قربانیان تحریم

«تحریم‌های یک‌جانبه هرگز نباید مانع از توانایی یک جمعیت برای دستیابی به کالاها و خدمات اساسی شود یا بر زیرساخت‌های حیاتی لازم برای رفاه و استانداردهای زندگی افراد تاثیر بگذارد.» گزارش ۲۰۲۲ کارشناسان شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد درباره پیامدهای انسانی اعمال تحریم‌ها، با این جمله آغاز شده است. عبارتی که جامعه ایرانی در دهه گذشته خلاف آن را با گوشت و خونش احساس کرده؛ آنقدر که دیگر نمی‌تواند تشخیص بدهد آنچه تحمل می‌کند پیامد ناعادلانه تحمیل فشارهای حداکثری خارجی و بی‌تدبیری و تعلل سیاستمداران داخلی در تعامل با جهان است.

به نظر می‌رسد اقتصاد مقاومتی، تلاش برای خودکفایی بیشتر، تحریم واردات و... به دولت کمک کرده تا به زانو درنیاید اما برای مردم -به جز نخبگان دولتی- روزگار بهتری را رقم نزده است. برای بخش بزرگی از جامعه، رفاه روبه‌زوال است و نااطمینانی بر تمامی حوزه‌ها سایه انداخته. در حالی که دولت هیچ عجله و اهتمامی برای مصالحه با جهان ندارد، مردمی که در یک دهه، گوشت و لبنیات و حالا حتی میوه را از سفره خود حذف کرده‌اند و عمرشان در جست‌وجوی کار و خرید خانه و خودرو و به تعویق انداختن ازدواج و فرزندآوری سپری ‌شده، رنج ناشی از تحریم‌ها را تحمل می‌کنند.

برای آنکه بدانید تحریم‌ها با رفاه و کیفیت زندگی مردم چه کرده نیازی به عدد و رقم نیست اما شاخص‌های کلان به قدر کافی گویاست. درآمد سرانه در پایان دهه ۹۰، یک‌سوم کمتر از سال ۹۰ بود. رشد سرمایه‌گذاری در این دهه روند نزولی طی کرد و حالا منفی شده. تورم به مرز ۵۰ درصد رسیده و رشد پایه پولی هم که دیگر به قطار ترمزبریده‌ای تبدیل شده که هیچ چیز جلودارش نیست. ارزش پول کشور از سال ۲۰۱۸ به‌طور پیوسته کاهش یافته و حالا با نتیجه یک به ۴۶ هزار، بازی را به دلار واگذار کرده است. ارز ضعیف، واردات را برای مردم گران‌تر کرده و تورم بالا به معنای افزایش هزینه‌های زندگی در روزگاری است که مردم از قبل هم با اقتصاد ضعیف و بازار کار منقبض دست‌وپنجه نرم می‌کردند. صندوق بین‌المللی پول پیش‌بینی کرده که نرخ رشد اقتصاد ایران از سه درصد در سال ۲۰۲۲ به دو درصد در سال ۲۰۲۳ کاهش یابد. اگر پیش‌بینی‌های این نهاد درست از آب دربیاید و نرخ تورم ایران در سال آینده میلادی ۴۰ درصد باشد و نرخ بیکاری هم به 6 /9 درصد برسد، دشوار نیست که دریابید افق رفاه جامعه ایرانی تا چه اندازه تیره‌وتار خواهد بود.

رنج تحریم به روایت تحقیق

بحران اقتصادی نه‌تنها مانع افزایش استانداردهای زندگی مردم ایران از سال ۲۰۱۰ به بعد شده، بلکه تقریباً نتایج یک دهه پیشرفت در این زمینه را به‌طور کامل محو کرده است. این شاید کلیدی‌ترین یافته مطالعه جواد صالحی اصفهانی است. این اقتصاددان در گزارشی با عنوان «ایران تحت تحریم؛ تاثیر تحریم‌ها بر رفاه خانوار و اشتغال» که در شهریورماه سال گذشته ترجمه و منتشر شد، می‌نویسد: همانند بحران‌های اقتصادی ناشی از شوک‌های بزرگ منفی اقتصاد کلان، تردیدی وجود ندارد که تحریم‌ها با کاهش صادرات نفت و جلوگیری از تجارت خارجی ایران، ضربه جدی به اقتصاد این کشور و سطح زندگی مردم عادی آن وارد کرده است. تحریم‌های ایالات متحده در حکم یک شوک منفی بزرگ به اقتصاد ایران، به‌طور طبیعی استانداردهای زندگی افراد عادی ایران را تحت تاثیر قرار داده است. این وضعیت در ساده‌ترین استاندارد زندگی، یعنی تولید ناخالص داخلی سرانه و همچنین معیارهای مبتنی بر پیمایش مصرف خانوارها منعکس شده و در یک بازه زمانی کوتاه بین سال ۲۰۱۶ که تحریم‌ها کاهش یافتند تا سال ۲۰۱۸ که دوباره به ایران تحمیل شدند، اقتصاد ایران از رشد ۱۳درصدی تولید ناخالص داخلی به منفی شش درصد رسید.

