شکاف بازدهی
چرا در شش ماه گذشته الگوی ثابتی از سوددهی شکل نگرفت؟
در قرن گذشته، مفهوم «سرمایه‌گذاری» از خرید زمین، سپرده‌گذاری در بانک یا جمع‌آوری سکه‌های طلا، به مجموعه‌ای پیچیده از تصمیم‌های فناورانه، داده‌محور و جهانی تبدیل شده است. اگر در دهه ۱۹۲۰ میلادی سرمایه‌گذار معمولی در پی خرید اوراق قرضه دولتی یا سهام شرکت‌های صنعتی بود، نسل جدید در حال خرید دارایی‌های دیجیتال، سهام شرکت‌های استارت‌آپی یا حتی توکن‌های مبتنی بر بلاک‌چین است. تحولات ساختاری در تاریخ سرمایه‌گذاری مدرن حاصل همزمانی سه پدیده جهانی‌شدن، دیجیتالی‌شدن و تغییر نسلی در رفتار سرمایه‌گذاران است.
چهار موج
از دهه ۱۹۲۰ تا امروز، چهار موج در تاریخ سرمایه‌گذاری شکل گرفته است. عصر دارایی‌های فیزیکی (۱۹۲۰ تا ۱۹۵۰) دوره‌ای که طلا، زمین و اوراق دولتی پناهگاه اصلی ثروت بودند. پس از بحران بزرگ ۱۹۲۹، اعتماد عمومی به بازار سهام تا دو دهه از میان رفت و سرمایه‌گذاری به ابزارهای کم‌ریسک گرایش پیدا کرد. عصر دوم که از سال 1950 تا 1980 طول کشید، عصر بازار سرمایه و سهام عمومی بود. در این دوران، رشد پس از جنگ جهانی دوم، شکل‌گیری بورس‌های مدرن و ظهور صندوق‌های مشترک سرمایه‌گذاری، مفهوم «بازار سرمایه مردمی» را رواج داد. مطالعه بانک جهانی نشان می‌دهد در دهه ۱۹۷۰ برای نخستین‌بار بیش از 20 درصد از خانوارهای آمریکایی مستقیماً یا از طریق صندوق‌ها در بورس حضور داشتند. عصر سوم را می‌توان عصر جهانی‌سازی مالی، در سایه حضور فناوری دانست که در سال‌های 1980 تا 2010 شکل گرفت. با آزادسازی بازارها، رشد فناوری‌های اطلاعاتی و ظهور وال‌استریت مدرن، سرمایه‌گذاری مرزهای جغرافیایی را شکست. عصر سرمایه‌گذاری دیجیتال از زمان 2010 تاکنون بوده که این دوران با پیدایش رمزارزها، فین‌تک‌ها، پلت‌فرم‌های سرمایه‌گذاری آنلاین و داده‌محوری تصمیم‌ها همراه است. بر اساس گزارش BlackRock Global Investor Pulse بیش از 65 درصد سرمایه‌گذاران زیر ۳۵ سال در دارایی‌هایی غیر از سهام و اوراق سنتی، همانند رمزارز، استارت‌آپ و ETFهای موضوعی سرمایه‌گذاری می‌کنند. در این قرن، مفهوم «ثروت» از مالکیت دارایی فیزیکی به کنترل داده، فناوری و بازده سرمایه فکری تغییر یافته است. نشریه اکونومیست در مقاله‌ای با عنوان «The new capitalists» تاکید می‌کند، «سرمایه امروز کمتر در کارخانه‌ها و بیشتر در شبکه‌ها و کدها جریان دارد». این موضوع تنها در کشورهای توسعه‌یافته دیده نمی‌شود و تغییر نگاه به سرمایه‌گذاری به شکل فراگیری در حال تغییر است.
