عقبگرد نوآوران
چرا اینترنت در ایران مانع رشد استارت‌آپ‌ها شده است؟
اینترنت در دنیای امروز، زیرساخت حیاتی و موتور محرک اقتصاد جهانی شده است. در ایران، ترکیب اینترنت فاجعه‌بار و قوانین دست‌وپاگیر اقتصادی، نه‌تنها این موتور محرک را خاموش کرده، بلکه استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های نوآور را در مسیر سقوط و شکست قرار داده است.
در ایران، اینترنت نه‌تنها چرخ اقتصاد را نمی‌چرخاند، بلکه به مانع بزرگی بر سر راه توسعه اقتصادی تبدیل شده است. کیفیت پایین، اختلال‌های عمدی، فیلترینگ گسترده و سیاست‌های محدودکننده، دسترسی کسب‌وکارها را به ابزارهای حیاتی ارتباطی به‌شدت مختل کرده است. قوانین اقتصادی ناکارآمد، نبود حمایت‌های دولتی و مالیات‌های سنگین، فشار مضاعف بر استارت‌آپ‌ها وارد کرده است. نتیجه این وضع، تعطیلی کسب‌وکارهای اینترنتی کوچک و متوسط، مهاجرت نخبگان فناوری و از‌دست‌رفتن فرصت‌های طلایی در حوزه صادرات دیجیتال بوده است. به‌جای آنکه استارت‌آپ‌ها در ایران به نیروی محرکه توسعه تبدیل شوند، بسیاری از آنها به دلیل ترکیب مرگبار، «واترقیدند» و به جای ترقی، عقبگرد کردند.
شرکت‌های نوآور ایرانی که می‌توانستند با تکیه بر پتانسیل‌های بومی و دسترسی به بازارهای جهانی، سهمی در اقتصاد دیجیتال جهان داشته باشند، اکنون به حاشیه رانده شده‌اند. در حالی که کشورهای همسایه با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های اینترنتی و حمایت از استارت‌آپ‌ها، در حال بهره‌برداری از فرصت‌های اقتصاد دیجیتال هستند، ایران با تصمیم‌های نادرست و محدودیت‌های خودساخته، در مسیر کاملاً مخالف حرکت می‌کند. امروز، داستان استارت‌آپ‌های ایرانی، نه حکایت پیشرفت و نوآوری، بلکه روایت تلخ از‌دست‌رفتن فرصت‌ها، ناامیدی و در نهایت «واترقیدن» است.
اینترنت، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌های توسعه اقتصادی و اجتماعی، نقش کلیدی در رشد و شکوفایی کسب‌وکارهای نوپا یا همان استارت‌آپ‌ها دارد. اما در ایران، کیفیت پایین، محدودیت‌های گسترده و سیاست‌های نادرست مدیریت اینترنت، به‌عنوان مانع جدی در برابر رشد این بخش شناخته شده است. گزارش هفته گذشته کمیسیون اینترنت و زیرساخت انجمن تجارت الکترونیک تهران، تصویری نگران‌کننده از وضع اینترنت در ایران ارائه داده که به‌خوبی نشان می‌دهد چگونه این زیرساخت حیاتی به جای تسهیل‌گری، به عامل بازدارنده در مسیر توسعه استارت‌آپ‌ها تبدیل شده است.
اینترنت در ایران، برخلاف تصور اولیه، صرفاً ابزار ارتباطی نیست؛ بلکه زیربنایی برای تعاملات اقتصادی، فرهنگی و حتی سیاسی است. استارت‌آپ‌ها، به‌عنوان نماد خلاقیت و نوآوری در اقتصاد دیجیتال، به‌شدت وابسته به اینترنت پرسرعت و بدون محدودیت هستند. به‌نظر می‌رسد در ایران، اینترنت نه‌تنها از این نیازها حمایت نمی‌کند، بلکه با ایجاد محدودیت‌های گسترده و کاهش کیفیت خدمات، عملاً بسیاری از کسب‌وکارهای نوپا را در معرض شکست قرار داده است. گزارش هفته گذشته نشان می‌دهد ایران در میان ۱۰۰ کشور برتر از نظر تولید ناخالص داخلی (GDP) رتبه ۹۷ را در کیفیت اینترنت دارد، رقمی که به‌خوبی بیانگر وضع بحرانی زیرساخت‌های ارتباطی کشورمان است.