یافته‌های اصلی این پژوهش به سه نکته کلیدی اشاره دارد. نخست، میانگین مخارج سرانه از زمان تشدید تحریم‌های ایالات متحده در سال ۲۰۱۱ به بعد به شدت کاهش یافته است. در سال ۲۰۱۹، میزان مخارج سرانه در مقایسه با سال ۲۰۱۰ به میزان ۷ /۱۷ درصد کاهش یافت و به سطوح سال ۲۰۰۲ بازگشت. دوم، کاهش مصرف سرانه نیز توزیع یکسانی نداشته؛ مناطق روستایی بیشترین آسیب را دیدند و پس از آن نیز مناطق شهری به استثنای تهران بیشترین ضرر را متحمل شدند. سوم، نرخ فقر در هر سه منطقه افزایش یافته است. تعداد فقرا در سراسر ایران تقریباً دو برابر شده است و از مقدار کمینه ۴ /۶ درصد در سال ۲۰۱۲ به ۱ /۱۲ درصد در سال ۲۰۱۹ افزایش یافته است؛ یعنی در مقایسه با سال ۲۰۱۲ سطح مخارج چهار میلیون نفر دیگر نیز به زیر خط فقر بین‌المللی ۵۰ /۵ دلار در روز (برحسب نقطه برابری قدرت خرید) سقوط کرده است. در این گزارش همچنین آمده برای بیشتر افراد، آسیب‌پذیری در مصرف، نتیجه مستقیم دسترسی ناامن به فرصت شغلی بوده است. برای فقرا، درآمد حاصل از کار بیش از نیمی از هزینه‌های مصرف را تامین می‌کرده است و اگرچه تحریم‌ها -به دلیل افزایش مشاغل در بخش‌های رقیب واردات- به اشتغال کمک کرده‌اند، با این حال به دلیل کاهش کلی سطح درآمد تاثیر منفی بر استانداردهای زندگی داشته است.

به جز گزارش جامع صالحی‌اصفهانی، مطالعات محدودی به بررسی تاثیر تحریم‌ها بر رفاه جامعه ایرانی پرداخته‌اند. در میان ادبیات موجود می‌توان به مطالعه‌ای اشاره کرد که تاثیر تحریم بر شاخص‌های رفاهی خانوارهای شهری و روستایی ایران (بر مبنای میزان کالری دریافتی گروه‌های مختلف درآمدی و محاسبه ضریب جینی) را مورد بررسی قرار داده. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد پس از تشدید تحریم‌ها بر اقتصاد ایران در سال ۱۳۸۹، کمبود دریافت کالری (کمتر از استاندارد) از دهک اول به سمت دهک چهارم در خانوارهای شهری و تا دهک سوم برای خانوارهای روستایی پیش رفته است. روند فقر پس از سال ۱۳۹۰ و با تشدید تحریم‌ها، الگوی افزایشی از خود نشان داده است. الگوی نابرابری درآمد تحت تاثیر قانون هدفمندی یارانه‌ها تا سال ۱۳۹۲ کاهشی بوده، و از سال ۱۳۹۲ به بعد تحت تاثیر بازار ارز و به دنبال آن بازگشت تحریم‌ها، پیامد منفی بر رفاه خانوارهای ایرانی به‌جا گذاشته است.

