خیلی دور، خیلی نزدیک

45 سال پیش جیمی کارتر، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، به دلیل شکست مذاکرات برای آزادی گروگان‌ها و ادامه تنش‌ها، دستور قطع رسمی روابط دیپلماتیک با ایران را صادر کرد. این رویداد نتیجه مجموعه‌ای از عوامل و تحولات سیاسی بود که پس از انقلاب رخ داد و موجب قطع کامل روابط دیپلماتیک میان دو کشور شد که تا امروز هم به قوت خود باقی است و هیچ روابط رسمی و پایداری بین ایران و آمریکا برقرار نشده است.

آخرین دیدار رسمی و مستقیم میان مقامات ارشد ایران با رئیس‌جمهوری آمریکا مربوط به دیدار محمدرضا شاه پهلوی در نوامبر ۱۹۷۷ (آبان ۱۳۵۶) با جیمی کارتر در کاخ سفید بود. پس از انقلاب اسلامی، هیچ دیدار رسمی و مستقیمی بین مقامات عالی ایران و آمریکا صورت نگرفته است. بعد از انقلاب روابط دیپلماتیک رسمی بین دو کشور قطع شد و مذاکرات یا تماس‌ها در سطح مقامات ارشد، مانند وزرای خارجه یا نمایندگان ویژه، معمولاً به‌صورت غیرمستقیم یا از طریق میانجی‌هایی مانند عمان انجام شده است. فقط در سال 1392 بود که تماس تلفنی بین حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران، و باراک اوباما، رئیس‌جمهور آمریکا، انجام شد که بالاترین سطح تماس مستقیم میان مقامات دو کشور پس از انقلاب بود.

اخیراً دونالد ترامپ حین سفر به واتیکان برای شرکت در مراسم خاکسپاری پاپ فرانسیس در گفت‌وگو با خبرنگاران گفت: «اوضاع با ایران بسیار خوب پیش می‌رود. ما گفت‌وگوهای زیادی با آنها داشتیم و فکر می‌کنم که به توافق خواهیم رسید.» دونالد ترامپ همچنین در گفت‌وگو با نشریه تایم گفته که فکر می‌کند در مسیر توافق با ایران است و اعلام کرده که آماده است با رئیس‌جمهوری اسلامی ایران دیدار کند.

در این گزارش تلاش می‌کنیم ضمن بررسی دور جدید مذاکرات به این پرسش اصلی پاسخ دهیم که دیدار رسمی مقامات ایران و آمریکا چقدر در دسترس است.

دور جدید مذاکرات

عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران و استیو ویتکاف، نماینده ویژه رئیس‌جمهور آمریکا در امور خاورمیانه، برای سومین‌بار در یک ماه اخیر در چهارچوب مذاکرات غیرمستقیم هسته‌ای به گفت‌وگو پرداختند. این مذاکرات که پس از دو دور قبلی در عمان و ایتالیا برگزار شده، اکنون وارد مرحله فنی و کارشناسی شده است. عراقچی در همین زمینه اعلام کرد که مذاکرات این بار خیلی جدی‌تر از گذشته انجام شد و ما وارد بعضی از بحث‌های فنی شدیم. حضور کارشناسان مفید بود. در مجموع فضای مذاکره یک فضای جدی و کاری بود. یک مقداری از بحث‌های کلان فاصله گرفتیم، این به معنای این نیست که اختلاف داریم. وی در ادامه گفت در موضوعات کلان و جزئیات اختلاف وجود دارد. تا جلسه بعدی قرار است بررسی‌های بیشتری در پایتخت‌ها انجام شود تا اختلافات را کم کنیم. اینکه دو طرف به شکل جدی وارد شدند مشهود بود. امیدواریم که می‌شود پیش رفت و این امیدواری به‌شدت محتاطانه است. باید در مورد مسائلی که هست تفاهمات ایجاد بشود. ما امیدواریم، اما به‌شدت محتاط هستیم. نیویورک‌تایمز نیز به نقل از منبع آگاه خود نوشت، فضای دور سوم مذاکرات بسیار جدی و سازنده بود. ما از برخی موضوعات بزرگ‌تر فاصله گرفتیم، اما این بدان معنا نیست که تمام اختلافات را حل‌وفصل کرده‌ایم. این روزنامه همچنین از قول این مقام نوشته بود: بر سر مسائل بزرگ و کوچک اختلافاتی داریم. اما به منظور کاهش این اختلافات، در پایتخت‌ها (تهران و واشنگتن) گفت‌وگوهایی انجام می‌شود.

