نیمه تاریک

نیمه اول سال ۱۴۰۴ دوره «نوسان و تعدیل اقتصادی» است که در آن علائم رشد اقتصادی پایدار یا ثبات اقتصاد کلان را نمی‌توان دید. در شش‌ماهه نخست سال ۱۴۰۴ نرخ تورم رسمی طبق گزارش‌های مرکز آمار و بانک مرکزی در محدوده ۳۷ تا ۴۵ درصد نوسان داشت. براساس گزارش مرکز آمار از رشد اقتصادی در بهار 1404 (منفی 1 /0 درصد) و برآورد رشد تابستان مرکز پژوهش‌های مجلس، معادل منفی 3 /0 درصد، می‌توان گفت که نیمه نخست سال با رکود تورمی همراه بود و ماحصل شوک‌های بیرونی و داخلی (تداوم بحران انرژی همچون «قطع برق و گاز و آب»، تشدید تحریم، جنگ 12روزه، تحولات ژئوپولیتیک و ناامنی در منطقه، تغییرات آب‌وهوایی) و سیاست‌های پولی و مالی اتخاذشده، تشدید انتظارات تورمی و رکود را به ‌همراه داشت. در این شرایط رشد 45درصدی حداقل دستمزد کارگران از مهم‌ترین سیاست‌های بازار کار در سال 1404 بوده است. این تحولات در تغییرات عرضه و تقاضای بازار کار ایران بی‌تاثیر نبوده و این تحولات نامیمون از همان ابتدای سال سیگنال‌هایش را نشان داده و در تابستان شرایط بدتر را به تصویر می‌کشد و پیش‌بینی می‌شود در پاییز و زمستان 1404، تداوم و شدت آثار منفی آن بیشتر باشد.

تحولات سمت عرضه بازار کار ایران به شرح زیر است:

الف) در بهار 1404 جمعیت در سن کار در حدود 794 هزار نفر افزایش و در تابستان 1404 در حدود 805 هزار نفر افزایش را نشان‌ می‌دهد، به‌عبارتی هنوز پتانسیل بهره‌برداری از پنجره جمعیتی در کشور بسته نشده است. بااین‌حال باید دید آیا از این فرصت جمعیتی می‌توان به نفع تولید و رشد اقتصادی بهره برد یا خیر؟

ب) تغییرات ترکیب جمعیت در سن کار به نفع زنان (حدود 51 درصد) چولگی دارد.

پ) در بهار 1404 نرخ مشارکت رشد صفردرصدی دارد و سهم جمعیت غیرفعال از کل تغییرات جمعیت در سن کار در حدود 64 درصد است، این شرایط در تابستان 1404 با رشد منفی مشارکت اقتصادی در حدود منفی 9 /0 واحد درصد به‌مراتب بدتر شده است.

ت) تحلیل جزئیات نشان ‌می‌دهد با وجود سهم بالای زنان نسبت به مردان از جمعیت در سن کار، نرخ مشارکت زنان در بهار 1404 نسبت به بهار 1403، 3 /0 واحد درصد کاهش داشت و نرخ مشارکت مردان برعکس رشد مثبت داشت. در تابستان 1404 نسبت به تابستان 1403، نرخ مشارکت با کاهش 9 /0درصدی به 8 /40 درصد رسید که در این میان نرخ مشارکت زنان در حدود منفی یک واحد درصد و نرخ مشارکت مردان در حدود منفی 7 /0 درصد منفی کاهش داشت.

ث) در بهار 1404، جمعیت غیرفعال 510 هزار نفر (64 درصد از تغییرات جمعیت در سن کار) افزایش داشت که حدود 85 درصد آن زنان بوده‌اند و در تابستان 1404 نسبت به تابستان 1403، جمعیت غیرفعال حدود یک میلیون نفر افزایش داشته است که 70 درصد از آن زنان بوده‌اند.

ج) جمعیت فعال در بهار 1404 نسبت به بهار 1403 حدود 284 هزار نفر افزایش و در تابستان 1404 نسبت به تابستان 1403 حدود 239 هزار نفر کاهش داشت.

شواهد بارز این تحولات در این است که در نیمه نخست سال عرضه بازار کار در تابستان 1404 نسبت به بهار 1404 روند کاهشی داشت و این هم برای مردان و زنان صادق است و نشان‌ می‌دهد رشد 45درصدی دستمزد هم نتوانسته محرک خوبی برای ورود به بازار کار باشد. بااین‌حال پیش‌بینی می‌شود با تشدید فشارهای معیشتی و افزایش فقر در نیمه دوم سال 1404 همراه با افزایش نرخ مشارکت و افزایش اشتغال غیررسمی و مشاغل کم‌کیفیت باشد.

