صلاحیت پشت فرمان

داستان غم‌انگیز الهه حسین‌نژاد، دختر 24ساله‌ای که راننده‌ای او را ربود و به قتل رساند، به صورت گسترده موضوع‌های مرتبط با امنیت اجتماعی ایران را تحت تاثیر قرار داد. مدتی بعد که گزارش قتل او از سوی پلیس منتشر شد و برخی نیز اعلام کردند «بهمن فرزانه»، قاتل این دختر جوان اسلامشهری در یکی از پلت‌فرم‌های حمل‌ونقل آنلاین عضویت داشته و به‌عنوان راننده فعالیت می‌کرده، افکار عمومی توجه بیشتری به موضوع نشان داد. در یکی از واکنش‌ها، کاربران فضای مجازی به صورت وسیع درباره مشکلاتی که گاهی از سوی رانندگان پلت‌فرم‌های آنلاین برایشان ایجاد شده بود، سخن گفتند و این سوال را مطرح کردند که «مرجع ارائه صلاحیت به متقاضیان فعالیت به‌عنوان راننده در پلت‌فرم‌های حمل‌ونقل آنلاین چه ارگانی است؟». تحلیلگران این پرسش را این‌طور کامل کردند: «آیا شرکت‌های خصوصی باید مسئولیت تایید صلاحیت رانندگان پلت‌فرم‌های حمل‌ونقل اینترنتی را بر عهده داشته باشند یا نهادهای عمومی نیز باید در این فرآیند نقش ایفا کنند؟» حتی برخی، پا را فراتر گذاشتند و از سیاست‌گذاران، قانون‌گذاران و نهادهای فعال در تامین امنیت خواستند با نیم‌نگاهی به تجربه‌های کشورهای اروپایی و آمریکایی در به‌کارگیری امکانات استفاده از پلت‌فرم‌های حمل‌ونقل اینترنتی، میزان و شدت خطرات ناشی از فعالیت این پلت‌فرم‌ها را کاهش دهند و شرایط را به سمتی هدایت کنند که شاهد اتفاق‌های تلخ آزار و اذیت مسافران و به‌ویژه بانوان و خردسالان نباشیم. منتقدان، این موضوع را مطرح می‌کنند که در پلت‌فرم‌های خارجی نیز گاهی سوءاستفاده‌هایی از جانب رانندگان انجام شده که در پی آن جامعه تحت تاثیر قرار گرفته است. آنها به این موضوع استناد می‌کنند که بین سال‌های 2017 تا 2018 بیش از پنج هزار و 980 مورد ادعای خشونت یا تجاوز جنسی از سوی رانندگان اوبر علیه مسافران گزارش شده که بیش از سه هزار مورد آن فقط در سال 2018 رخ داده است. این حوادث، طیف وسیعی از سوء‌رفتار، نظرها و مکالمه‌های نامناسب و لمس ناخواسته را شامل شده و در شدیدترین حالت به تجاوز جنسی انجامیده است.

