دیدار با میانجی

عمان، سلطان‌نشین منطقه، می‌تواند دروازه جدیدی به روی تجارت ایران بگشاید. احتمالاً بپرسید چگونه؟ ممکن است در نگاه نخست، چنانچه بخواهید عمان را با همسایه‌های دیگرش مقایسه کنید، این گزاره از نظرتان بی‌معنا باشد، اما همکاری ایران و عمان، با توجه به پیشینه خوب تاریخی که این دو کشور با هم دارند، به‌ویژه در دوران تحریم، می‌تواند گریزگاهی برای ایران باشد. منابع خارجی همچون اویل‌پرایس، تریدنیگ اکونومیست و بلومبرگ در چند گزارش خبر از جابه‌جا شدن محموله‌های نفتی ایرانی با پرچم عمان به کشورهای دیگر نیز داده بودند؛ یعنی بنا بر ادعای منابع خارجی، ایران در زمان تحریم با همکاری عمان، نفت خودش را ابتدا به این کشور صادر می‌کرد و بعد با پرچم و کشتی‌های دیگر نفت و فرآورده‌های نفتی‌اش را به خریداران عرضه می‌کرد و می‌فروخت. اوایل همین ماه، مسعود پزشکیان (رئیس‌جمهور)، با دعوت رسمی عمان به این کشور سفر کرد. مقام‌های ایرانی در همان زمان حین سفر و بعد از تمام شدن تشریفات دیپلماتیک، اعلام کرد سفر مسعود پزشکیان به عمان دستاوردهای قابل‌توجهی در حوزه‌های دیپلماتیک، اقتصادی و منطقه‌ای به همراه داشته است. این احتمال زمانی قوت می‌گیرد که بدانید این سفر به دعوت رسمی سلطان هیثم بن‌طارق انجام شد و حتی تعدادی از کارشناسان دیپلماسی گمانه‌زنی کردند، ممکن است در حین این سفر در راستای تقویت سیاست همسایگی، گسترش همکاری‌های دوجانبه و پیشبرد مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا (با میانجیگری عمان) اقدام‌هایی صورت گرفته باشد.

سفر اقتصادی

همراهی رئیس اتاق بازرگانی ایران، رئیس اتاق مشترک ایران و عمان و فعالان اقتصادی در سفر مسعود پزشکیان به عمان، نشان‌دهنده تمرکز بر تقویت روابط تجاری و صنعتی، به‌ویژه در حوزه‌های بنادر، کشتیرانی، فناوری و سرمایه‌گذاری بود.

از منظر دیپلماتیک، پزشکیان از نقش فعال و سازنده عمان در میانجیگری مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا قدردانی و بر اعتماد کامل ایران به عمان تاکید کرد. مذاکرات هسته‌ای، که از آوریل ۲۰۲۵ در پنج دور برگزار شد و با میانجیگری بدر البوسعیدی، وزیر خارجه عمان، پیش می‌رود، محور اصلی گفت‌وگوها بود. اگرچه دور قبلی مذاکرات ایران و آمریکا در رم بدون پیشرفت محسوس پایان یافت، اما پزشکیان ابراز امیدواری کرد، تداوم روند به نتایج مثبتی منجر شود. سلطان عمان نیز در این‌باره تاکید کرده بود، میانجیگری کشورش بدون منافع شخصی و با هدف خدمت به دو طرف انجام می‌شود. این سفر همچنین فرصتی برای بحث درباره مسائل منطقه‌ای، از جمله صلح و ثبات، بحران فلسطین و غزه و مقابله با جنایت‌ها در این مناطق بود. پزشکیان با تاکید بر همکاری کشورهای اسلامی برای جلوگیری از نفوذ قدرت‌های خارجی، مواضع عمان در حمایت از فلسطین را ستود. از منظر منطقه‌ای، این سفر نشان‌دهنده جایگاه عمان به‌عنوان میانجی معتبر در روابط ایران با دیگر بازیگران بین‌المللی است. روابط تاریخی، تمدنی و ژئوپولیتیک ایران و عمان، همراه با اعتماد متقابل، این کشور را به شریک استراتژیک برای ایران تبدیل کرده است. اظهارات پزشکیان مبنی بر پایبندی به توسعه مشترک و تقویت صلح و امنیت منطقه‌ای، نشان‌دهنده همسویی اهداف دو کشور در کاهش تنش‌ها و مقابله با چالش‌های مشترک است.

