرمایه‌گذاری خارجی در صنایع آینده‌ساز چین کاهش یافته، سرمایه‌گذاری داخلی این کشور افزایش چشمگیری داشته است. برای هر یک دلار کاهش در سرمایه‌گذاری خارجی، بیش از ۱۰ دلار سرمایه‌گذاری داخلی انجام شده است. بااین‌حال، کاهش ورود سرمایه‌گذاران خارجی ممکن است در بلندمدت مانعی برای انتقال دانش و نیروی انسانی متخصص به چین باشد. با وجود تردیدها درباره تحقق کامل پروژه‌های اعلام‌شده، اگر همه این طرح‌ها اجرایی شوند، تاثیر آنها گسترده است. برای مثال، ظرفیت دیتاسنترهای خارج از آمریکا و چین تقریباً دو برابر ظرفیت جهانی در سال ۲۰۲۲ می‌شود. ظرفیت باتری‌سازی در خارج از چین ممکن است تا چهار برابر رشد کند و ظرفیت نیمه‌رساناهای پیشرفته در خارج از کره جنوبی و تایوان می‌تواند پنج برابر شود. این پروژه‌ها می‌توانند تا سال ۲۰۳۰ عمده رشد ظرفیت جهانی را در این بخش‌ها رقم بزنند. در بخش انرژی‌های فسیلی، بیشتر پروژه‌ها یا در حال ساخت هستند یا آغاز شده‌اند، اما حتی اگر همه آنها عملیاتی شوند، افزایش ظرفیت استخراج نفت و گاز کمتر از پنج درصد است. در عوض، ظرفیت تولید گاز طبیعی مایع (LNG) ممکن است تا ۲۵ درصد رشد کند که می‌تواند مسیرهای انرژی جدیدی را جایگزین خطوط لوله پرریسک فعلی کند. در حوزه انرژی‌های پاک، پروژه‌هایی مانند باد فراساحلی، فولاد کم‌انتشار و هیدروژن سبز پتانسیل قابل توجهی دارند. پروژه‌های هیدروژن الکترولیتی، اگر به مرحله اجرا برسند، ظرفیت جهانی را بیش از ۱۰۰ برابر افزایش می‌دهند، ولی تاکنون هیچ‌کدام از ۲۰ پروژه بزرگ اعلام‌شده وارد مرحله ساخت نشده‌اند.
