پس از زلزله

شهرها در مرکز ریسک جغرافیایی امروزی قرار دارند و شهرهای ترکیه نیز از این قاعده مستثنی نیستند. با روند سریع شهرنشینی جهانی، شهرها نه‌تنها میزبان اکثریت جمعیت جهان هستند، بلکه نشان‌دهنده تمرکز دارایی‌های اقتصادی و سرمایه اجتماعی و کارآفرینی نیز هستند. قرار گرفتن در معرض بلایای طبیعی -و همچنین رکود اقتصادی جهانی و محدودیت‌های مالی- مدیریت ریسک را به موضوع مهمی برای شهرها تبدیل می‌کند و سیاستگذاران را بر آن داشته تا اطمینان حاصل کنند که شهرشان در موقعیت مناسبی برای کاهش خطرات ناشی از زلزله یا بلایای دیگر قرار دارد.

شوک دوشنبه‌صبح

زمین‌لرزه‌ای به بزرگی 8 /7 ریشتر جنوب شرق ترکیه و بخش‌هایی از سوریه را در ساعات اولیه بامداد 6 فوریه لرزاند. پس از این زمین‌لرزه، 9 ساعت بعد، زمین‌لرزه دیگری به بزرگی 5 /7 ریشتر رخ داد. کانون اصلی زمین‌لرزه در 26کیلومتری شرق شهر نورداغی در استان غازی آنتپ ترکیه و در عمق 9 /17کیلومتری زمین بوده است. این رویداد 5 /7ریشتری در حدود چهارکیلومتری جنوب شرقی اکینوزو در استان قهرمان‌ماراش رخ داد و تاکنون در حدود 1600 پس‌لرزه داشته است. این لرزش در لبنان و فلسطین نیز احساس شد. این زمین‌لرزه و پس‌لرزه‌های آن ساختمان‌ها را مسطح کرده و امدادگران را برای یافتن بازماندگان در میان آوارهای بتنی، روانه حفاری می‌کند و انتظار می‌رود تعداد تلفات بیشتر شود. در جریان این زلزله، ۲۴ هزار و ۶۱۷ شهروند جان خود را از دست دادند و ۸۰ هزار و ۲۷۸ نفر نیز مجروح شدند. پارلمان ترکیه روز پنجشنبه (۲۰ بهمن‌ماه) در ۱۰ استان زلزله‌زده این کشور حالت فوق‌العاده سه‌ماهه اعلام کرد.

ترکیه با زمین‌لرزه‌های شدید غریبه نیست، زیرا در امتداد مرزهای صفحات تکتونیکی قرار دارد. هفت زمین‌لرزه با بزرگی ۷ ریشتر یا بیشتر در ۲۵ سال گذشته این کشور را لرزانده، اما زلزله روز دوشنبه یکی از قوی‌ترین آنها بود. همچنین از زمان وقوع زمین‌لرزه 1 /8ریشتری در منطقه‌ای در نزدیکی جزایر «ساندویچ جنوبی» در جنوب اقیانوس اطلس در سال ۲۰۲۱، این قوی‌ترین زمین‌لرزه‌ای است که در هر نقطه از جهان رخ داده است؛ اگرچه حادثه آن محل دورافتاده خسارات کمی به همراه داشت.

بیشتر ترکیه در صفحه آناتولی بین دو گسل اصلی قرار دارد: گسل آناتولی شمالی و گسل آناتولی شرقی. دیوید روتری، زمین‌شناس در دانشگاه آزاد در میلتون کینز، بریتانیا، می‌گوید: صفحه تکتونیکی که عربستان، و از جمله سوریه را حمل می‌کند، به سمت شمال حرکت می‌کند و با حاشیه جنوبی اوراسیا برخورد می‌کند، که ترکیه را به سمت غرب می‌فشارد. وی افزود: ترکیه سالانه حدود دو سانتی‌متر در امتداد گسل آناتولی شرقی به سمت غرب حرکت می‌کند.