آسودگی یا آزردگی؟

ظهور پلت‌فرم‌های اینترنتی حمل‌ونقل مسافر که به‌عنوان پلت‌فرم‌های درخواست خودرو هم شناخته می‌شود، حمل‌ونقل شهری را متحول کرده و چگونگی پیمایش مردم در شهرها را تغییر داده است. این پلت‌فرم‌ها، با بهره‌گیری از فناوری دیجیتال و دسترسی به تلفن‌های هوشمند، برای رفع ناکارآمدی در سیستم‌های حمل‌ونقل سنتی همانند تاکسی‌ها و حمل‌ونقل قدیمی و فرسوده عمومی تشکیل شده‌اند. شکل‌گیری پلت‌فرم‌های آنلاین حمل‌ونقل مسافر از نزدیک 16 سال پیش و در اواخر نخستین دهه قرن بیست‌و‌یکم آغاز شد. پیشرفت‌های شکل‌گرفته در فناوری تلفن همراه، توسعه شبکه‌های GPS و اتصال به اینترنت به صورت نقطه‌ای، انقلاب حمل‌ونقل آنلاین را به وجود آورد که مفهوم جدیدی از همگرایی اقتصاد اشتراکی و پلت‌فرم‌های دیجیتال پدید آید. اوبر در سال 2009 در سانفرانسیسکو راه‌اندازی و به‌عنوان پیشگام پلت‌فرم‌های اینترنتی حمل‌ونقل مسافر شناخته شد. این نوآوری به کمک شرکت‌هایی همانند لیفت که در سال 2012 در آمریکا شکل گرفت، بولت که در سال 2013 در استونی تاسیس شد، دیدی چوشینگ که سال 2012 در چین پا به عرصه وجود گذاشت و فری‌نو (FREENOW) که سال 2011 در آلمان فعالیت خودش را آغاز کرد، به پیشرفت‌های متعدد دست یافت. این پلت‌فرم‌ها، پله‌های پیشرفتشان را روی ناکارآمدی سیستم‌های قدیمی، همانند دسترسی محدود به تاکسی، کرایه‌های بالا و عدم ردیابی در لحظه پایه‌گذاری کردند و کسب‌وکار خود را رونق بخشیدند. مدل کسب‌وکار پلت‌فرم‌های اینترنتی حمل‌ونقل مسافر بسیار ساده بود. این پلت‌فرم‌ها روی موضوع‌هایی همانند دسترسی و راحتی، کارایی اقتصادی، چالش‌های حمل‌ونقل شهری و فرصت‌های تکنولوژیک تمرکز کردند و با ایجاد ارزش افزوده و مزیت برای مخاطبانشان، ارزش خود را در چشم جامعه افزایش دادند. پیش از ظهور این پلت‌فرم‌ها، تاکسی‌ها نیاز به رزرو تلفنی یا درخواست تاکسی در خیابان‌ها را داشتند که در شهرهای شلوغ، ناکارآمد بود. برنامه‌های درخواست تاکسی، رزرو فوری، ردیابی در لحظه و پرداخت بدون پول نقد را امکان‌پذیر می‌کرد و برای شهرنشینانی که با فناوری آشنا بودند، جذابیت داشت. در کنار این مزیت بزرگ، کرایه‌های بالای تاکسی که ناشی از عرضه محدود، تقاضای بالا و افزایش روزافزون قیمت‌ها بود، تقاضا برای گزینه‌های رقابتی را افزایش داد. پلت‌فرم‌های درخواست تاکسی، قیمت‌گذاری مناسب و ارزان‌تر از تاکسی‌های سنتی را به جامعه ارائه کردند و به رانندگان اجازه دادند درآمد مطلوب داشته باشند. در نتیجه، با افزایش استقبال شهروندان از پلت‌فرم‌های درخواست آنلاین خودرو، مشکلات بزرگ از پیش‌روی جامعه برداشته شد. این پلت‌فرم‌ها که در بهترین حالت ممکن، جایگزینی برای خودروهای شخصی به‌شمار می‌رفتند، نیاز به پارکینگ و خرید خودرو را کاهش دادند و با اهداف پایداری شهری همراه شدند. همچنین ویژگی‌هایی همانند رتبه‌بندی رانندگان، ردیابی سریع و پشتیبانی درون‌برنامه‌ای، اعتماد و راحتی مسافران را در مقایسه با تاکسی‌های سنتی فراهم آورد. با وجود این، هر چند مزیت‌های بسیاری از سوی پلت‌فرم‌های اینترنتی حمل‌ونقل مسافر به جامعه هدیه داده شد، اما این شرکت‌ها، چالش‌های بزرگی را نیز در سطح جامعه ایجاد کردند. یکی از اصلی‌ترین مشکلاتی که از سوی این پلت‌فرم‌ها در سطح جامعه ایجاد شد، نگرانی‌های امنیت اجتماعی بود. موارد بسیاری از سوءرفتار رانندگان، همانند نزدیک به شش هزار مورد ادعای تجاوز جنسی اوبر در سال‌های 2017 و 2018 و بیش از چهار هزار و 100 مورد گزارش مشابه در پلت‌فرم لیفت، اعتماد عمومی را در میان بانوان از بین برد. چنین حوادثی سبب شد نظارت ناکافی بر رانندگان به صورت جدی مورد بررسی قرار گیرد. همچنین، مدل اقتصاد گیگ که پلت‌فرم‌های آنلاین حمل‌ونقل مسافر از آن بهره می‌بردند، سبب شد دغدغه‌های مربوط به حقوق کارگران بیشتر برجسته شود. این مدل اقتصادی، رانندگان را به‌عنوان پیمانکاران مستقل طبقه‌بندی می‌کند و مزایایی همانند بیمه درمانی یا حداقل دستمزد را از رانندگان سلب می‌کند. در کنار آن، افزایش فعالیت‌های تاکسی‌های اینترنتی، به ترافیک شهری دامن زده و انتشار گازهای گلخانه‌ای را افزایش داده است؛ به‌طوری که اتحادیه اروپا (2022) در گزارشی از سهم 29درصدی حمل‌ونقل در انتشار گازهای گلخانه‌ای خبر داد.

