جهان‌خواری

منابع زیست‌محیطی هسته اصلی ثروت بلندمدت هر کشور است. با این حال رشد جمعیت و الگوهای مصرف فشار بیشتری بر این دارایی‌های حیاتی وارد می‌کند. با افزایش جمعیت، اندازه زمین و منابع مورد نیاز برای رفع نیازهای بشر و رسیدگی به زباله‌های تولیدشده نیز افزایش می‌یابد. امروزه اکثر کشورهای جهان با کمبودهای زیست‌محیطی مواجه هستند و از منابع طبیعی بیشتر از حدی که اکوسیستم بتواند آن را بازسازی کند، استفاده می‌کنند. برخی دیگر به شدت به منابعی از کشورهای دیگر وابسته هستند، از این‌رو تحت فشار فزاینده‌ای قرار دارند. در برخی از مناطق جهان، پیامدهای کمبودهای زیست‌محیطی می‌تواند ویرانگر باشد و به از دست دادن منابع، فروپاشی اکوسیستم، بدهی، فقر، قحطی و جنگ منجر شود.

ردپای اکولوژیک معیاری است که از سوی «شبکه جهانی ردپا» محاسبه شده و برای تعیین تاثیر انسان بر محیط زیست در یک مکان یا کشور خاص استفاده می‌شود. ردپای اکولوژیک، میزان منابع طبیعی را که انسان از طریق فعالیت‌هایی مانند جنگل‌داری، کشاورزی، ماهیگیری، معدن و تولید، مصرف می‌کند، اندازه می‌گیرد. به‌خصوص هنگامی که در کنار معیارهای تکمیلی مانند «ظرفیت زیستی» در نظر گرفته شود، ردپای اکولوژیک می‌تواند به افراد در درک تاثیر آنها بر روی سیاره زمین کمک کند؛ کشورها را در بهبود پایداری و رفاه راهنمایی کرده و رهبران محلی را در تخصیص بودجه برای پروژه‌های عمومی آگاه کند. عرضه منابع طبیعی (ظرفیت زیستی) با تقاضای آن منابع (ردپا) مقایسه می‌شود تا مشخص شود آیا محیط قادر به حفظ سطوح فعلی مصرف منابع هست یا نه. هر دو این موارد، یعنی ردپای اکولوژیک و ظرفیت زیستی، در مقادیر «سرانه» با استفاده از مفهوم «هکتار جهانی»1 به عنوان واحد بیان می‌شوند.

ردپای اکولوژیک، ظرفیت زیستی و ذخیره ظرفیت زیستی

از نظر عرضه و تقاضا، ردپای اکولوژیک تنها سمت تقاضای معادله را پوشش می‌دهد و دارایی‌های اکولوژیک یک جمعیت را برای تولید منابع طبیعی مصرف‌شده و جذب انتشار کربن و سایر زباله‌ها، اندازه‌گیری می‌کند؛ برای سنجش تاثیر واقعی ردپای اکولوژیک یک کشور باید آن را با یک متریک موازی، یعنی ظرفیت زیستی مقایسه کرد که سمت عرضه معادله را پوشش می‌دهد. ظرفیت زیستی، ظرفیت یک منطقه معین را برای تولید منابع تجدیدپذیر و جذب هرگونه زباله تولیدشده در اثر مصرف افراد آن منطقه -یا به عبارت دیگر توانایی آن را برای حمایت از جمعیت انسانی- اندازه‌گیری می‌کند.

اگر ردپای اکولوژیک یک جمعیت معین از ظرفیت زیستی آن بیشتر شود، آن جمعیت دارای کمبود اکولوژیک است؛ این بدان معناست که تقاضای جمعیت برای منابع طبیعی بیش از عرضه آن است که می‌تواند به کمبود منابع (از جمله مواد اولیه مانند غذا و سرپناه)، قیمت‌های بالاتر و سطوح بالای آلودگی در هوا، آب و خاک بینجامد. برعکس، اگر ظرفیت زیستی یک جمعیت معین از ردپای اکولوژیک آن فراتر رود، دارای یک ذخیره اکولوژیک است، به این معنی که می‌تواند جمعیت موجود را در سطح مصرف فعلی خود با نگرانی کمی پشتیبانی کند. بنابراین حفظ ردپای اکولوژیکِ کوچک‌تر از ظرفیت زیستی شرط لازم برای پایداری بشریت است.