تجربه نسلی
هر نسلی محصول تجربه‌های اقتصادی، شرایط فناوری، فرهنگ سرمایه‌گذاری و ساختار بازارهایی است که در دوران بلوغ با آن مواجه بوده است. از این منظر، نسل بیبی‌بومرز و نسل X عمدتاً تحت تاثیر رشد اقتصادی انبوه، دسترسی محدود به فناوری سرمایه‌گذاری آنلاین و تجربه نسبتاً با نوسان کمتر عمل کرده‌اند. در مقابل، نسل Y و نسل Z در دوره‌ای از فناوری همراه، بحران‌های مالی (مانند بحران مالی ۲۰۰۸)، نرخ‌های بهره پایین، افزایش تورم و تحولات دیجیتال رشد کرده‌اند. نسل جوان‌تر دسترسی بی‌سابقه‌ای به ابزارهای مالی آنلاین، اپلیکیشن‌های سرمایه‌گذاری، رسانه‌های اجتماعی و دارایی‌های دیجیتال (همانند رمزارزها) دارد. همچنین، هزینه ورود به بازارهای سرمایه کاهش یافته است. این ترکیب باعث شده است که نسل Z و نسل Y نسبت به نسل‌های قبلی، تمایل بیشتری به ریسک و ورود سریع به بازار داشته باشند. در این شرایط، دارایی‌های دیجیتال به مرحله‌ای رسیده‌اند که می‌توانند ساختار مالی سنتی را دگرگون کنند. نسل‌های پیرتر باتجربه‌ترند، تمایل به ثبات بیشتری دارند و ابزارهایی سنتی همانند سپرده بانکی، طلا، املاک را ترجیح می‌دهند. نسل‌های قدیمی عمدتاً از ابزارهایی استفاده کرده‌اند که بازدهی ثابت و حداقل ذهنیتی از حفظ ارزش داشتند. نسل جوان، به سمت دارایی‌های جایگزین همانند استارت‌آپ‌ها و رمزارزها حرکت می‌کند. به عبارت دیگر، رفتار سرمایه‌گذاری اکنون بیش از گذشته تحت تاثیر سه عامل «سرعت دسترسی»، «میزان ریسک‌پذیری» و «تنوع ابزارها»ست.
چرایی تغییرات
اصولاً نسل‌های قدیمی به سرمایه‌گذاری غیرفیزیکی علاقه چندانی ندارند. از سوی دیگر، در این نسل به دلیل انباشت دارایی نظیر منزل، ماشین سواری و طلای سنتی، علاقه به حضور در سرمایه‌گذاری پرریسک کمتر بود. شاید آنها در عمل نیز نیاز به بازده بالایی ندارند. همچنین ابزارهای سنتی با بازده پایین‌تر، باعث شده‌اند نسل جوان به دنبال گزینه‌هایی با ظرفیت رشد بیشتر برود. موبایل، اینترنت، اپلیکیشن‌های سرمایه‌گذاری، رسانه‌های اجتماعی، فضای سرمایه‌گذاری را دگرگون کرده‌اند. در حال حاضر در ایران نیز پلت‌فرم‌های اینترنتی خرید طلا، وجود دارد که با آن می‌توان در هر ساعت طلا خرید. اما خرید طلا به شکل سنتی، در زمان خاص، مکان خاص و با قواعد خاص امکان‌پذیر است. نکته قابل‌توجه این است که درخشش بازدهی فلزات نظیر طلا و نقره باعث شده در حال حاضر سرمایه‌گذاران نسل Z نیز به خرید طلا به شکل آنلاین یا به شکل سنتی علاقه‌مند شوند. مهم‌ترین مولفه برای سرمایه‌گذاران فارغ از پیر یا جوان بودن، میزان بازدهی است. راحتی سرمایه‌گذاری و نقدپذیری باعث می‌شود به جذابیت بازارهای سرمایه‌گذاری اضافه شود. حتی نسل‌های جوان نیز طلا را جدی می‌گیرند. طبق آمارهای منتشرشده در سال جاری، مشتریان ۳۵ساله بیشتر از گذشته به طلا روی آورده‌اند و میزان سرمایه‌گذاری در فلز زرد افزایش یافته است. زمانی که تب طلای جهانی افزایش یافت، عکس‌های صف خرید طلا در بسیاری از کشورها منتشر شد که در این صف‌ها بسیاری از افراد جوان نیز مشاهده می‌شد. رشد دیوانه‌وار طلا در سال جاری باعث شد که جوان‌ها نیز به خرید طلا به شکل سنتی روی آورند. در مقابل، سپرده بانکی که زمانی یکی از ابزارهای اصلی سرمایه‌گذاری افراد بود، در سال ۲۰۲۵ به‌دلیل کاهش نرخ بهره واقعی، تورم بالا و ریسک‌های سیاسی و اقتصادی کمتر جذاب شده است. برای نسل جوان، سپرده بانکی نه‌تنها بازده کم دارد، بلکه جذابیت ذهنی نیز کاهش یافته است. سرمایه‌گذاران جوان ترجیح می‌دهند ابزارهایی با «پتانسیل رشد» انتخاب کنند. به همین دلیل، ترکیب سنتی «سپرده و املاک» به‌تنهایی برای نسل جدید کافی نیست و باعث شده ترکیب دارایی‌ها به سمت متنوع شدن حرکت کند.