پیشگامان اینترنتی

شرکت‌های بزرگی همچون اوبر، لیفت، بولت، فری‌نو و دیدی چوشینگ به‌عنوان پیشگامان حمل‌ونقل اینترنتی مسافر در سطح جهان شناخته می‌شوند. اوبر که در سال ۲۰۰۹ تاسیس شد، در بیش از ۷۰ کشور و بیش از 10 هزار شهر فعالیت می‌کند و بیش از 74 درصد سهم بازار جابه‌جایی مسافر ایالات‌متحده را در اختیار دارد. این شرکت همچنین در شهرهای اروپایی همانند لندن و پاریس نیز توانسته رهبر بازار پلت‌فرم‌های حمل‌ونقل مسافر باشد. اوبر از همان ابتدا با قیمت‌گذاری منعطف و شبکه گسترده رانندگان، حمل‌ونقل شهری را متحول کرد اما به دلیل مدل اقتصادی و اجتماعی فعالیت، با چالش‌هایی روبه‌رو شد. لیفت، دیگر پلت‌فرم آنلاین حمل‌ونقل مسافر است که سال 2012 در ایالات‌متحده راه‌اندازی شد. این شرکت به‌عنوان رقیب اوبر به تدریج فعالیت خودش را به کانادا نیز گسترش داد و اکنون 26 درصد سهم بازار ایالات‌متحده را در اختیار دارد. این شرکت بر ویژگی‌های ایمنی همانند بررسی مداوم سوابق و پرداخت‌های بدون پول نقد تاکید می‌کند. تمرکز لیفت بر ایمنی مسافران، نوآوری‌هایی همانند استفاده از کلیدهای اضطراری در اپلیکیشن‌ها و خودروها را به وجود آورد اما باز هم با چالش‌هایی روبه‌رو شد. دعاوی حقوقی همانند حمله یکی از رانندگان به کودک خردسال، چالش‌های بزرگی برای این شرکت ایجاد کرد که سبب شد لیفت 9 میلیون دلار برای جلب رضایت خانواده این کودک پرداخت کند. پلت‌فرم بولت که سال 2013 در استونی تاسیس شد، به 150 میلیون مشتری در بیش از 500 شهر سراسر اروپا و آفریقا خدمات می‌دهد. این شرکت خدمات درخواست خودرو، اسکوترهای الکترونیکی و تحویل غذا ارائه می‌دهد و در شهرهایی همانند لیسبون پرتغال و ورشو پایتخت لهستان با اوبر رقابت می‌کند. قیمت‌گذاری رقابتی بولت به نفع مصرف‌کنندگان است، اما این شرکت نیز با چالش‌هایی در تضمین عملکرد اخلاقی رانندگان در بازارهای متنوع روبه‌رو است. FREENOW شرکت دیگری است که در سال 2011 در آلمان تاسیس شد و اکنون 10 کشور و 150 شهر اروپایی از خدمات آن بهره‌مند می‌شوند. این شرکت، بیش از 48 میلیون کاربر ثابت دارد و ترکیبی از تاکسی‌ها، وسایل نقلیه خصوصی و اسکوترهای الکترونیکی در اختیار مخاطبان قرار می‌دهد. دیدی چوشینگ، یک نمونه آسیایی از پلت‌فرم‌های آنلاین حمل‌ونقل مسافر است که در سال 2012 تاسیس شد و بازار چین را در اختیار دارد. البته ردپای کمرنگی از این شرکت در اروپا نیز به چشم می‌خورد اما یک پرونده قتل در سال 2018 به دست یکی از رانندگان این شرکت سبب شد فعالیت‌هایش در اروپا به پایین‌ترین سطح برسد. این شرکت‌ها و نمونه‌های مشابه آنها که در کشورهای دیگر فعالیت می‌کنند، انتظارات اجتماعی از حمل‌ونقل را تغییر داده‌اند و راحتی و آسایش را برای کاربران خودشان به ارمغان آورده‌اند. با وجود این، حوادث مرتبط با امنیت اجتماعی و امنیت روانی، باعث شده تعدادی از کاربران، با چالش‌هایی روبه‌رو شوند. در کنار آن، این شرکت‌ها از نظر اقتصادی میلیون‌ها شغل ایجاد کرده‌اند اما باعث بی‌ثباتی بازار تاکسی‌های سنتی شده‌اند و اصلاحات نظارتی را به یک الزام تبدیل کرده‌اند. همه این موارد برای مخاطبان و کاربران، مزیت‌ها و خدمات ویژه‌ای ارائه کرده‌اند اما نگرانی‌هایی را نیز در موارد امنیتی، اخلاقی، کاری و زیست‌محیطی به وجود آورده‌اند که سبب شده سیاست‌گذاران به دنبال نظارت دقیق بر پلت‌فرم‌های اینترنتی حمل‌ونقل مسافر باشند.