در همین مورد سینا عضدی، استاد روابط بین‌الملل دانشگاه جرج واشنگتن، معتقد است که تا این لحظه سه دور مذاکره انجام گرفته است که هم طرف آمریکایی و هم طرف ایرانی اذعان داشتند که روند مذاکرات مثبت بوده و مذاکره در سطح فنی در حال انجام است. مهم‌ترین مسئله این است که طرف آمریکایی غنی‌سازی در ایران را بپذیرد و طرف ایرانی نظارت کامل بر برنامه هسته‌ای خود را. به این معنا که آمریکا سطحی از غنی‌سازی در ایران را به رسمیت بشناسد و در عوض ایران به بازرسی‌های گسترده تن دهد. این مسئله بسیار مهمی است و به نظر من دو طرف این شرایط را قبول می‌کنند و توافق شکل می‌گیرد.

اما در ارتباط با پایدار بودن یا مقطعی بودن توافق باید عرض کنم که شرایط در آمریکا طوری است که نمی‌توان به قراردادهایی که دولت منعقد می‌کند خیلی خوش‌بین بود، چون در حال حاضر سیاست داخلی آمریکا دوقطبی شده و روسای جمهوری که بر سر کار می‌آیند سعی می‌کنند دستاورد رئیس‌جمهور قبلی را از بین ببرند. البته با توجه به اینکه دونالد ترامپ یک رئیس‌جمهور به اصطلاح غیرسنتی است و حزب جمهوریخواه هم به‌شدت از او حمایت می‌کند، اگر ایران بتواند قراردادی با او منعقد کند این قرارداد پایدار خواهد بود.

سود پنهان اقتصادی

بسیاری از تحلیلگران سیاسی بر این باورند که در سال ۱۳۹۷، هنگامی که دونالد ترامپ از توافق هسته‌ای (برجام) خارج شد، دلیل اصلی این تصمیم او بیشتر از هر چیز دیگری این بود که با وجود لغو تحریم‌ها، بازار ایران همچنان به برندهای آمریکایی پشت کرده است. در همین راستا با وجود آنکه دولت دونالد ترامپ فشارهای سیاسی بر ایران را پیگیری می‌کند، اما به نظر می‌رسد هدف نهایی ترامپ، نه اهداف آشکار سیاسی بلکه سود پنهان اقتصادی است.

 از نظر این تحلیلگران باید همان زمانی که برجام را پذیرفتیم، آمریکا را به‌عنوان یک شریک اقتصادی و سرمایه‌گذاری در ایران درگیر می‌کردیم تا نتواند به‌راحتی علیه ما اقدام کند. در حوزه نفت، شرکت‌های نفتی آمریکایی به مراتب توانمندتر از شرکت‌های نفتی اروپایی از جمله توتال فرانسه هستند؛ اما ایران هرگز به فکر انعقاد قرارداد با شرکت‌های نفتی آمریکایی نبود. اگر ایران قراردادهای نفتی را با شرکت‌های آمریکایی منعقد کرده بود، احتمالاً آمریکا هرگز از برجام خارج نمی‌شد، زیرا آنها به منافع قابل توجهی دست می‌یافتند و صاحبان منافع بانفوذ در دولت آمریکا اجازه نمی‌دادند که دولتشان از توافق خارج شود و این منافع به خطر بیفتد.