ردپای اکولوژیک اغلب از ظرفیت زیستی تفریق می‌شود تا «ذخیره ظرفیت زیستی» یک محیط تعیین شود، که مقایسه عرضه /تقاضا را به صورت یک عدد نمایش می‌دهد. ذخیره ظرفیت زیستی مثبت به این معناست که محیط زیست در حال تولید یا پر کردن منابع، سریع‌تر از مصرف انسان است. ذخیره منفی یعنی انسان‌ها منابع را سریع‌تر از محیطی که بتواند آن را دوباره پر کند، مصرف می‌کنند.

سه مولفه ردپای اکولوژیک، ظرفیت‌های زیستی و ذخایر ظرفیت زیستی در میان کشورها بسیار متفاوت است. ردپا و ظرفیت زیستی یک کشور به عوامل متعددی از جمله جغرافیا، اندازه جمعیت، سیاست‌های زیست‌محیطی و سطح توسعه بستگی دارد. کشورهای بسیار توسعه‌یافته و با درآمد بالا نسبت به کشورهای کم‌درآمد یا کمتر توسعه‌یافته که اغلب دارای صنعت و جمعیت کمتری هستند، ردپای اکولوژیک بالاتری دارند. با این حال بسیاری از کشورهای در حال توسعه مقادیر زیادی سوخت فسیلی می‌سوزانند که اغلب عامل اصلی ایجاد ردپای اکولوژیک است. مساحت زمین کوچک‌تر (که ظرفیت زیستی را کاهش می‌دهد) و جمعیت زیاد (که مصرف را افزایش می‌دهد) نیز می‌تواند یک عامل دیگر باشد. همچنین این امکان برای کشورهای بسیار توسعه‌یافته وجود دارد که به ذخایر ظرفیت زیستی مثبت دست یابند، همان‌طور که حضور کانادا و فنلاند در فهرست ۱۰ کشور برتر در زیر نشان می‌دهد؛ از دیگر کشورهای دوستدار محیط زیست می‌توان به دانمارک و سوئیس اشاره کرد. 10 کشور برتر با بالاترین ذخایر ظرفیت زیستی عبارت‌اند از:

1- سورینام (87 /80)

2- گویان (98 /63)

3- گابن (28 /19)

4- بولیوی (41 /12)

5- جمهوری کنگو (87 /7)

6- کانادا (90 /6)

7- پاراگوئه (74 /6)

8- فنلاند (61 /6)

9- جمهوری آفریقای مرکزی (35 /6)

10- برزیل (80 /5)

میانگین ردپای اکولوژیک جهان در سال 2017 به ازای هر نفر 77 /2 هکتار، با میانگین ظرفیت زیستی 60 /1 هکتار جهانی بود. این به معنی کسری جهانی 17 /1 هکتار جهانی برای هر نفر، یا ذخیره ظرفیت زیستی منفی 17 /1 است، یعنی مصرف بشر از منابع طبیعی در حال حاضر از توانایی زمین برای جایگزین کردن این منابع پیشی گرفته است.

بالاترین ردپای اکولوژیک متعلق به چه کشورهایی است؟

1- امارات متحده عربی

امارات متحده عربی رتبه اول این فهرست را به خود اختصاص داده است. ردپای اکولوژیک این کشور 68 /10 هکتار جهانی به ازای هر نفر است. بخش عمده نیازهای منابع از سوی خانوارها و مصرف انرژی آنها ناشی می‌شود. سرویس «پرواز اجرایی دوبی» بیش از شش هزار پرواز جت خصوصی را در یک سال انجام داد. محبوبیت تاکسی‌ها بیشتر از وسایل حمل‌ونقل عمومی است. پروژه «دنیا» که به دنبال ایجاد جزایری به شکل قاره‌های جهان است، از 34 میلیون تن سنگ استفاده کرده است. پس از تکمیل پروژه، صاحبان این خانه‌ها فقط می‌توانند از طریق قایق یا جت شخصی وارد شوند. گفتنی است این کشور یک کارگروه برای درک و کاهش مصرف انرژی ایجاد کرده است.