استانداردهای جهانی

همزمان که سهم شرکت‌ها و پلت‌فرم‌های آنلاین حمل‌ونقل مسافر در سطح جامعه افزایش می‌یابد، فرآیندهای بررسی و تایید صلاحیت رانندگان آنها نیز زیر ذره‌بین قرار می‌گیرد. در این پلت‌فرم‌ها، رانندگان نقش محوری دارند که امنیت، اطمینان و انطباق با مقررات محلی را به جزء جدایی‌ناپذیر برای آنان تبدیل می‌کند. فرآیندها در شرکت‌ها و مناطق مختلف متفاوت است و از طریق چهارچوب‌های نظارتی متعدد همانند قوانین مرتبط با دستمزد رانندگان و پروتکل‌های امنیتی و اخلاقی تدوین می‌شود. فرآیند پذیرش رانندگان در اوبر، براساس گواهینامه معتبر، مدرک ثبت‌نام خودرو و بیمه‌نامه پایه‌گذاری شده است. در ایالات‌متحده، رانندگان باید حداقل ۲۱ سال سن و دست‌کم، یک سال سابقه رانندگی داشته باشند. معاینه فنی وسیله نقلیه آنها هم باید حداقل استانداردهای جهانی را داشته باشد. در اروپا، فرآیندهای تایید صلاحیت رانندگان متفاوت است. در لندن، رانندگان به گواهینامه اجاره خصوصی خودرو از سازمان حمل‌ونقل لندن نیاز دارند. اوبر در سال ۲۰۱۸، نظارت کیفری سریع و بررسی سوابق سالانه را برای رسیدگی به نگرانی‌های امنیتی و اخلاقی که ناشی از حوادث مختلف بود، به فرآیندهای تایید صلاحیتش اضافه کرد. پلت‌فرم لیفت که به صورت عمده در ایالات‌متحده و کانادا فعالیت می‌کند، علاوه بر اینکه تاکید دارند حداقل سن رانندگان ناوگانش باید 21 سال باشد، سوابق کیفری و رانندگی آنها را نیز بررسی می‌کند. برخلاف اوبر، لیفت رانندگانی را که سابقه جرائم خشونت‌آمیز دارند، به کار نمی‌گیرد که نشان‌دهنده سخت‌گیری زیاد این شرکت برای تامین امنیت مسافران و کاربران خودش است. این فرآیند سخت‌گیرانه با هدف افزایش اعتماد مسافران انجام می‌شود. در سال‌های گذشته لیفت توانسته درصدی از بازار اوبر را به دست آورد و سهم خودش را از بازار افزایش دهد. پلت‌فرم بولت که در بیش از ۵۰۰ شهر سراسر اروپا و آفریقا فعالیت می‌کند، به صورت سخت‌گیرانه سوءپیشینه رانندگان را مورد بررسی قرار می‌دهد. استخدام راننده در بولت شامل آموزش آنلاین در مورد خدمات مشتری و پروتکل‌های امنیتی و اخلاقی است. در کشورهایی همانند استونی، بولت با مقررات اتحادیه اروپا هم‌راستا می‌شود و داشتن گواهی سلامت پزشکی و سوابق رانندگی مطلوب را الزامی می‌کند. چهارچوب‌های نظارت مستقلی نیز تعریف شده‌اند که در فرآیند تایید صلاحیت رانندگان تاثیرگذارند. موضوع‌های امنیتی و اخلاقی، حقوق کار و دستمزد و رقابت در بازار از جمله این موارد به‌شمار می‌رود. در ایالات‌متحده قانونی وجود دارد که به رانندگان تاکسی‌های اینترنتی اجازه می‌دهد پیمانکار مستقل باقی بمانند، اما حداقل درآمد را برای آنان الزامی می‌کند و به‌طور غیرمستقیم شرکت‌ها را زیر فشار قرار می‌دهد که رانندگان واجد شرایط را بدون ایجاد مانع جدی، جذب کنند. در اروپا، دیوان عالی بریتانیا در سال ۲۰۲۱ به رانندگان اوبر حکم کارگر داد و حداقل دستمزد و مزایا را ضروری دانست. مقررات امنیتی و اخلاقی در ایالات‌متحده، اوبر و لیفت را تحت فشار قرار داده است که رانندگان حرفه‌ای را ملزم به داشتن گواهی صلاحیت حرفه‌ای از جمله معاینات پزشکی جسمی و روانی و همچنین آموزش‌های سالانه کنند. این موضوع برای رانندگان تاکسی‌های اینترنتی در آلمان نیز بدون چشم‌پوشی مورد نظارت قرار می‌گیرد. در لندن، رانندگان تاکسی‌های سیاه باید آگاهی کاملی به مشخصات توپوگرافی منطقه و همچنین مهارت‌های بالایی در زمینه ناوبری خودرو داشته باشند. بر این اساس، رانندگان باید به صورت سالانه در آزمون‌های جامعی شرکت کنند که صلاحیت آنها را تایید می‌کند.