 در همین زمینه سینا عضدی می‌گوید؛ دلایلی که ترامپ برای خروج از برجام داشت از جمله اینکه چرا شامل برنامه موشکی ایران نمی‌شود؟ چرا فعالیت‌های منطقه‌ای ایران را دربر نمی‌گیرد؟ یا اینکه چرا برجام برای آمریکا سود اقتصادی ندارد؟ بهانه‌ای بیش نبود. دلیل اصلی خروج دونالد ترامپ از برجام شخص آقای باراک اوباما و دشمنی ترامپ با او بود. من در همین‌باره یک کار تحقیقاتی انجام دادم که در آن با دو نفر آمریکایی و دو نفر ایرانی-آمریکایی مصاحبه کردم. هر چهار نفر معتقد بودند که دلیل خروج دونالد ترامپ از برجام خصومت شخصی او با باراک اوباما بود. اما مسلماً رابطه اقتصادی و تجاری با آمریکا بسیار مهم است. اگر یک کمپانی آمریکایی بتواند در ایران سرمایه‌گذاری کند و سود لازم را ببرد، بدون شک از منابع خود برای لابی در واشنگتن استفاده خواهد کرد تا مانع از خروج دولت از توافق با ایران شود. البته در حال حاضر دولت فعلی در ایران و شخص آقای عراقچی به درستی دارند درباره فرصت‌های سرمایه‌گذاری در ایران صحبت می‌کنند. خیلی مهم است که این صحبت‌ها به گوش ترامپ برسد تا تحریم‌های اولیه آمریکا علیه ایران برداشته شود و در ادامه شرکت‌های آمریکایی بتوانند در ایران سرمایه‌گذاری کنند؛ چراکه حضور سرمایه‌گذاران آمریکایی به تداوم و پایداری یک توافق کمک خواهد کرد.

صحبت از دیدار مقامات

دونالد ترامپ در گفت‌وگو با خبرنگاران در کاخ سفید روند مذاکرات با جمهوری اسلامی ایران را خوب ارزیابی کرد و گفت: «فکر می‌کنم اوضاع با ایران بسیار خوب پیش می‌رود. خواهیم دید چه می‌شود.» ترامپ در گفت‌وگو با نشریه تایم نیز گفت: فکر می‌کنم در حال رسیدن به توافق با جمهوری اسلامی ایران هستیم، توافقی که هیچ‌کس دیگری نمی‌توانست به آن دست یابد. او همچنین اعلام کرد که آماده است با مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری اسلامی ایران دیدار کند. در همین مورد سوالی که پیش می‌آید این است که دیدار رسمی مقامات ایران و آمریکا چقدر در دسترس است؟

سینا عضدی معتقد است: در شرایط فعلی من خیلی خوش‌بین نیستم که چنین اتفاقی رخ دهد. اما با توجه به اینکه دونالد ترامپ رئیس‌جمهوری غیرسنتی است، فرصت این را دارد که چنین ملاقاتی را ترتیب دهد، چون هیچ‌کس در واشنگتن نمی‌تواند به او انگ بزند که در قبال ایران ضعف نشان داده یا مماشات کرده است. در همین راستا اگر رئیس‌جمهوری در آمریکا باشد که توانایی متحول کردن روابط ایران و آمریکا را داشته باشد، به نظر من یک رئیس‌جمهور جمهوریخواه است. این به این معنا نیست که ترامپ دارای بینش سیاسی است، بلکه به این معناست که کنگره و جمهوریخواهان تندرو به راحتی با این موضوع کنار می‌آیند. به نظر من این ویژگی خوبی است که دونالد ترامپ دارد و می‌تواند روابط ایران و آمریکا را تغییر دهد. در واقع بعد از چند دهه خصومت، چنین دیداری می‌تواند تاثیر بسزایی بر روابط دو کشور داشته باشد.