خط مقدم
گزارش تازه مجمع جهانی اقتصاد با عنوان «چشم‌انداز جهانی سرمایه‌گذاران خرد ۲۰۲۴» تصویر روشنی از تحول نسلی در رفتار سرمایه‌گذاران ارائه می‌دهد. تحولی که نشان می‌دهد بازارهای مالی در حال عبور از دوران سلطه نسل‌های قدیمی و حرکت به سوی حضور پررنگ نسل‌های جوان هستند. این پژوهش که با همکاری شرکت روبین‌هود مارکتس و گروه مشاوره بوستون (BCG) و با مشارکت بیش از ۱۳ هزار نفر در ۱۳ کشور انجام شده، نشان می‌دهد ۳۰ درصد نسل Z در دوران دانشگاه یا اوایل بزرگسالی وارد بازار سرمایه شده‌اند، سهمی که برای نسل هزاره ۱۵ درصد و برای نسل X 9 درصد و بیبی‌بومرز 6 درصد است. این ارقام نشان می‌دهد نسل جدید با درک متفاوتی از مفاهیم مالی رشد کرده است. بر اساس یافته‌های این مطالعه، ۸۶ درصد اعضای نسل Z پیش از ورود به بازار کار آموزش‌های اولیه درباره سرمایه‌گذاری دریافت کرده‌اند، درحالی‌که این عدد برای بیبی‌بومرز تنها ۴۷ درصد است. این فاصله چشمگیر، بیانگر رشد سواد مالی و تغییر نگرش نسبت به استقلال اقتصادی در میان نسل‌های جوان است. در کنار تحول نسلی، گرایش به فناوری و هوش مصنوعی نیز در رفتار سرمایه‌گذاران نقشی پررنگ یافت. ۴۱ درصد سرمایه‌گذاران نسل Z تمایل دارند مدیریت دارایی خودشان را به دستیار هوش مصنوعی بسپارند، درحالی‌که تنها ۱۴درصد بیبی‌بومرز چنین اعتمادی دارند. به گفته کارشناسان، این اعتماد بیشتر به فناوری از یک‌سو ناشی از آشنایی دیجیتال نسل‌های جوان است و از سوی دیگر، بازتابی از تمایل آنها به دسترسی سریع، کم‌هزینه و شخصی‌سازی‌شده به خدمات مالی محسوب می‌شود. تغییرات رفتاری تنها به نسل‌ها محدود نمی‌شود. گزارش‌ها نشان می‌دهد اولویت‌های مالی سرمایه‌گذاران در حال تغییر است. در سال ۲۰۲۴، تمرکز بر پس‌انداز اضطراری به ۵۱ درصد افزایش یافت، درحالی‌که سهم هدف «تامین مالی دوران بازنشستگی» از ۴۸ به ۴۲ درصد کاهش یافت. این تغییر جهت، بیانگر نااطمینانی اقتصادی و تاکید نسل جدید بر امنیت کوتاه‌مدت مالی است. رمزارزها به‌تدریج جایگاهشان را به‌عنوان دارایی قابل فهم‌تر میان جوانان تثبیت کرده‌اند. تنها ۲۴ درصد پاسخ‌دهندگان گفته‌اند که درک درستی از رمزارز ندارند، رقمی پایین‌تر از کسانی که سهام را پیچیده می‌دانند (۲۹ درصد). در میان سرمایه‌گذاران زیر ۴۴ سال، بیش از نیمی دست‌کم یک‌سوم دارایی‌شان را به رمزارزها اختصاص داده‌اند که نشانه‌ای از جسارت و ریسک‌پذیری در نسل‌های جدید است. مجمع جهانی اقتصاد سه مسیر کلیدی برای تقویت حضور سرمایه‌گذاران خرد پیشنهاد می‌کند: توسعه محصولات مالی متناسب با نیازهای فردی، استفاده از فناوری برای کاهش هزینه‌ها و افزایش دسترسی و اجرای سیاست‌های حمایتی و آموزشی برای ارتقای سواد مالی.