مورد جدی

تایید صلاحیت رانندگان تاکسی‌های اینترنتی در کشورهای مختلف جهان به اندازه‌ای مهم است که کشورهای مختلف، قوانین سخت‌گیرانه‌ای برای این موضوع وضع کرده‌اند. دکتر محمدرضا اسلامی، پژوهشگر توسعه که تحقیق‌های جامعی درباره چگونگی تایید صلاحیت رانندگان تاکسی‌های اینترنتی در کشورهای مختلف انجام داده است، به «تجارت فردا» می‌گوید تجربه‌های کشورهایی همانند آمریکا و ژاپن می‌تواند راهگشای الگوهای مسلط بر پلت‌فرم‌های اینترنتی حمل‌ونقل مسافر در ایران باشد. او می‌گوید: «در آمریکا، اوبر و لیفت دو پلت‌فرم بزرگ حمل‌ونقل اینترنتی هستند که صلاحیت رانندگان آنها به‌طور معمول توسط خودشان مورد بررسی قرار می‌گیرد، اما برخی دولت‌های محلی یا ایالتی نیز چهارچوب‌هایی برای این تایید صلاحیت‌ها تعیین می‌کنند.» این پژوهشگر توسعه با بررسی فرآیندهای رایج بررسی صلاحیت به تاثیر شرکت‌هایی همانند   Checkr  نیز اشاره می‌کند: «بررسی سوابق کیفری یا همان Background Check از طریق شرکت‌هایی همانند Checkr انجام می‌شود. در این بررسی‌ها، سابقه خشونت، جرائم جنسی، سرقت، رانندگی تحت تاثیر مواد، یا سابقه قتل باعث ردصلاحیت رانندگان می‌شود. همچنین بررسی سوابق رانندگی نیز تاثیر عمیق در ارائه صلاحیت‌ها دارد. در این زمینه، تعداد تصادف‌ها، میزان تخلف‌ها یا سلب امتیاز گواهینامه به صورت جدی مورد توجه قرار می‌گیرد. در کنار این موضوع، گواهینامه معتبر و بیمه شخصی خودرو نیز ضروری است و تایید هویت با مدارک رسمی نیز واجد اهمیت تلقی می‌شود. ترکیب این موارد با یکدیگر، باعث می‌شود احتمال به‌کارگیری رانندگان کم‌صلاحیت به‌شدت کاهش یابد.» او در بخش دیگری از این موضوع به روند تایید صلاحیت رانندگان در ژاپن نیز اشاره می‌کند: «در ژاپن، حمل‌ونقل اینترنتی با ساختار متفاوتی نسبت به آمریکا توسعه یافته و اوبر به صورت بسیار محدود و فقط در برخی شهرها با همکاری شرکت‌های تاکسیرانی فعالیت می‌کند. در این زمینه، چند ویژگی اصلی برای فعالیت پلت‌فرم‌های آنلاین حمل‌ونقل مسافر وجود دارد؛ یکی از این موارد آن است که فقط رانندگان حرفه‌ای دارای مجوز تاکسی، اجازه فعالیت در پلت‌فرم‌ها را دارند؛ همچنین صلاحیت رانندگان از سوی دولت (شهرداری یا وزارت زمین، زیرساخت، حمل‌ونقل و گردشگری) بررسی می‌شود. این بررسی شامل آزمون‌های روان‌سنجی و سلامت، سوابق رانندگی و کیفری و آموزش‌های ایمنی و خدمات مشتری است. نکته مهم اینجاست که رویکرد ژاپن سخت‌گیرانه‌تر از آمریکا است و پلت‌فرم‌ها اجازه استخدام رانندگان عادی را ندارند.» دکتر محمدرضا اسلامی به فرآیندهای اجرایی و ضرورت فعالیت شرکت Checkr نیز اشاره می‌کند و آن را یکی از ضروری‌ترین اقدام‌های بررسی صلاحیت رانندگان در کشورهایی همانند ایالات‌متحده می‌داند: «شرکت Checkr یکی از مهم‌ترین بازیگران حوزه بررسی سوابق در آمریکاست و خدماتش را به هزاران شرکت ارائه می‌دهد. این شرکت در سال ۲۰۱۴ در سانفرانسیسکو تاسیس شد و با استفاده از فناوری ابری و هوش مصنوعی، فرآیند بررسی سوابق را به‌صورت دیجیتال و خودکار انجام می‌دهد. خدمات آن شامل بررسی سوابق کیفری، سوابق رانندگی، تایید هویت و پایش مداوم وضع کیفری رانندگان است. برای مثال، زمانی که فردی قصد دارد راننده اوبر شود، اطلاعات او همانند نام، شماره امنیت اجتماعی، گواهینامه و... از سوی Checkr بررسی می‌شود. سپس این شرکت به‌طور خودکار گزارش‌هایی از پایگاه‌های اطلاعاتی ایالتی و فدرال جمع‌آوری کرده و تصمیم استخدام یا ردصلاحیت را به شرکت اوبر اعلام می‌کند. راننده هم می‌تواند از طریق سامانه Checkr نتیجه را مشاهده کرده و اگر اعتراضی دارد، ثبت کند.»  Checkr مدعی است با استفاده از الگوریتم‌های داده‌محور، خطای انسانی را کاهش داده و فرآیند غربالگری را سریع و منصفانه کرده است. برای مثال، بیشتر گزارش‌ها در کمتر از ۲۴ ساعت آماده می‌شوند و در مقیاس بزرگ، این یک مزیت مهم برای شرکت‌هایی مانند اوبر محسوب می‌شود. دکتر محمدرضا اسلامی تاکید می‌کند انتقادهایی نیز به این شرکت وارد شده است: «برخی رانندگان گزارش کرده‌اند به دلیل خطای اطلاعاتی یا بدون توضیح کافی، حسابشان غیرفعال شده است. همچنین، برخی تحلیلگران هشدار داده‌اند الگوریتم‌های تصمیم‌گیرنده Checkr ممکن است فاقد حساسیت انسانی لازم باشند و به تصمیم‌های غیرمنصفانه یا تبعیض‌آمیز منجر شوند. باید در نظر بگیریم در مجموع Checkr از بخش خصوصی اکنون به عنوان زیرساخت اصلی احراز صلاحیت در اقتصاد اشتراکی آمریکا شناخته می‌شود.» این نکته از آن جهت حائز اهمیت است که حضور «بخش خصوصی» با بهره‌گیری از هوش مصنوعی و فناوری ابری بر بخش دولتی ارجحیت داشته و باعث افزایش سرعت و کارآمدی در فرآیند بررسی سوابق مثل عدم سوءسابقه شهروندان شده است.