2- قطر

دومین ردپای اکولوژیک بالا از آن قطر است. این کشور پس از امارات متحده عربی، با ردپای 51 /10 هکتار جهانی به ازای هر نفر قرار می‌گیرد. با این حال، باید جمعیت کوچک کشور را در نظر گرفت. یکی از مهم‌ترین عواملی که در این عدد نقش دارد، میزان آب مصرفی و به دنبال آن، انرژی مصرف‌شده است. ساکنان چگونه می‌توانند از چنین سطوح بالایی از انرژی استفاده کنند؟ پاسخ ساده است؛ دولت برای اتباع، انرژی رایگان و برای سایرین، انرژی را با یارانه سنگین ارائه می‌دهد.

3- بحرین

شماره سه در این فهرست، بحرین با ردپای اکولوژیک 04 /10 هکتار جهانی به ازای هر نفر است. این عدد را می‌توان با وابستگی شدید به سوخت‌های فسیلی، سطح پایین آموزش‌های زیست‌محیطی و شیوه‌های زندگی اسراف‌آمیز در بحرین توضیح داد.

4- کشورهای جهان غرب

سایر کشورهای این فهرست خارج از خاورمیانه هستند که عبارت‌اند از: دانمارک (26 /8 هکتار جهانی به ازای هر نفر)، بلژیک (8 هکتار جهانی به ازای هر نفر)، ایالات ‌متحده (8 هکتار جهانی به ازای هر نفر)، استونی (88 /7 هکتار جهانی به ازای هر نفر)، کانادا (01 /7 هکتار جهانی به ازای هر نفر)، استرالیا (84 /6 هکتار جهانی به ازای هر نفر) و ایسلند (5 /6 هکتار جهانی به ازای هر نفر).

10 کشور با کمترین ردپای اکولوژیک به ازای هر نفر

1- فلسطین اشغالی

2- تیمور شرقی

3- افغانستان

4- هائیتی

5- اریتره

6- بنگلادش

7- روآندا

8- پاکستان

9- جمهوری دموکراتیک کنگو

10- نپال

پنج کشور دارای بالاترین کسری کل اکولوژیک (بر اساس هکتار جهانی)

1- چین

چین در سال ۲۰۱۷ دارای سرانه ردپای اکولوژیک 71 /3 هکتار و ظرفیت زیستی 92 /0 بود. کل ردپای اکولوژیک چین 3 /5 میلیارد هکتار جهانی است که بالاترین میزان در میان کشورهای جهان است. چین دارای ظرفیت زیستی 3 /1 میلیاردهکتاری است که دومین کشور بزرگ در جهان (پس از برزیل) است، اما همچنین جمعیت بیشتری نسبت به هر کشور دیگری دارد که در نهایت به کسری کل اکولوژیک منفی چهار میلیارد هکتار جهانی و ذخیره ظرفیت زیستی سرانه منفی 79 /2 منجر می‌شود؛ که هر دو برای کشوری با چنین ظرفیت زیستی چشمگیری، بسیار بالاست. همان‌طور که اقتصاد چین به سرعت در حال گسترش است، درآمد شهروندان و مصرف آنها از منابع نیز در حال افزایش است؛ این مصرف نامتعادل منابع احتمالاً یکی از نگرانی‌های اصلی چین برای آینده خواهد بود.

2- ایالات‌متحده آمریکا

ایالات ‌متحده دارای سرانه ردپای اکولوژیک 04 /8 هکتار جهانی است که با ظرفیت زیستی سرانه تنها 45 /3 هکتار، یکی از بالاترین‌ها در جهان است. این موضوع به کسری کل اکولوژیک منفی 49 /1 میلیارد هکتار و سرانه ذخیره ظرفیت زیستی منفی 59 /4 هکتار جهانی منجر می‌شود. میانگین ردپای اکولوژیک شهروندان آمریکایی حدود 50 درصد بیشتر از افراد عادی در اکثر کشورهای اروپایی است. ایالات ‌متحده نسبت به بسیاری از کشورها، پراکندگی حومه شهرها و حمل‌ونقل عمومی کمتری دارد، که سوخت‌های فسیلی بیشتری می‌سوزاند و به مصرف سرانه کربن آن می‌افزاید. جمعیت ایالات‌‌متحده نیز نسبت به سایر کشورهای توسعه‌یافته مشابه، انرژی و آب بیشتری برای هر نفر مصرف می‌کند. برای مثال، کالیفرنیا با وجود داشتن تقریباً 60 درصد جمعیت (5 /39 میلیون در مقابل 3 /65 میلیون نفر) تقریباً همان ردپای اکولوژیک (و تولید ناخالص داخلی) فرانسه را دارد.