شایعاتی درباره تخلیه سفارت

همزمان با مذاکره ایران و آمریکا، یک توئیت درباره تخلیه برخی گروه‌ها از سفارت آمریکا منتشر شد. توئیتی که به‌سرعت تکذیب شد. آن‌طور که شرق گزارش داده؛ حسن یونسی، پسر علی یونسی، وزیر اطلاعات دولت محمد خاتمی در توئیتی نوشت: «عجیب‌ترین خبری که این چند روز شنیدم؛ به برخی گروه‌ها و سازمان‌های مستقر در ساختمان سفارت خیابان طالقانی گفته شده آنجا را تخلیه کنند... چه خبر است؟» این اظهارنظر در فضای رسانه‌ای به‌عنوان مقدمه‌ای برای احتمال بازگشایی سفارت ایالات‌متحده در تهران تلقی شد. اما خیلی زود شائبه بازگشایی سفارت آمریکا در تهران در بحبوحه مذاکره ایران و آمریکا، تکذیب شد و حسن یونسی با انتشار توئیتی دیگر، ضمن عقب‌نشینی از موضع خود، اعلام کرد: «در تماس با نهادهای مسئول مشخص شد که چنین خبری صحت ندارد. بنابراین برای جلوگیری از برداشت اشتباه، آن را پاک کردم.» یونسی در پایان پست اصلاحی خود، برای تیم مذاکره‌کننده ایرانی آرزوی موفقیت کرد. با وجود تکذیب این خبر، در صورت شکل‌گیری توافق، احتمال آغاز به کار مجدد سفارتخانه چقدر است؟ سینا عضدی در پاسخ به این سوال می‌گوید: اینها در حد شایعه بوده و من هم هیچ اطلاعی در این زمینه ندارم و البته بعید هم می‌دانم که در شرایط فعلی سفارتخانه‌ها باز شود. البته همان‌طور که گفتم اگر ملاقاتی بین مقامات ایران و آمریکا صورت بگیرد ممکن است دو طرف تصمیم بگیرند که بعد از چند دهه خصومت، روابط دیپلماتیک را از سر بگیرند یا حداقل یک دفتر دیپلماتیک داشته باشند. باید در نظر داشته باشیم که بیش از چهار دهه است که آمریکا در ایران حضور دیپلماتیک ندارد و اگر چنین اتفاقی بیفتد کمک بزرگی به بهبود روابط دو کشور خواهد کرد.

راهکار

از نظر سینا عضدی مولفه‌هایی که می‌توانند به پایداری و محکم شدن توافق احتمالی میان ایران و آمریکا کمک کنند، عبارت‌اند از: یک، کمپانی‌های آمریکایی بتوانند در ایران سرمایه‌گذاری کنند و از فرصت‌هایی که در ایران موجود است استفاده کنند. اگر چنین اتفاقی بیفتد، این سرمایه‌گذاران برای حفاظت از سرمایه خود و ادامه تجارت در ایران لابی‌گری می‌کنند و مانع از خروج دولت از هرگونه توافقی با ایران می‌شوند. بنابراین بدون حضور این سرمایه‌گذاران هیچ توافقی میان ایران و آمریکا پایدار نخواهد ماند. همان‌طور که تجربه برجام هم نشان داد، تا زمانی که آمریکایی‌ها ریشه محکمی در ایران نداشته باشند، مسلماً کندن و از بین بردن آن توافق خیلی راحت‌تر خواهد بود. مسئله بعدی این است که بهانه‌ای دست گروه‌ها و کشورهایی که مخالف مذاکره با ایران هستند، داده نشود. مثلاً اسرائیل، یکی از کشورهایی که سعی کرده مانع توافق ایران و آمریکا شود. من فکر می‌کنم یکسری از شعارهایی که در ایران داده می‌شود فقط به ضرر منافع ملی است، چراکه شعارها در انجام مذاکرات و در پروسه مذاکرات اخلال ایجاد می‌کند و روند مذاکره با آمریکا را سخت‌تر خواهد کرد.