شانه خالی کردن

سپری شدن مراحل مختلف برای ارائه صلاحیت به رانندگان پلت‌فرم‌های آنلاین حمل‌ونقل مسافر، موضوع مسئولیت این پلت‌فرم‌ها را در مقابل امنیت اجتماعی شهروندان و کاربران به مسئله مهمی تبدیل می‌کند. جامعه‌شناسان می‌گویند این شرکت‌ها نباید از مسئولیت خودشان درباره امنیت شهروندان شانه خالی کنند و از صفر تا صد باید پای نیازهای منطقی کاربران بایستند. دکتر محمدرضا اسلامی، پژوهشگر توسعه نیز بر این موضوع تاکید می‌کند. او در پاسخ به این پرسش که «آیا پلت‌فرم‌های حمل‌ونقل اینترنتی مانند اوبر در قبال رفتار رانندگان مسئولیتی دارند؟». می‌گوید: «این پرسش، چالش حقوقی مهم در سراسر جهان است؛ بسیاری از پلت‌فرم‌ها تلاش می‌کنند خودشان را واسطه معرفی کنند، به این معنا که مسئولیت رفتار راننده را به شکل مستقیم نمی‌پذیرند. اما آنها فرآیند ثبت‌نام و اخراج راننده را کنترل می‌کنند. در نتیجه، بسیاری از کارشناسان حقوقی بر این باورند که پلت‌فرم‌ها باید نقش کارفرما یا اپراتور رسمی حمل‌ونقل را بپذیرند و نسبت به امنیت مسافر مسئولیت مستقیم داشته باشند. اگر چنین نگاهی در نظام حقوقی ما هم پذیرفته شود، مسئولیت کیفری و مدنی پلت‌فرم‌ها در مواردی همانند آزار یا قتل، به‌کلی تغییر می‌کند. این بحث در ژاپن و برخی دیگر از کشورها همچنان باز و مطرح است.»

این پژوهشگر توسعه به موضوع بی‌طرفی و دقت بالای فناوری نیز اشاره می‌کند: «فناوری و به صورت خاص، الگوریتم‌ها در ظاهر باید بی‌طرف و دقیق باشند، اما در عمل بسیاری از الگوریتم‌های مورد استفاده در پلت‌فرم‌های اشتراکی، فاقد شفافیت و عدالت اجتماعی کافی هستند. برای مثال رانندگان غیرسفیدپوست یا غیرانگلیسی‌زبان در آمریکا بیشتر در معرض اخراج هستند. بسیاری از رانندگان بدون اطلاع قبلی یا فرصت دفاع، از پلت‌فرم حذف می‌شوند که دلیل حذف ممکن است شکایت اشتباه یا برداشت نادرست الگوریتم در قبال یک رفتار خاص یا حتی معمولی باشد. باید به این نتیجه برسیم که فناوری به‌تنهایی بی‌طرف نیست؛ بی‌طرفی در گرو طراحی منصفانه، داده‌های سالم و نظارت انسانی است. این بحث در آمریکا همچنان باز و در حال بررسی و مطالعه است و ضرورت دارد ما تجارب آنها را مطالعه کنیم و مورد استفاده قرار دهیم.» او قسمت اصلی صحبت‌هایش را به این موضوع اختصاص می‌دهد که در ایران چه نهادی باید بر فعالیت رانندگان تاکسی‌های اینترنتی نظارت داشته باشد: «همچنان که تاکید کردم، ایران نیازمند تاسیس نهاد مستقل، تخصصی و فرابخشی برای نظارت بر پلت‌فرم‌های حمل‌ونقل است؛ مشابه آنچه در برخی کشورها تحت عنوان سازمان تنظیم مقررات حمل‌ونقل شهری یا مرجع ایمنی فناوری‌های شهری شناخته می‌شود. وظایف این نهاد می‌تواند شامل مواردی همانند تدوین استانداردهای صلاحیت، آموزش و ارزیابی رانندگان، ارتباط مستقیم با مراجع قضایی برای بررسی سوابق، رسیدگی به شکایات و تدوین سازوکارهای منصفانه اخراج و بازگشت و کنترل الگوریتم‌های تصمیم‌ساز پلت‌فرم‌ها برای پیشگیری از تبعیض باشد.» به گفته او، باید بر موضوع راهکارهای فناورانه برای افزایش ایمنی سفرها نیز تمرکز کرد: «فناوری هم تهدید است و هم فرصت. اگر درست به‌کار گرفته شود، می‌تواند نقش مهمی در پیشگیری از جرائم و افزایش حس امنیت داشته باشد. احراز هویت چندمرحله‌ای راننده پیش از هر سفر، نصب دوربین درون خودرو با اطلاع و رضایت طرف‌ها، ثبت خودکار صدا یا تصویر در سفرهای پرریسک مثل سفرهای شبانه یا خارج از محدوده و الگوکاوی رفتاری با کمک یادگیری ماشین برای تشخیص رفتارهای پرخطر از جمله راهکارهای فناورانه‌ای است که می‌تواند برای افزایش ایمنی سفرها مورد استفاده قرار گیرد. اجرای این فناوری‌ها نیاز به مقررات‌گذاری هوشمند، احترام به حریم خصوصی و همراهی جامعه دارد. برای مثال از میان موارد بالا، نصب دوربین توسط اوبر در داخل خودروها نقش زیادی در ارتقای امنیت راننده و مسافر در شهرها و مناطق ناامن داشته است.»