3- هند

سرانه ردپای اکولوژیک هند به‌طور متوسط 19 /1 است که مسلماً بازتابی از کیفیت نامطلوب است: فقر گسترده در این کشور که در آن بسیاری از مردم نمی‌توانند ماشین داشته باشند یا خانه‌های خود را گرم کنند. ظرفیت زیستی سرانه هند نیز پایین و 43 /0 است که احتمالاً نشانه‌ای از مساحت کوچک‌تر زمین در مقایسه با ایالات‌‌متحده و چین است. ذخایر ظرفیت زیستی هند با عدد منفی 76 /0 در میان سایر کشورها رتبه نسبتاً خوبی دارد؛ با این حال چون هند دومین جمعیت بزرگ جهان را نیز دارد، کل کسری زیست‌محیطی آن به بیش از منفی یک میلیارد هکتار می‌رسد.

4- ژاپن 

ردپای اکولوژیک ژاپن 65 /4 و ظرفیت زیستی آن 59 /0 هکتار سرانه است. کسری زیست‌محیطی ژاپن منفی 517 میلیون هکتار جهانی است که چهارمین کسری در جهان است. مانند بسیاری از کشورها، بخش عمده ردپای اکولوژیک ژاپن از سوزاندن سوخت‌های فسیلی ناشی می‌شود. با این حال، ظرفیت زیستی ژاپن به دلیل مساحت کوچک زمین، که تولید را کاهش می‌دهد، همراه با جمعیت نسبتاً زیاد و سطح بالایی از پیشرفت -که هر دو باعث افزایش مصرف می‌شوند-، تحت تاثیر قرار می‌گیرد.

5- کره جنوبی

پنجمین کسری اکولوژیک بزرگ جهان (منفی 281 هکتار جهانی) متعلق به کره جنوبی است که سناریوی آن -مصرف کربن بالا، ظرفیت زیستی کم، جمعیت متراکم و پیشرفت زیاد- منعکس‌کننده سناریوی ژاپن است.

داستان موفقیت ردپای اکولوژیک انگلستان

بریتانیا، که چند سال پیش پنجمین کسری اکولوژیک بزرگ را داشت، به رتبه نهم رسیده است و این‌ روند ادامه دارد. بین سال‌های 2007 تا 2017 ردپای زیست‌محیطی بریتانیا تقریباً 27 درصد کاهش یافت که بیشتر به دلیل کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی بود و کسری زیست‌محیطی این کشور را از 9 /307 میلیارد هکتار جهانی در سال 2007 به منفی 2 /206 در سال 2017 کاهش داد.

وقت اقدام است

نخستین قدم در جهت کاهش ردپای اکولوژیک، یعنی دانستن و درک اصلاحات مورد نیاز برای کاهش ردپای اکولوژیک، قبلاً برداشته شده است. پس از این مرحله، مهم‌ترین اقدام کاهش انتشار کربن است. این کاهش می‌تواند از طریق ابتکارات آموزشی با هدف تشویق ساکنان برای کاهش مصرف انرژی اتفاق بیفتد. کشورها همچنین می‌توانند در انرژی‌های تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی و بادی سرمایه‌گذاری کنند. کشورهایی که در حال رونق ساخت‌وساز هستند، مانند امارات متحده عربی، می‌توانند تلاش‌های ساخت‌وساز خود را بر طراحی ساختمان‌های سبز نیز متمرکز کنند؛ اینها ساختمان‌هایی هستند که بر اساس استانداردهای کارآمد منابع ساخته شده‌اند و از مصالح ساختمانی پایدار و محلی استفاده می‌کنند. در مجموع، اقدام عملی مستلزم تعهد و تلاش متقابل است. 

منابع:

1- World Population Review

2- Global Footprint Network

3- WorldAtlas

پی‌نوشت‌:

1- هکتار جهانی یک واحد اندازه‌گیری برای ردپای اکولوژیک افراد یا فعالیت‌ها، و ظرفیت زیستی زمین یا مناطق آن است. یک هکتار جهانی مقدار سالانه تولید بیولوژیک جهان برای استفاده انسانی و جذب زباله‌های انسانی در هر هکتار زمین تولیدی بیولوژیک 

و شیلات است.