این سفر نه‌تنها روابط دوجانبه ایران و عمان در ابعاد اقتصادی و سیاسی را تقویت کرد، بلکه جایگاه عمان به‌عنوان میانجی مذاکرات ایران و آمریکا را تثبیت کرد. با وجود موانع موجود در مذاکرات هسته‌ای، به‌ویژه بر سر موضوع غنی‌سازی اورانیوم، تلاش‌های عمان برای نزدیک کردن مواضع طرف‌ها و پیشنهادهایی همانند توافق موقت یا تشکیل کنسرسیوم، می‌تواند به پیشرفت این گفت‌وگوها کمک کند. این دستاوردها، در کنار تاکید بر افزایش همکاری‌های اقتصادی و تجاری، نشان‌دهنده موفقیت این سفر در راستای سیاست خارجی ایران مبتنی بر عزت، حکمت و مصلحت بود. همان‌طور که گفته شد، مسعود پزشکیان در کسوت ریاست‌جمهوری ایران، روز شش خرداد (1404) برای نخستین‌بار و با دعوت رسمی پادشاه این کشور، به مسقط سفر کرد و 18 سند همکاری با این کشور به امضا رساند. این سفر از جنبه‌های متعدد، اهمیت ویژه‌ای برای دو طرف داشت؛ توافق‌های نفتی و گازی، سرمایه‌گذاری، توسعه بنادر، توسعه صادرات و همچنین صادرات مجدد کالاهای ایرانی از مبدأ عمان به کشورهای آسیایی و آفریقایی از جمله این موارد است. یکی دیگر از ابعاد مهم سفر رئیس‌جمهور ایران به عمان که احتمالاً کمتر به آن توجه شده، ایفای نقش میانجی از سوی عمان برای طرف ایرانی و آمریکایی است. این نقش از آن حیث قابل بحث است که کارشناسان بر این باورند که «اگر به نقش سنتی عمان در روابط بین ایران و آمریکا و همچنین ایران و جهان عرب توجه کنیم، می‌توان گمانه‌زنی کرد که احتمالاً این سفر، در دکترین سیاسی نیز قابل توجه است». احتمالاً این نقش با توجه به سابقه عمان در میانجیگری میان ایران و آمریکا به این کشور اعطا شده است. پیش از این، عمان زمانی که چالش‌هایی برای آزادی ملوانان انگلیسی در ایران وجود داشت، نقش میانجی را ایفا کرده بود و بعد از آن هم در زمان مذاکرات برجام سال 1392 سلطان قابوس -پادشاه فقید عمان- به تهران سفر کرد تا مسیر مذاکرات هسته‌ای را تسهیل کند. با وجود اینکه مذاکرات میان ایران و آمریکا عموماً پشت درهای بسته برگزار می‌شود، اما دو طرف در اظهارنظرهای مجزا، فضای کلی این گفت‌وگوها را مثبت ارزیابی کردند. به همین سبب این گزاره که «عمان تسهیلگر ارتباط بیشتر میان دو کشور است»، قوت گرفت. به‌ویژه که عمان بارها این نقش را اجرا کرده است. برای مثال، عمان در مذاکرات میان ایران و عربستان نقش واسطه را ایفا کرده بود. اگرچه عمانی‌ها قبلاً یک‌بار اعلام کرده بودند نقش مستقیمی در آن مذاکرات نداشته‌اند، اما بنا بر شواهد و قرائن، عمان در حال ایفای نقشی غیرمستقیم است که پیش از این، بارها در گذشته بازی کرده است.

به گفته محمدقاسم محبعلی، دیپلمات پیشین، «اگرچه این سفر از پیش تنظیم شده بود؛ اما به‌طور طبیعی با توجه به شرایط و موضوع‌هایی که مطرح شده است، حتماً یکی از بحث‌های مهم، مسئله مذاکره هسته‌ای ایران و آمریکاست؛ اینکه آقای پزشکیان چه مواردی را به طرف عمانی منتقل کرده یا چه تاثیری بر مسائل گذاشته است، هنوز قابل پیش‌بینی نیست و مشخص هم نیست که آمریکایی‌ها چه پیامی در راستای مصالحه با ایران فرستاده‌اند و مطالبه آنها در ازای رفع تحریم‌ها چیست.» باید توجه داشت که «همه این موارد حدس و گمان‌هایی است که بنا بر سابقه ارتباط دو کشور، مطرح می‌شود؛ اما مهم‌ترین مسئله برای ایران و عمان در حال حاضر، مسئله مذاکرات ایران و آمریکاست». و حتی اگر وزیر امور خارجه توضیح دهد که سفر پزشکیان به عمان هیچ ارتباطی به مذاکرات نداشته است -همان‌گونه که درباره سفر امیر قطر و وزیر خارجه روسیه به تهران توضیح داد- فضای مثبت و شکننده مذاکرات، باعث می‌شود احتمالاً انگیزه میانجی‌ها برای رفع‌ورجوع مذاکره بسیار زیاد باشد؛ به‌خصوص که موعد اسنپ‌بک (فعال شدن مکانیسم ماشه) نیز بسیار نزدیک است. البته جمال رازقی‌جهرمی، رئیس اتاق مشترک ایران و عمان که همراه با رئیس‌جمهور به این کشور سفر کرده است، خبر از تاسیس یک شبکه مالی جدید با همکاری اتاق مشترک ایران و عمان می‌دهد. او جزئیات این شبکه را به دلیل امنیتی افشا نکرد، اما توضیح می‌دهد در سفر گذشته، قرار شده شبکه مشترک انتقال پول میان ایران و عمان تاسیس شود.