ساختار بازار
ایران، با ویژگی‌هایی همانند تورم نسبتاً بالا، نوسان ارزی، تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت‌های دسترسی به بازارهای جهانی، شرایطی خاص دارد. در این بستر، انتخاب ابزار سرمایه‌گذاری (نسل‌های قدیمی و جوان) با ملاحظه متفاوتی روبه‌رو است. سیاست‌گذاران ایرانی در سال‌های گذشته واردات طلا را برای پوشش ریسک اقتصادی افزایش دادند. در حال حاضر ایران یکی از بالاترین ذخایر ارزی را دارد. همچنین، گزارش‌ها درباره اقتصاد رمزارز ایران می‌گوید که به‌‌رغم کاهش حجم تراکنش‌ها، استفاده از رمزارز برای حفظ ارزش پول همچنان وجود دارد.
رفتار سرمایه‌گذاری
نسل بالای ۵۰ سال در ایران غالباً به ابزارهای سنتی همانند سپرده بانکی، طلا و سکه فیزیکی و بازار مسکن تمایل دارند. دلایل این امر عبارت از تجربه بیشتر، رغبت به امنیت بیشتر، آشنایی با روندهای سنتی و نگرانی درباره فناوری‌های نوین است. از سوی دیگر، نسل زیر ۴۰ سال یا نسل جوان‌تر ایران، با فناوری و اینترنت رشد کرده‌اند، تجربه کار با موبایل، اپلیکیشن‌ها و با فضای دیجیتال آشنایی دارند. این امر باعث شده این نسل‌ها به سمت گزینه‌هایی همانند طلای آنلاین، خرید رمزارز یا سرمایه‌گذاری خُرد در بورس نگاه کنند. بر اساس آمارها، ایران در سال ۲۰۲۵ حدود 7 /3 میلیارد دلار جریان ورودی رمزارز داشت. نتایج نظرسنجی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) در سال1402 تصویری از ترجیحات سرمایه‌گذاری ایرانیان به‌دست می‌دهد؛ تصویری که در آن، ردپای شکاف نسلی به‌خوبی قابل مشاهده است. در این مطالعه که با جامعه آماری بالای ۱۲ هزار نفر و از طریق مصاحبه حضوری انجام شده، سه بازار زمین و مسکن، طلا و سکه و سپرده بانکی در صدر انتخاب‌های مردم قرار گرفته‌اند. اما وقتی داده‌ها بر اساس سن تفکیک می‌شوند، الگوی جالبی از تغییر نگرش نسل‌ها در برابر ریسک، بازده و آینده سرمایه شکل می‌گیرد. داده‌های «ایسپا» نشان می‌دهد در گروه سنی زیر ۳۰ سال، 9 /26 درصد پاسخ‌دهندگان گفته‌اند در صورت داشتن پس‌انداز، ترجیح می‌دهند آن را به خرید طلا و سکه اختصاص دهند. این رقم در مقایسه با نسل‌های مسن به‌طور معناداری بالاتر است و نشانه‌ای از نگاه کوتاه‌مدت و ضدتورمی در نسل جوان به شمار می‌رود. از منظر رفتاری، جوانان به‌دنبال بازاری‌اند که ورود به آن با سرمایه اندک ممکن باشد و درعین‌حال، نقدشوندگی بالایی داشته باشد. برای نسلی که با نااطمینانی‌های اقتصادی، بی‌ثباتی شغلی و تورم مزمن بزرگ شده است، طلا نه‌تنها نماد «امنیت دارایی»، بلکه تنها ابزار در دسترس برای حفظ قدرت خرید تلقی می‌شود. این رویکرد، بیش از آنکه از میل به سودآوری ناشی شود، بازتاب بی‌اعتمادی به آینده اقتصاد واقعی و نبود کانال‌های مطمئن برای سرمایه‌گذاری مولد است. به بیان دیگر، طلا در ذهن نسل