اما بدتر از آن، این بخش از ترکیه در سال‌های اخیر میلیون‌ها پناهنده را از سوریه در خود جای داده و جمعیت بالقوه را در معرض خطر قرار داده است. مقاله‌ای در سال ۲۰۱۸ نشان می‌دهد که چگونه این جریان از جابه‌جایی مردم می‌تواند خسارت‌های شهری را افزایش دهد. زیرا اکثر آنها در کمپ‌های پناهندگان مستقر نیستند، بلکه در میان شهرها و روستاهای محلی پخش شده‌اند. 

مقایسه با جهان

در مقایسه با سایر زمین‌لرزه‌های بزرگ در سراسر جهان، زلزله و سونامی ژاپن در سال ۲۰۱۱ -که در آن بیش از ۲۲ هزار نفر کشته و مفقود شدند- بزرگی 1 /9 ریشتر را ثبت کرد. آن حادثه، پس از آنکه دیوارهای آب، کل شهرها را فراگرفت، خانه‌ها را به بزرگراه‌ها کشاند و باعث بدترین فاجعه هسته‌ای در تاریخ کشور شد، تخریب گسترده‌ای در پی داشت. تخمین زده می‌شود که یک سال قبل از آن، یعنی در سال ۲۰۱۰، زلزله‌ای به بزرگی هفت ریشتر در هائیتی، بین ۲۲۰ هزار تا ۳۰۰ هزار کشته برجای گذاشت، ۳۰۰ هزار نفر دیگر مجروح و میلیون‌ها نفر آواره شدند.

در سال ۲۰۰۴ زمین‌لرزه‌ای به بزرگی 1 /9 ریشتر سواحل سوماترا در اندونزی را لرزاند و باعث سونامی شد که ۲۲۷۸98 نفر کشته شدند یا در فهرست مفقودان قرار گرفتند که احتمال می‌رود جان باخته باشند. بر اساس گزارش USGS (سازمان زمین‌شناسی ایالات متحده آمریکا)، قوی‌ترین زمین‌لرزه ثبت‌شده، با بزرگی 5 /9 ریشتر، در سال ۱۹۶۰ در شیلی اتفاق افتاد.

علت تخریب گسترده در ترکیه

عوامل متعددی در مرگبار شدن این زلزله نقش داشته است. یکی از آنها زمان وقوع آن است. با وقوع زلزله در اوایل صبح، بسیاری از مردم در رختخواب بوده‌اند و اکنون زیر آوار خانه‌های خود محبوس شده‌اند. علاوه بر این، با وجود یک سیستم هوای سرد و مرطوب در حال حرکت در منطقه، شرایط نامناسب، دسترسی به مناطق آسیب‌دیده را دشوارتر کرده و تلاش‌های نجات و بازیابی در هر دو طرف مرز پس از ورود تیم‌ها به‌طور قابل توجهی چالش‌برانگیزتر شده است.

دمای هوا به شدت پایین است و در چندین نوبت به چند درجه زیر صفر کاهش یافته است. در همین حال، مقامات از ساکنان خواسته‌اند تا ساختمان‌ها را برای امنیت خود، با وجود نگرانی از پس‌لرزه‌های بیشتر ترک کنند. به گفته آژانس بلایای طبیعی این کشور، بیش از پنج هزار و ۷۰۰ ساختمان در ترکیه فرو ریخته است و سوالاتی در مورد یکپارچگی سازه‌ها در برخی از مناطق آسیب‌دیده مطرح شده است.