برنامه تجاری

 امضای ۱۸ سند همکاری در زمینه‌های حقوقی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، آموزشی، بهداشتی، دفاعی، رسانه‌ای، فناوری، انرژی و معدن از جمله همکاری‌های ایران و عمان در حال حاضر است و می‌توان بنا بر همین چهارچوب‌ها، پارادایم خاصی برای توسعه روابط دو کشور ترسیم کرد. البته نقش سلطان‌نشین عمان به‌عنوان میانجی و تسهیلگر تجارت خارجی ایران با کشورهای دیگر ستودنی است. «سفر رئیس‌جمهور به عمان، روابط دوجانبه میان دو کشور را تا اندازه‌ای گسترش می‌دهد. درست است که ارتباط میان دو کشور مطلوب است، اما ظرفیت‌های میان ایران و عمان به‌دلیل وجود تحریم‌ها، آسیب‌پذیر قلمداد می‌شود. روابط کنونی تهران و مسقط، پایدار و ثابت است، اما اگر تحریم‌ها رفع شود و روابط میان ایران و آمریکا ترمیم شود، حتماً عمان و ایران امکان بیشتری برای تعامل با یکدیگر پیدا می‌کنند.»

به گفته رئیس اتاق مشترک ایران و عمان «با وجود اینکه روابط تجاری ایران و عمان، در سه سال گذشته تا 60 درصد رشد کرده، اما هنوز به اندازه یک‌هشتم روابط تجاری ایران با یکی از کشورهای حاشیه خلیج ‌فارس هم نرسیده است». رازقی‌جهرمی بر این باور است که چنانچه موانع تجاری رفع‌ورجوع شود، هدف‌گذاری 20 میلیارددلاری نیز قابل دستیابی است، اما نیل به این هدف، مستلزم «رفع موانع دولتی و همچنین خروج دولت از عرصه اقتصادی است». برای مثال، پیش از این قرار بود خط لوله مشترک میان ایران و عمان ساخته شود و با وجود اینکه طرف عمانی به تعهدات خودش عمل کرده اما «دولت چند سال است که به بهانه نبود بودجه، از انجام تعهدات خود سر باز زده است. حتی فعالان اقتصادی کشورمان پیشنهاد داده‌اند برای حفظ روابط با عمان و انجام تعهدات طرف عمانی می‌توانند ساخت این لوله را بر عهده بگیرند».

بنابر آمارهای رسمی گمرک ایران، حجم تجارت ایران و عمان در سال 1403، 3 /2 میلیارد دلار بوده و این رقم نسبت به آمار مشابه در سال 1402 رشد کرده است. مسعود پزشکیان در همین سفر اعلام کرد، انتظار دارد در آینده این رقم، افزایش یابد. پزشکیان با اشاره به سفر رئیس بانک مرکزی ایران به عمان، در سفر دوروزه‌اش به مسقط گفته بود: «رئیس بانک مرکزی ایران جلسه‌های خوبی با رئیس بانک مرکزی عمان داشته است. ما توافق‌های خوبی با سلطان عمان داشتیم. به سلطان عمان هم گفتم می‌توانیم بسیاری از تبادلات را از طریق عمان انجام دهیم و اگر بستر لازم فراهم شود، حجم تجارت ایران و عمان به ۲۰ تا ۳۰ میلیارد دلار برسد.» براساس آمار گمرک، ایران طیف متنوعی از کالاها همچون شیر، خامه، شکلات، آب معدنی، شامپو، رب گوجه‌فرنگی، جوجه یک‌روزه شترمرغ، پرندگان زینتی، خاویار، زعفران، انجیر خشک، شمش آهن، شمش فولاد، قیر، شیشه‌های فلوت، کف‌پوش و شیر خشک صنعتی به عمان صادر کرده است. سه کالای صادراتی از حیث میزان صادرات، «قیر»، «شمش آهن و فولاد» و «اوره» است. همچنین در سال گذشته ارزش صادراتی عمان به ایران 1 /772 میلیون دلار بود. به نظر می‌رسد حجم تجارت میان ایران و عمان سیر صعودی دارد. با این وصف رسیدن به تجارت 30 میلیارددلاری، خوش‌بینانه به‌نظر می‌رسد. محبعلی در این‌باره می‌گوید: «این هدف‌گذاری خوش‌بینانه است؛ مگر اینکه عمان نیز مثل امارات از ری‌اکسپورت (Re-Export) استفاده کند؛ یعنی عمان به محلی برای نقل‌وانتقال کالاها به‌عنوان یک کشور ثالث تبدیل شود؛ اما عمان هنوز چنین ظرفیت بزرگی ندارد. ممکن است کشورهایی همانند قطر یا امارات بتوانند دست به این اقدام بزنند، اما بنا بر شواهد، عمان در حال حاضر چنین ظرفیتی ندارد. چنانچه تحریم‌ها رفع شود و زمینه‌های تجارت مساعد به‌وجود بیاید، حتماً می‌توان امیدوار بود سطح تجارت میان دو کشور، گسترش یابد. در حال حاضر، نه ایران چنین ظرفیتی دارد که 30 میلیارد دلار با عمان ارتباط تجاری داشته باشد، نه عمان. از سوی دیگر، حجم کل تجارت خارجی ایران، چنین اجازه‌ای را به دو کشور نمی‌دهد. زمانی که کل تجارت غیرنفتی کشورمان، حدود 130 میلیارد دلار باشد، چگونه باید 30 میلیارد دلار با عمان تجارت داشت؟»