عنصر ضروری

پلت‌فرم‌های حمل‌ونقل آنلاین مسافر هر چند با ارائه سهولت دسترسی و آرامش رفت‌وآمد، انقلابی در حمل‌ونقل شهری ایجاد کرده‌اند اما موارد نقض حریم خصوصی مسافران توسط رانندگان، نگرانی‌های قابل توجهی را برای افراد جامعه ایجاد کرده است. تخلفات، اعتماد اجتماعی را به پایین‌ترین حد ممکن می‌رساند و بر امنیت عمومی، به‌ویژه امنیت روانی و اخلاقی شهروندان، تاثیر منفی بر جای می‌گذارد. نقض حریم خصوصی توسط رانندگان در پلت‌فرم‌های درخواست خودرو به شکل‌های مختلف رخ می‌دهد و در پاره‌ای موارد به وقوع جرائم جدی منجر می‌شود. سوءاستفاده غیرمجاز از داده‌ها مثل شماره تلفن و آدرس مسافران، آزار و اذیت کلامی و رفتاری، نقض حریم خصوصی فیزیکی و تجاوز و وقوع جرائم خشونت‌آمیز حوادثی هستند که ممکن است در پی فقدان صلاحیت رانندگان پلت‌فرم‌های آنلاین حمل‌ونقل مسافر رخ دهند. نقض حریم خصوصی توسط رانندگان، اعتماد اجتماعی به پلت‌فرم‌های درخواست خودرو را کاهش می‌دهد و بر جامعه تاثیر منفی می‌گذارد. مطالعه‌ای دانشگاهی (2024) نشان داد 20 درصد مسافران زن در ایالات‌متحده به دلیل ترس از نقض امنیت اجتماعی، از درخواست تاکسی اینترنتی خودداری می‌کنند که نشان‌دهنده کاهش اعتماد (به‌ویژه در میان بانوان) است. واکنش‌های نه‌چندان جدی و کم‌اثر پلت‌فرم‌ها به نقض حریم خصوصی، باعث تقویت بی‌اعتمادی می‌شود. برای مثال، امتناع اولیه اوبر از به اشتراک گذاشتن اطلاعات مربوط به تعرض رانندگان با نهادهای نظارتی کالیفرنیا که به جریمه 