مصطفی اردیک، استاد مهندسی زلزله در دانشگاه بوغازیچی استانبول می‌گوید: در چنین فروریزی‌هایی، نجات جان انسان‌ها بسیار دشوار و غم‌انگیز است. این موضوع کار تیم‌های جست‌وجو و نجات را بسیار دشوار می‌کند. اردیک به سی‌ان‌ان گفت که تصاویر تخریب گسترده و آوار نشان می‌دهد که کیفیت‌های طراحی و ساخت بسیار متغیر است. او افزود: نوع خرابی‌های سازه‌ای پس از زلزله، معمولاً فرو ریختن جزئی است؛ فروپاشی‌های کامل چیزی است که همیشه سعی می‌کنید هم در کدها و هم در طراحی واقعی از آن اجتناب کنید. کیشور جیسوال، مهندس ساختار USGS، به سی‌ان‌ان گفت که «ترکیه در گذشته زمین‌لرزه‌های مهمی را تجربه کرده است، از جمله زمین‌لرزه‌ای در سال ۱۹۹۹ که جنوب غربی ترکیه را لرزاند و بیش از ۱۴ هزار نفر را کشت؛ به همین دلیل، بسیاری از مناطق ترکیه دارای مقررات منطقه‌ای ساختمانی هستند تا اطمینان حاصل شود که پروژه‌های ساختمانی می‌توانند در برابر این نوع رویدادها مقاومت کنند. اما همه ساختمان‌ها مطابق با استاندارد لرزه‌نگاری مدرن ترکیه ساخته نشده‌اند. نقص در طراحی و ساخت، به ویژه در ساختمان‌های قدیمی، به این معناست که بسیاری از ساختمان‌ها نمی‌توانند در برابر شدت ضربه‌ها مقاومت کنند. اگر شما این سازه‌ها را برای شدت لرزه‌ای که ممکن است در طول عمر خود با آن مواجه شوند، طراحی نکنید، این سازه‌ها ممکن است عملکرد خوبی نداشته باشند».

ساختمان‌های آسیب‌پذیر

مرگ‌ومیر در زلزله اغلب ناشی از سقوط آجر و سنگ است. بر اساس گزارش سازمان زمین‌شناسی ایالات‌متحده، بسیاری از مردم ترکیه که تحت تاثیر زلزله قرار گرفته‌اند، در سازه‌هایی غیرمستحکم با قاب‌های بتنی کم‌ارتفاع زندگی می‌کنند که احتمال آسیب دیدن آنها در اثر لرزش بسیار زیاد است.

ارزو ارسلان کِلام در دانشگاه فنی خاورمیانه، آنکارا و همکارانش در مطالعه‌ای که در ماه مارس گذشته در علم دینامیک خاک و مهندسی زلزله منتشر شد، پیش‌بینی کردند که مرکز شهر غازی آنتپ آسیب متوسط تا شدیدی را در اثر زلزله 5 /6ریشتری تجربه خواهد کرد؛ زیرا بیشتر ساختمان‌های موجود، سازه‌های آجری کم‌ارتفاعی هستند که بسیار نزدیک به هم ساخته شده‌اند.

در 17 آگوست 1999 زمین‌لرزه‌ای به بزرگی 6 /7 ریشتر در 11کیلومتری جنوب شرقی ازمیت به وقوع پیوست که بیش از 17 هزار نفر را در سراسر منطقه کشت، بیش از 250 هزار نفر را بی‌خانمان کرد و حدود پنج میلیارد دلار خسارت به اقتصاد ترکیه وارد کرد که تقریباً 5 /2 درصد از تولید ناخالص ملی این کشور است. هنگامی که لرزش متوقف و روند بهبودی آغاز شد، مقامات کشور از فرصت استفاده کردند و اجرای یکسری اقدامات را آغاز کردند تا اطمینان حاصل شود که فاجعه‌ای به این بزرگی تکرار نمی‌شود. پس از این فاجعه، دولت ترکیه قوانین ساختمانی جدید و سیستم بیمه اجباری زلزله را معرفی کرد. نتایج این تلاش‌ها محسوس بود. در آن زمان بیش از 725 ساختمان عمومی مقاوم‌سازی شد و 21 ساختمان اضافی بازسازی شدند تا بتوانند در برابر ضربه‌های ناشی از زلزله مقاومت کنند. همچنین یک برنامه آموزشی در مورد کد مقاوم‌سازی به بیش از 3600 مهندس در سراسر ترکیه ارائه شد که تلاش‌ها را برای بهبود زیرساخت‌های این کشور تقویت کرد. علاوه بر این، هر دو برنامه آگاهی عمومی و داوطلبان محله، آموزش آمادگی در برابر بلایا را به 450 هزار نفر ارائه کردند.