سوئیس خاورمیانه

همچنین مصادیق میانجی‌گرایانه عمان در روابط میان ایران با آمریکا زیاد است. نمونه‌ای از این موارد، نشست میان دو طرف در زمان حمله رژیم بعث به ایران، وساطت در بازگرداندن ایرانیان اسیرشده در جدال با کشتی‌های جنگی آمریکا در اواخر جنگ،‌ انتقال پیام و نامه کلینتون پس از پیروزی سیدمحمد خاتمی در انتخابات سال 1376، ایجاد کانال گفت‌وگوهای میان ایران و آمریکا در پرونده هسته‌ای در سال 2009 و مذاکرات رسمی از سال 2012، تبادل ورزشکاران آمریکایی که از مرز عراق وارد ایران شده بودند، تعیین سفارت عمان در انگلیس به‌عنوان دفتر حافظ منافع ایران پس از ورود دانشجویان به سفارت این کشور در تهران و تعیین سفارت عمان در ایران به‌عنوان دفتر حافظ منافع کانادا پس از تصمیم آن کشور به کاهش روابط با ایران در سال 2012 است. به‌راستی ریشه این عهد اخوت میان دو کشور در کجاست؟ به گفته محبعلی، «از زمان جنگ ظفار که حکومت پهلوی، به نفع حکومت وقت عمان مداخله کرد و نیروهای نظامی ایران کمک کردند کودتای گروه‌های چپ و مارکسیست که به حمایت شوروی سابق برنامه‌ریزی شده بود شکست بخورد، رابطه عمیقی میان دو کشور شکل گرفت. در سال‌های بعدی نیز این ارتباط، تقویت و تثبیت شد. اکنون هم هر دو طرف، از مزایای ارتباط خوب بهره‌مندند». 

عمان همواره رویکرد بی‌طرفانه در امور سیاست خارجی اتخاذ کرده و از گذاشتن هیزم در آتش ائتلاف‌های منطقه‌ای، پرهیز داشته است و همین بی‌طرفی در کنار ارتباط خوب با ایران نیز باعث شده تهران مسقط را به‌عنوان میانجی قابل اعتماد ارزیابی کند. از سوی دیگر، «ایران و عمان، هر دو از حاکمیت امنیت و ثبات در منطقه خلیج ‌فارس نفع می‌برند؛ بنابراین عمان نیز به دنبال کاهش تنش در منطقه است».

همان‌طور که پیش از این هم گفته شد، عمان نمی‌تواند راه‌حل تمام و کمال برای حل همه مشکلات ناشی از تحریم باشد. محبعلی در این‌باره می‌گوید: «بنابراین، اعتماد هر دو طرف به مسقط، بالاست و همین امر کمک بسیاری به روند مذاکرات می‌کند.» از سوی دیگر، «عمان هم همواره رویکرد بی‌طرفانه را حفظ کرده و هیچ‌وقت در جریان تحولات منطقه یا جنگ‌ها، از طرف‌های مذاکره جانبداری نکرده است. می‌توان گفت دیپلماسی عمان در منطقه، دقیقاً همان دیپلماسی است که سوئیس در اروپا و میان قدرت‌های اروپایی انجام می‌دهد و می‌تواند مکان خوبی برای مذاکرات میان ایران و آمریکا باشد. با وجود همه این موارد، اینکه عمان و سیاست‌های این کشور تا چه اندازه می‌تواند بر ایران یا آمریکا اثرگذار باشد، محل بحث جداست.»