مصائب انسانی یک اقدام اقتصادی

تحریم اقتصادی یک ابزار سیاست خارجی است که برای تغییر رفتار دولت‌ها (از طریق کاهش رفاه اقتصادی) استفاده می‌شود. سیاستمداران اغلب از تحریم‌ها حمایت می‌کنند، زیرا می‌توانند کشورهای دیگر را بدون جنگ، به شدت تحت فشار قرار دهند. اما داستان تحریم همواره فراتر از حکومت‌ها و دولت‌ها، جراحت‌های عمیق و ماندگار انسانی بر جای می‌گذارد.

منتقدان تحریم می‌گویند با اعمال تحریم‌ها بیش از هر چیزی، حقوق بشر تحت تاثیر قرار می‌گیرد. بدون منابع پایدار و کافی، مدارس و بیمارستان‌ها نمی‌توانند به درستی کار کنند، که این به حقوق آموزش و سلامتی آسیب می‌رساند. کسب‌وکارها آسیب جدی می‌بینند، که نه‌تنها به حق کار لطمه می‌زند، بلکه به‌طور مستقیم بر حقوق خانواده‌های کارگرانی که شغل خود را از دست می‌دهند یا با کاهش درآمد روبه‌رو می‌شوند، تاثیر منفی می‌گذارد. در نهایت، تضمین حق زندگی آبرومندانه برای همه مردم برای دولت‌ها دشوار می‌شود و روند توسعه کشور نیز به تاخیر می‌افتد.

توسعه و نگهداری زیرساخت‌های حیاتی از جمله سیستم‌های تامین آب، فاضلاب و برق، و مکانیسم‌هایی که امکان ارتباطات و حمل‌ونقل را فراهم می‌کنند، برای برخورداری مردم از طیف وسیعی از حقوق اساسی و تضمین سلامت، تغذیه، امنیت و حمل‌ونقل ضروری است. اغلب، تحریم‌های یک‌جانبه کشورهای هدف را از خرید یا دستیابی به تجهیزات، قطعات یدکی، کمک‌های فنی یا سوخت مورد نیازشان باز می‌دارد. به همین دلیل از جمله حقوقی که در صورت فرسودگی یا تخریب زیرساخت‌های یک کشور تحت تاثیر قرار می‌گیرد، حق سلامت، حق مسکن، حق آب و فاضلاب، حق زندگی، حق آموزش و آزادی رفت‌وآمد است. این تاثیر اغلب برای گروه‌های آسیب‌پذیر مانند زنان، کودکان، افراد مسن و افراد دارای معلولیت یا کسانی که بیماری‌های شدید یا مزمن دارند، بیشتر است.

علاوه بر این، تحقیقات نشان می‌دهد که تحریم اقتصادی به‌ویژه در میان شهروندان عادی در نتیجه فقر فزاینده، بیکاری و شکاف در توزیع درآمد، باعث ناامیدی اقتصادی بیشتری می‌شود. احساس سرخوردگی و بی‌عدالتی فزاینده انگیزه‌های مهمی برای ظهور رفتارهای خشونت‌آمیز در سطح اجتماعی و همچنین فردی است. پژوهشگران بسیاری افزایش نرخ جرائم شخصی را در کشورهای تحت فشار اقتصادی مستند کرده‌اند. افزایش نرخ جرم و جنایت با قرار دادن مردم در معرض تجاوز، آزار و اذیت و سایر اشکال حملات، امنیت جامعه را کاهش می‌دهد.

جراحت در حوزه سلامت

در سال ۲۰۱۸ پس از خروج یک‌سویه ایالات متحده از توافق هسته‌ای، در حالی که دولت آمریکا معافیت‌هایی برای واردات بشردوستانه در نظام تحریم‌هایش در نظر گرفته بود، تحریم‌های گسترده علیه بانک‌های ایران، همراه با مواضع تهاجمی مقامات آمریکایی توانایی ایران در پرداخت واردات بشردوستانه را به شدت محدود کرد. پیامدهای تحریم‌های دوچندان آمریکا، عمدی یا غیرعمدی، حق ایرانیان را برای سلامتی و دسترسی به داروهای حیاتی با تهدیدی جدی مواجه کرد و به کمبودهای گسترده، از نبود داروهای حیاتی مبتلایان به صرع و داروهای شیمی‌درمانی کودکان مبتلا به سرطان گرفته تا واردات داروهای تقلبی بیهوشی منجر شد. مقامات آمریکایی به دفعات اشاره کرده‌اند که رنج ناشی از تحریم‌های آمریکا برای ایرانیان عادی و عمدی است و بخشی از راهبردی است که بناست شهروندان ایرانی را وادار کند از دولتشان بخواهند تا «تغییر رفتار» دهند؛ اما به واقع این اقدامات، مجازاتی دسته‌جمعی بود که حقوق بنیادی ایرانیان را نقض می‌کرد!