۵۹ میلیون‌دلاری این شرکت انجامید، نشان‌دهنده اولویت دادن به سود بر امنیت اجتماعی شهروندان بود. پس از این اتفاق، برخی از شهروندان آمریکایی به این نتیجه رسیدند که شرکت‌ها بیش از اینکه به امنیت اجتماعی کاربران اهمیت دهند، به رشد خودشان اهمیت می‌دهند و بنابراین اعتماد آنها بیشتر از پلت‌فرم‌ها سلب شد. پژوهشگران تاکید می‌کنند نقض حریم خصوصی به وسیله رانندگان، به شکل مستقیم امنیت عمومی را به خطر می‌اندازد و تاثیرات نوسانی بر امنیت اجتماعی می‌گذارد. نقض حریم خصوصی، ترس گسترده‌ای ایجاد و امنیت روانی را با اختلال روبه‌رو می‌کند. نظرسنجی‌ها (۲۰۲۴) نشان داد 53درصد مسافران اوبر نگران سوءرفتار رانندگان هستند و برخی بانوان نیز به‌شدت از آدم‌ربایی یا آزار و اذیت، هراسان و بیمناک‌اند. اضطراب مانع استفاده از امکانات حمل‌ونقل سریع مسافر و کاهش تحرک شهری به‌ویژه برای کاربرانی که انتظار حمل‌ونقل ایمن دارند، می‌شود. همچنین تخلفات رانندگان در حوزه‌های اخلاقی، هنجارهای اجتماعی احترام و امنیت را به چالش می‌کشد. مواردی همانند پخش زنده از رفتارهای مسافران توسط راننده اوبر در سال ۲۰۱۸ یا عادی‌سازی رفتارهای مزاحم، امنیت اخلاقی را از بین می‌برد. چنین مواردی که در رسانه‌های اجتماعی بیشتر دیده می‌شود، گفتمان عمومی را شکل می‌دهد، سرویس حمل‌ونقل آنلاین مسافر را به‌عنوان سرویس پرخطر به تصویر می‌کشد و اعتماد جامعه را به الگو‌های کسب‌وکار کاهش می‌دهد. ایجاد هزینه‌های اقتصادی بسیار بالا برای پلت‌فرم‌ها مثل جریمه‌های مبتنی بر رای دادگاه، به‌کارگیری مقررات به‌شدت سخت‌گیرانه در قبال فعالیت رانندگان پلت‌فرم‌ها و تغییرات فرهنگی، از چالش‌هایی است که تخلف برخی رانندگان از اصول امنیت اخلاقی، برای پلت‌فرم‌های آنلاین حمل‌ونقل مسافر ایجاد می‌کند.

ضربه حاکمیتی

آنچه برای الهه حسین‌نژاد رخ داد، سبب شد تحلیلگران موضوع‌های مهمی مثل امنیت اجتماعی شهروندان به‌ویژه برای بانوان را بیشتر مورد تاکید قرار دهند. دکتر محمدرضا اسلامی از تحلیلگرانی است که می‌گوید اتفاق‌هایی نظیر آنچه برای الهه حسین‌نژاد رخ داد، اعتماد عمومی را با چالش‌های جدی روبه‌رو می‌کند: «این‌گونه حوادث، به‌ویژه «اگر» در بستر پلت‌فرم‌های رسمی و در متن زندگی روزمره رخ دهند، اثر تخریبی عمیق بر اعتماد عمومی دارند. این اتفاق‌ها نه فقط یک قتل، بلکه ضربه روانی به قرارداد نانوشته بین شهروند و ساختار حاکمیتی است که براساس آن، مردم انتظار دارند فضاهای عمومی و سامانه‌های رسمی حداقل‌های ایمنی را فراهم کنند. در این مورد خاص، مسافر یک زن جوان بوده، مسیر درون‌شهری بوده و وسیله نقلیه از نظر ظاهری بی‌خطر تلقی می‌شده است، این ترکیب باعث می‌شود افکار عمومی آن را نمادین و گسترده‌پذیر بدانند. یعنی شهروندان احساس می‌کنند ممکن است خودشان یا عزیزانشان در معرض خطر مشابهی باشند.» به گفته این پژوهشگر توسعه، «زمانی که احساس امنیت خدشه‌دار شود، مردم دچار اضطراب پنهان در تصمیم‌گیری‌های روزمره می‌شوند؛ برای مثال، خانواده‌ها از سفرهای شبانه یا تنها با تاکسی اینترنتی خودداری می‌کنند، اعتماد به راننده‌های پلت‌فرم‌ها به‌شدت کاهش پیدا می‌کند، حتی اگر اکثر آنها سالم و مسئول باشند و در بلندمدت نیز، سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی فرسوده می‌شود که یکی از بنیان‌های مهم توسعه‌یافتگی است. چنین آسیب‌هایی شاید از نظر آماری سنجیده نشوند، اما در حس عمومی زیستن در جامعه به‌شدت اثرگذارند». دکتر محمدرضا اسلامی این موضوع را فقط مربوط به جامعه ایرانی نمی‌داند و آن را در گستره کشوری همانند ایالات‌متحده نیز مورد بررسی قرار می‌دهد: «در آمریکا، چند مورد آدم‌ربایی یا تعرض جنسی توسط رانندگان اوبر باعث شد اعتماد به این پلت‌فرم‌ها کاهش یابد و موجی از درخواست‌های مقررات‌گذاری ایجاد شود؛ در هند، پس از تجاوز جنجالی در یک تاکسی اینترنتی در دهلی که سال 2014 رخ داد، دولت مقررات ویژه‌ای برای احراز صلاحیت رانندگان وضع کرد و حتی مدتی فعالیت پلت‌فرم‌ها را متوقف کرد؛ در همه این موارد، اعتماد عمومی کُندتر از فناوری بازمی‌گردد؛ پلت‌فرم‌ها ممکن است اپلیکیشن را به‌روزرسانی کنند، اما ترمیم حس ناامنی در ذهن مردم، نیازمند پاسخ‌های نهادی، عذرخواهی رسمی، اصلاح ساختار، و شفافیت در پیگیری قضایی است.»