در نتیجه این موفقیت‌ها، استانبول از موقعیت خوبی برای به اشتراک گذاشتن دانش و تجربه خود در زمینه بهبود مدیریت ریسک بلایا در مقیاس بزرگ برخوردار شد- همان‌طور که در جریان تبادل دانش شهرهای پایدار اقدام کرد. طی آن رویداد، که در 24 تا 25 سپتامبر 2013 در واشنگتن دی‌سی و نیویورک برگزار شد، سیاستگذاران -از جمله نمایندگانی از دفتر مدیر ارشد مالی (OCFO) در ناحیه کلمبیا و کمیسر مالی و معاون شهردار نیویورک- با هیاتی از استانبول برای تبادل نظر و تجارب در زمینه مقابله با بلایا و اجرای اصلاحات مناسب دیدار کردند.

با این حال مصطفی اردیک معتقد است، بسیاری از ساختمان‌هایی که در زمین‌لرزه اخیر فرو ریخته‌اند، احتمالاً «پیش از سال 1999 یا ... با کدهای قدیمی‌تر ساخته شده‌اند». او می‌گوید: همچنین ممکن است مواردی وجود داشته باشد که برخی از ساختمان‌ها با کد مطابقت نداشته باشند. کدها در ترکیه بسیار مدرن و بسیار شبیه کدهای ایالات متحده هستند، اما باز هم مطابقت کدها موضوعی است که ما سعی کرده‌ایم با رویه‌های قانونی و اداری به آن رسیدگی کنیم. ما مجوزهای شهرداری‌ها و کنترل برای طراحی و ساخت‌وساز را داریم، اما باز هم چیزهایی کم است.

اوضاع در سوریه بدتر است، جایی که بیش از 11 سال درگیری، اجرای استانداردهای ساختمانی را غیرممکن کرده است. این زمین‌لرزه، مناطق شمال غربی سوریه را لرزاند و ساختمان‌ها در حلب و ادلب فرو ریختند. روتری می‌گوید: برخی از ساختمان‌های آسیب‌دیده از جنگ در سوریه، با استفاده از مواد بی‌کیفیت یا «هر مصالحی که در دسترس است» بازسازی شده‌اند. آنها ممکن است راحت‌تر از ساختمان‌هایی که با هزینه‌های بیشتر ساخته شده‌اند، سقوط کرده باشند. ما هنوز به این موضوع پی نبرده‌ایم.

پژوهشگران می‌گویند مردم باید خود را برای زلزله‌ها و پس‌لرزه‌های بیشتر و همچنین بدتر شدن آب و هوا آماده کنند. ایلان کلمن که در دانشگاه کالج لندن درباره بلایا و سلامت مطالعه می‌کند، می‌گوید: «احتمال پس‌لرزه‌های بزرگ که باعث آسیب‌های بیشتر شود، برای هفته‌ها و ماه‌ها ادامه خواهد داشت.»