تحولات سمت تقاضا

تحولات سمت تقاضای بازار کار به شرح زیر است:

الف) آمار و اطلاعات طرح آمارگیری نیروی کار در بهار 1404 نشان‌ می‌دهد تعداد شاغلان کل کشور نسبت به بهار 1403 حدود 377 هزار نفر افزایش داشت و اشتغال مردان حدود 340 هزار نفر و اشتغال زنان حدود 37 هزار نفر افزایش را نشان ‌می‌دهد. در این میان تعداد شاغلان بخش کشاورزی نسبت به فصل مشابه سال قبل حدود 613 هزار نفر افزایش داشت که تا حدود زیادی مربوط به فصلی بودن آن است. اشتغال بخش صنعت 110 هزار نفر افزایش و اشتغال بخش خدمات 211 هزار نفر افزایش داشت. مقایسه سهم اشتغال بخش‌های مختلف اقتصادی در بهار و تابستان 1404 نشان‌ می‌دهد سهم اشتغال‌زایی هریک از بخش‌ها طی نیمه نخست سال 1404 روند کاهشی داشت و به‌عبارت دیگر اقتصاد ایران از جهت بازار کار با از بین رفتن فرصت‌های شغلی در حال تحلیل و کوچک شدن است.

ب) اشتغال در تابستان 1404 نسبت به تابستان 1403، حدود 171 هزار نفر کاهش را نشان ‌می‌دهد که در این میان اشتغال زنان 239 هزار نفر کاهش و اشتغال مردان 122 هزار نفر افزایش را نشان ‌می‌دهد. بخش صنعت در تابستان 1404 نسبت به تابستان 1403، با ریزش اشتغال حدود 230 هزار نفر و بخش کشاورزی با حدود 99 هزار نفر کاهش اشتغال مواجه شده است. سهم عمده ریزش اشتغال مربوط به بخش صنعت است که با توجه به رویداد بحران انرژی در تابستان و نااطمینانی حاصل از جنگ و تحریم، درو از انتظار نیست. اشتغال‌زایی بخش خدمات که همیشه به‌عنوان ضربه‌گیر بازار کار ایران عمل کرده، هر‌چند نسبت به تابستان 1403، افزایش داشت (163 هزار نفر) اما نسبت به فصل بهار 1404، تعداد اشتغال‌زایی آن تقریباً نصف شد.

بنابراین اگر تحولات بازار کار در نیمه نخست سال را بخواهیم در چند شاخص بیان کنیم، نکته این است که در هر دو فصل بهار و تابستان نرخ بیکاری نسبت به فصل مشابه سال قبل روند کاهشی داشت. نرخ بیکاری در بهار 1404 نسبت به بهار 1403، با 4 /0 واحد درصد کاهش به 3 /7 درصد و در تابستان 1404 نسبت به تابستان 1403 در حدود 1 /0 درصد کاهش یافت و به 4 /7 درصد رسید. کاهش نرخ بیکاری در بازار کار ایران دلیلی بر بهبود وضع نیست، چرا‌که بخشی از آن به‌دلیل کاهش عرضه نیروی کار فعال و عدم تمایل در حضور در بازار کار است و بخش دیگر را در ریزش اشتغال غیررسمی می‌توان ردیابی کرد که به‌دلیل کیفیت پایین مشاغل از بین رفته، شاغلان خارج‌شده در دسته بیکاران قرار نگرفته‌اند و به جمعیت غیرفعال پیوسته‌اند. نکته مهم این است که در نیمه نخست سال 1404، هم مشاغل رسمی و هم غیررسمی تحت‌تاثیر این تحولات از بین رفته‌اند. هرچند می‌توان به ناپایداری و کیفیت پایین این مشاغل خرده گرفت اما به‌هر‌حال در نظر بگیریم که منبع درآمد بخشی از خانوارها از بین رفته و به‌معنای تشدید فقر و ناامنی اجتماعی در ماه‌های آینده است.

نرخ بیکاری مردان در تابستان 1404 نسبت به 1403 (3 /0 واحد درصد) کاهش یافت اما نرخ بیکاری زنان افزایش یک واحد‌درصدی را نشان ‌می‌دهد. به ‌عبارت دیگر زنان، گزینه اصلی تعدیل نیرو در بخش رسمی و غیررسمی بوده‌اند و طبیعتاً در ماه‌های آتی آثارش را بر افزایش فقر، افزایش تبعیض جنسیتی و معیشت خانوارها نمایان می‌کند. دور از انتظار نیست اگر افزایش اشتغال غیررسمی و فری‌لنسینگ در حوزه‌های دیجیتال و خدمات آموزشیار یا حتی هدایت و حمایت از خوداشتغالی و مشاغل خانگی بتواند تا حدودی سایه فقر و تخریب اشتغال را جبران کند. با پیش‌بینی تداوم رشد منفی و بحران انرژی از بخش کشاورزی و صنعت نمی‌توان انتظار ایجاد اشتغال داشت.