نیما قاضی، رئیس انجمن تجارت الکترونیک تهران، در این‌باره گفته این گزارش در شرایطی منتشر می‌شود که فشار بر تجارت الکترونیک بیش از همیشه است و «برخوردها با کسب‌وکارهای دیجیتال نه‌تنها کم نشده، بلکه شدت بیشتری گرفته است. در همین روزها شاهد تعطیلی موقت سکوهایی همانند «رسیمو» (پلت‌فرم ارتباط و تحلیل کسب‌وکارها) یا فشار بر «کارزار» (بستر آنلاین کمپین‌های جمع‌آوری امضا) هستیم. در حالی که اختلال‌های اینترنتی هم همچنان پابرجاست و اثر مستقیمی بر عملکرد اقتصادی پلت‌فرم‌ها گذاشته است».
یکی از مشکلات اصلی اینترنت در ایران، سرعت پایین و اختلال‌های گسترده شبکه است. شاخص RTT (ROUND TRIP TIM) که زمان ارسال و دریافت داده‌ها در شبکه را اندازه‌گیری می‌کند، نشان داده کیفیت اینترنت ایران مشابه کشورهای جنگ‌زده و کمتر توسعه‌یافته است. میانگین RTT برای کاربران ایرانی حدود ۲۹۵ میلی‌ثانیه است، در حالی که این رقم در کشورهای توسعه‌یافته کمتر از ۵۰ میلی‌ثانیه است. این مسئله باعث شده بسیاری از استارت‌آپ‌ها در تعاملات داخلی و بین‌المللی با مشکلات جدی مواجه شوند. به‌عنوان مثال، کسب‌وکارهایی که خدمات آنلاین ارائه می‌دهند، به‌دلیل سرعت پایین اینترنت، نمی‌توانند تجربه کاربری مناسب برای مشتریانشان فراهم کنند. همچنین، اختلال‌ها باعث کاهش بهره‌وری و افزایش هزینه‌های عملیاتی شده است. در کنار مشکلات زیرساختی، سیاست‌های محدودکننده دولت نیز به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین موانع رشد استارت‌آپ‌ها مطرح است. فیلترینگ گسترده که شامل شبکه‌های اجتماعی، وب‌سایت‌های کاربردی و برخی از پلت‌فرم‌های آموزشی می‌شود، دسترسی کسب‌وکارهای دیجیتال را به مخاطبان و مشتریان به‌شدت محدود کرده است. این در حالی است که براساس آمار، ۶۰ درصد کسب‌وکارهایی که از شبکه‌های اجتماعی به‌عنوان منبع درآمد استفاده می‌کنند، وابسته به اینستاگرام هستند. فیلترینگ این پلت‌فرم و سایر شبکه‌ها همانند «تلگرام» و «یوتیوب»، بسیاری از استارت‌آپ‌ها را به‌سوی تعطیلی یا مهاجرت سوق داده است. علاوه بر این، سیاست‌های اینترنت طبقاتی یا تخصیص دسترسی متفاوت به گروه‌های خاص، باعث تبعیض در استفاده از اینترنت شده است. این سیاست‌ها، نه‌تنها اعتماد عمومی را کاهش داده، بلکه رشد استارت‌آپ‌های کوچک و متوسط را که به اینترنت آزاد و پرسرعت نیاز دارند، محدود کرده است.
استارت‌آپ‌ها، برخلاف شرکت‌های بزرگ، توان مالی کمتری برای مقابله با این مشکلات دارند. استفاده گسترده از فیلترشکن‌ها برای دسترسی به وب‌سایت‌ها و پلت‌فرم‌های ضروری، هزینه‌های اضافی به آنها تحمیل کرده و امنیت سایبری این کسب‌وکارها را به‌شدت کاهش داده است. براساس گزارش‌ها، ۸۶ درصد کاربران اینترنت در ایران از فیلترشکن استفاده می‌کنند و این رقم در میان جوانان زیر ۳۰ سال به 8 /93 درصد می‌رسد. این وضع، علاوه بر افزایش هزینه‌ها، باعث کاهش اعتماد عمومی به زیرساخت‌های دیجیتال کشورمان شده است. بسیاری از استارت‌آپ‌ها که نیازمند دسترسی امن و سریع به اینترنت هستند، در چنین شرایطی، نمی‌توانند فعالیت خودشان را به‌طور موثر ادامه دهند.