جوان، جایگزین سپرده بانکی نسل والدین شده که ابزاری برای محافظت در برابر تورم است، نه مشارکت در رشد اقتصادی. در میانه طیف سنی (۳۰ تا ۴۹ سال)، ترجیح غالب به بازار زمین و مسکن تعلق دارد. این نسل که توان پس‌انداز و اعتبار مالی بیشتری دارد، سرمایه‌گذاری در دارایی‌های فیزیکی را راهی برای تثبیت موقعیت اقتصادی می‌داند. مسکن برای این گروه نه‌تنها کالایی سرمایه‌ای، بلکه نماد ثبات و منزلت اجتماعی است. از سوی دیگر، تجربه چند دهه رشد پیوسته قیمت ملک در اقتصاد تورمی ایران، اعتماد این گروه را به این بازار تقویت کرده است. در واقع، نسل میانی همچنان در چهارچوب سنتی سرمایه‌گذاری فکر می‌کند: دارایی ملموس، بازده بلندمدت و ریسک پایین در برابر نوسان بازار مالی. این نگاه بازتابی از ساختار اقتصاد ایران است؛ جایی که نبود بازار سرمایه کارآمد، ضعف نظام مالیاتی و محدودیت ابزارهای مدرن، سرمایه را به سمت زمین و ساختمان هدایت کرده است. طبق داده‌های «ایسپا»، در گروه سنی بالای ۵۰ سال، ۲۸ درصد پاسخ‌دهندگان سپرده‌گذاری در بانک را ترجیح داده‌اند. این نتیجه قابل پیش‌بینی است: افق زمانی کوتاه‌تر، ترجیح به ثبات و اجتناب از ریسک موجب شده سپرده بانکی همچنان پناهگاه نسل بازنشسته باشد. در شرایطی که بازارهای مالی با بی‌ثباتی همراه هستند، این گروه اجتماعی ترجیح می‌دهد اصل سرمایه حفظ شود، حتی اگر بازده واقعی آن در برابر تورم منفی باشد. از منظر نسلی، این رفتار محافظه‌کارانه در تضاد کامل با نسل جوان قرار دارد که به دنبال نقدشوندگی و کنترل شخصی بر دارایی‌هایش است. تحلیل داده‌های «ایسپا» نشان می‌دهد الگوی نسلی سرمایه‌گذاری در ایران بیش از آنکه ناشی از تفاوت نگرش باشد، نتیجه نابرابری فرصت‌هاست. نسل جوان در اقتصادی رشد کرده که در آن، دسترسی به مسکن دشوار و اعتماد به سیاست‌های پولی کمتر شده است. بنابراین انتخاب او به‌ناچار «پناه به طلا» است. نسل میانی که از مزیت‌های تورم دارایی در دهه‌های گذشته بهره برده، همچنان زمین و مسکن را مسیر مطمئن ثروت می‌داند. نسل مسن نیز با رویکرد اقتصاد دولتی و سود بانکی تضمین‌شده زندگی کرده و همان مسیر را ادامه می‌دهد. از این منظر، شکاف نسلی در رفتار سرمایه‌گذاری ایرانیان نشانه‌ای از شکاف اعتماد است. هر نسل بر اساس تجربه تاریخی، استراتژی متفاوتی در سرمایه‌گذاری دارد. به‌طوری‌که نسل قدیم نسبت به بانک، نسل میانسال به خرید ملک و جوانان نسبت به طلا اقبال نشان می‌دهد. این تفاوت نشان می‌دهد بازسازی اعتماد به سیاست‌های اقتصادی و ایجاد مسیرهای واقعی برای سرمایه‌گذاری مولد، پیش‌شرط بازگشت سرمایه‌های خرد به بخش تولید است. تا زمانی که این مسیر شکل نگیرد، رفتار سرمایه‌گذاری نسل‌ها در ایران، نه بر‌پایه تحلیل اقتصادی، بلکه بر اساس «دفاع از دارایی در برابر آینده‌ای نامطمئن» ادامه می‌یابد.