چرا از زلزله 1999 درس گرفته نشد؟

هرچند بعد از زمین‌لرزه مرگبار دو دهه پیش در ترکیه قوانین سخت‌گیرانه‌تری برای ساخت‌وساز در این کشور پیشنهاد شد، اما ساخت‌وساز ضعیف نقشی عمده در بروز فاجعه اخیر این کشور ایفا کرده است. روزنامه گاردین در گزارشی، بی‌توجهی مقام‌های ترکیه به ایمنی ساخت‌وساز در این کشور بعد از زلزله مرگبار سال ۱۹۹۹ را دلیل بروز تلفات فاجعه‌بار اخیر دانسته است. این روزنامه در این گزارش با تیتر «تلفات زلزله ترکیه نشان می‌دهد درس‌های سال ۱۹۹۹ فرا گرفته نشدند» نوشته است: در سال ۱۹۹۹ بیش از ۱۷ هزار تن در زلزله ترکیه کشته شدند. مقام‌های این کشور متعاقب آن قول اجرای قوانین سخت‌گیرانه‌تری را دادند و با هدف ارتقای آمادگی برای زلزله در کشوری که روی دو گسل بزرگ قرار دارد، طرحی را تحت عنوان مالیات زلزله اجرا کردند. با وجود این، پاسخ کُند دولت وقت آنکارا به آن فاجعه، بعداً نقشی عمده در به قدرت رساندن حزب عدالت و توسعه متعلق به رجب طیب اردوغان ایفا کرد؛ این حزب که در سال ۲۰۰۲ یک حزب جدیدالتاسیس بود، در انتخابات آن سال با اکثریت قاطع پیروز شده و قول شفافیت و بازسازی اقتصادی را که به دلیل سقوط بورس از بین رفته بود، داد. حدود ۲۴ سال بعد و پس از تجربه زمین‌لرزه و پس‌لرزه‌های حتی مرگبارتر از سال ۱۹۹۹، مردم در سراسر ترکیه نه فقط در جست‌وجوی عزیزانشان، بلکه همچنین در جست‌وجوی پاسخ برای این فاجعه هستند. در سال ۲۰۱۱ نیز زلزله‌ای در ترکیه رخ داد که در اثر آن صدها تن جان باختند. بعد از آن زلزله، اردوغان که در آن زمان نخست‌وزیر بود، ضعف در ساخت‌وساز را مقصر تلفات بالای آن زلزله اعلام کرده و گفت: شهرداری‌ها، پیمانکاران ساخت‌وساز و ناظران حالا باید شاهد باشند که غفلت‌ورزی آنها به قتل منجر می‌شود.

اما حالا با کشته شدن بیش از ۳۰ هزار تن و بی‌خانمان شدن بیش از یک میلیون تن دیگر تنها در ترکیه، در اثر این زلزله که بخشی از آن در سوریه اتفاق افتاد، آشکارتر می‌شود که فساد مزمن و عدم اجرای دقیق قوانین ساخت‌وساز در ترکیه، بحران را تشدید کرده است. اردوغان، که حالا برخلاف زمان زلزله ۱۹۹۹، رئیس‌جمهور ترکیه است، ساخت‌وساز را موتور اقتصاد ترکیه می‌داند. او تا پیش از سقوط لیر ترکیه در سال ۲۰۱۸، با اتکا به اعتبارات خارجی ارزان، بودجه بزرگراه‌ها، بیمارستان‌ها و برج‌های مسکونی و تجاری جدید در سراسر ترکیه را تامین کرد. بر روی کاغذ، استانداردهای ایمنی ساخت‌وساز در ترکیه از بهترین استانداردها در جهان است و آنها مرتب با قوانین خاص برای مناطق مستعد زلزله به‌روزرسانی می‌شوند؛ از جمله اینکه بتن باید با فولاد تقویت شود و دیوارها و ستون‌ها باید طوری قرار گیرند تا از «پدیده پنکیک»، هنگامی که کف طبقات پس از فروپاشی عمودی روی یکدیگر جمع می‌شوند، اجتناب شود.

اما زمین‌شناسان، برنامه‌ریزان شهری، معماران و متخصصان در واکنش به زلزله ترکیه و همچنین در سطح بین‌الملل، سال‌ها هشدار داده‌اند؛ حتی بسیاری از ساختمان‌های مدرن در سراسر ترکیه «سازه در انتظار فروریزی» هستند، چون قوانین ساخت‌وساز در قبال آنها به درستی اجرا نشده است. مقامات ترکیه تخلفات شرکت‌های ساخت‌وساز و سرمایه‌گذاران را در ساخت‌وساز، با مجازات کافی پاسخ نداده‌اند، اما کارشناسان می‌گویند این موضوع عمدتاً به این دلیل نادیده گرفته می‌شود که رسیدگی به آن پرهزینه و نامحبوب است. 

منابع:

1- worldbank.org

2- amp.cnn.com

3- nature.com