از همان زمان به بعد محدودیت‌های تامین مالی، همراه با سقوط شدید ارزش ریال، با ناتوانی شدید شرکت‌ها و بیمارستان‌های ایران در خرید تجهیزات پزشکی و داروهای حیاتی همراه بوده است. به گفته رئیس سازمان غذا و دارو ایران ۹۷ درصد داروهای مصرفی در ایران تولید می‌شود. این آمار اما، ریسک جدی ناشی از تحریم‌های خارجی در کمبود داروهای حیاتی و مراقبت‌های پزشکی را پنهان می‌کند. یک‌سوم داروهای تولیدشده در ایران، در واقع وابسته به مواد وارداتی هستند. بازار تجهیزات پزشکی ایران حتی از این هم به واردات، وابسته‌تر است؛ به گفته مقامات ۷۰ درصد تجهیزات پزشکی کشور وارداتی هستند. روایت تلخ همه‌گیری کرونا و ناتوانی ایران در دریافت واکسن‌های بشردوستانه از یونیسف نیز نیازی به بازگویی ندارد. تاخیر در تکمیل تراکنش‌ها، که گاهی هفته‌ها طول می‌کشید، ارسال واکسن‌ها را با ماندگاری نسبتاً کوتاه، پیچیده می‌کرد. برآوردها نشان می‌دهد که اگر تحریم‌ها در اوایل سال ۲۰۲۰ کاهش پیدا می‌کرد، اثرات موج دوم همه‌گیری در اواخر ماه می ۲۰۲۰ می‌توانست کمتر شود و جان ۱۳ هزار نفر از مرگ، نجات می‌یافت.

مرگ تدریجی محیط زیست

یک مطالعه جدید نشان داده که تحریم‌های اقتصادی حتی بیشتر از رکود اقتصادی تخریب محیط زیست را تسریع می‌کنند، زیرا فضای مالی کاهش می‌یابد و سبب می‌شود هزینه‌های حفاظت از محیط زیست دیگر در اولویت قرار نگیرند. این به پیامدهای زیست‌محیطی طولانی‌مدت و به‌طور بالقوه غیرقابل برگشت منجر می‌شود و تاثیر آن تا نسل‌ها بعد ادامه دارد.

کارشناسان سازمان ملل در ۲۰ دسامبر سال ۲۰۲۲ در گزارشی اعلام کردند تحریم‌های ایالات متحده به آسیب‌های زیست‌محیطی در ایران دامن زده و مانع از آن شده که همه مردم به‌طور کامل از حقوق خود برای سلامتی و زندگی باکیفیت برخوردار شوند. ضمن آنکه به عوامل منفی دیگری مانند آلودگی هوا کمک کرده است. در این گزارش آمده ایران نیز مانند بسیاری از کشورها دارای مشکلات زیست‌محیطی است و تحریم‌ها نه‌تنها مانع از رسیدگی موثر دولت ایران به آنها شده، که به بدترشدن چالش‌ها انجامیده است. تعجبی ندارد که تهران یکی از آلوده‌ترین شهرهای جهان است زیرا تحریم‌ها مردم را مجبور می‌کند استفاده از خودروهای فرسوده را طولانی‌تر کنند؛ ضمن آنکه دستیابی ایران به تجهیزات و فناوری را برای کاهش آلایندگی خودرو غیرممکن کرده است.

کارشناسان همچنین می‌گویند تحریم‌ها باعث شده شرکت‌های انرژی خارجی از پروژه‌های ساخت نیروگاه‌های خورشیدی بزرگ در ایران برای تولید برق، منصرف شوند. به علاوه، تحریم‌ها مانع از مشارکت دانشمندان ایرانی در پروژه‌های تحقیقاتی مشترک زیست‌محیطی در خارج از کشور می‌شود و حتی ایرانیان را از دسترسی به پایگاه‌های اطلاعاتی آنلاین و دوره‌های آموزشی در مورد مسائل زیست‌محیطی و پایداری بازمی‌دارد. این کارشناسان می‌نویسند تاثیر تحریم‌ها بر حق آموزش و بهره‌مندی از پیشرفت علمی نیز مانع پیشرفت در بهبود محیط زیست ایران می‌شود و تاکید می‌کنند: «تحریم‌ها علیه ایران با آنچه به نظر می‌رسد موضع آشکار آمریکا در این مورد است، در تضاد است. زمان آن فرا رسیده است که تحریم‌هایی که مانع از توانایی ایران در بهبود محیط زیست و کاهش اثرات سوء بر سلامت و زندگی می‌شود، کاهش‌یافته یا به‌طور کامل برداشته شوند تا ایرانیان بتوانند به حق خود برای داشتن محیط زیست پاک، حق سلامت و زندگی سایر حقوق مرتبط با شرایط محیطی مساعد دسترسی داشته باشند.»

رفاه ازدست‌رفته گروه‌های آسیب‌پذیر

شورای حقوق بشر سازمان ملل در مورد تاثیر منفی اقدامات قهری یک‌جانبه بر برخورداری از حقوق بشر می‌گوید که این تاثیر به ویژه برای گروه‌های آسیب‌پذیر شدید است. علاوه بر زنان و کودکان، این گروه‌ها شامل افراد بومی، افراد دارای معلولیت، پناهندگان، آوارگان داخلی، مهاجران، افرادی که در فقر زندگی می‌کنند، سالمندان، افراد مبتلا به بیماری‌های شدید و... است. گروه‌های آسیب‌پذیر اغلب کسانی هستند که بیشترین اتکا را به کمک‌های اجتماعی یا بشردوستانه دارند، اما با وجود معافیت‌های موجود، این کمک‌ها اغلب به دلیل تحریم‌ها قابل ارائه نیستند.

 صنایع صادرات‌محور (مانند نساجی، پوشاک و مجموعه‌های الکترونیکی) به ویژه پس از اعمال تحریم‌های اقتصادی با بزرگ‌ترین اختلال مواجه می‌شوند. زنان در ترکیب نیروی کار چنین صنایعی که به وسیله کارگزاران اقتصادی محلی یا صنایع صادرات‌محور و کسب‌وکارهای کوچک خدماتی اداره می‌شوند، حضور بالایی دارند. علاوه بر بخش‌های صادرات‌محور، تحریم‌های مالی و تجاری با کند کردن مبادلات اقتصادی در بازار داخلی، افزایش تورم و ایجاد بازار سیاه برای محصولات کمیاب بازار، بیکاری را در سایر حوزه‌های اقتصادی نیز ایجاد می‌کند و زنان به احتمال زیاد اولین کسانی هستند که شغل خود را از دست می‌دهند و با تبعیض اقتصادی مواجه می‌شوند. تحریم‌های اقتصادی احتمال خشونت‌های جنسیتی را هم افزایش می‌دهد و به نقض بیشتر حقوق زنان در جوامع هدف منجر می‌شود.

کودکان نیز از تاثیر مخرب تحریم‌ها در امان نیستند. افزایش قیمت کالاها (ناشی از کاهش ارزش پول و محدودیت واردات) تامین غذا، پوشاک، سلامتی و آموزش مناسب برای آنان را به خطر می‌اندازد. نااطمینانی اقتصادی ناشی از تحریم‌ها به کاهش فعالیت‌های تجاری، کاهش دستمزدها و افزایش بیکاری منجر می‌شود. شواهد تاریخی حاکی از آن است که این روند فشار بیشتری را بر مصرف کالاها و خدمات خانواده به ویژه بر کودکان وارد می‌کند و مشوق راهبردهای مقابله‌ای منفی مانند رژیم غذایی ناکافی، فروش دارایی، کار کودکان یا ترک تحصیل می‌شود.

پایگاه خبری میدل ایست آی، خردادماه امسال در گزارشی به تاثیر تشدید تحریم‌های آمریکا علیه ایران، به‌ویژه در چهار سال اخیر پرداخت و به‌طور خاص، مردم ایران را بزرگ‌ترین «قربانیان» این تحریم‌ها معرفی کرد. به نظر می‌رسد کاهش رفاه ایرانیان، نمودی عینی از شکست سیاستی است که هدف آن به حداقل رساندنِ آسیب‌های انسانی معرفی شده اما در عمل، بیشترین آسیب را به معیشت، رفاه و آسایش انسان‌ها وارد کرده است.