وضع امروز اینترنت ایران، به شکل عمیق و سیستماتیک به رشد اقتصادی کشورمان آسیب وارد کرده و در این میان، بیشترین زیان متوجه کسب‌وکارهای اینترنتی و به‌ویژه استارت‌آپ‌ها بوده است. براساس گزارش‌های رسمی و غیررسمی، سرعت و کیفیت اینترنت در ایران به‌حدی پایین است که در بسیاری از موارد، خدمات آنلاین با اختلال‌های جدی مواجه می‌شود. این مسئله نه‌تنها موجب کاهش بهره‌وری کسب‌وکارها شده، بلکه اعتماد مشتریان را به خدمات آنلاین نیز کاهش داده است. طبق گزارش کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک تهران، در دو سال گذشته، بیش از ۴۰ درصد کسب‌وکارهای اینترنتی کوچک و متوسط، به دلیل مشکلات اینترنت و محدودیت‌های اعمال‌شده، با کاهش درآمد شدید مواجه شده‌اند. این کاهش درآمد، در برخی موارد حتی به تعطیلی کسب‌وکارها منجر شده است.
آمارها نشان می‌دهد در سال ۱۴۰۲، بیش از ۷۰ هزار کسب‌وکار اینترنتی به دلیل فیلترینگ اینستاگرام و سایر شبکه‌های اجتماعی، بخش عمده‌ای از مشتریانشان را از دست داده‌اند. اینستاگرام که پیش از فیلترینگ یکی از مهم‌ترین بسترهای بازاریابی و فروش برای کسب‌وکارهای کوچک شناخته می‌شد، نزدیک ۶۰ درصد از کل بازار تجارت اجتماعی ایران را در اختیار داشت. با فیلترینگ این پلت‌فرم، بسیاری از کسب‌وکارها، به‌ویژه استارت‌آپ‌های نوپا که منابع مالی محدودی برای تبلیغات در بسترهای دیگر دارند، عملاً از چرخه رقابت خارج شده‌اند. برآوردها نشان می‌دهد تنها در سال گذشته، ضرر مستقیم ناشی از فیلترینگ اینستاگرام برای کسب‌وکارهای ایرانی، بیش از ۲۶ هزار میلیارد تومان بوده است.
اختلال‌های عمدی در اینترنت و کاهش پهنای باند بین‌المللی نیز ضربه‌ای جدی به اقتصاد کشورمان وارد کرده است. اختلال‌ها، که معمولاً در مواقع حساس اجتماعی و سیاسی شدت می‌گیرد، موجب شده است بسیاری از استارت‌آپ‌هایی که خدمات بین‌المللی ارائه می‌دهند، قراردادهایشان را از دست بدهند. به‌عنوان مثال، در سال ۱۴۰۱، بیش از ۳۰ درصد استارت‌آپ‌های فعال در حوزه صادرات دیجیتال، به‌دلیل مشکلات اینترنتی، نتوانستند تعهداتشان را در زمان مقرر انجام دهند. این مسئله، نه‌تنها موجب از دست رفتن فرصت‌های اقتصادی شده، بلکه اعتبار بین‌المللی شرکت‌های ایرانی را نیز خدشه‌دار کرده است.
علاوه بر این، هزینه‌هایی که به‌دلیل استفاده از فیلترشکن به کاربران و کسب‌وکارها تحمیل می‌شود، بر مشکلات اقتصادی افزوده است. براساس آمار، کاربران ایرانی به‌طور میانگین سالانه حدود ۱۰۰ هزار تومان برای خرید فیلترشکن هزینه می‌کنند. این رقم در سطح کلان، به معنای هدررفت میلیاردها تومان منابع مالی است که می‌توانست صرف توسعه کسب‌وکارها یا سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های دیجیتال شود. استفاده از فیلترشکن‌ها، امنیت سایبری کاربران و کسب‌وکارها را به‌شدت کاهش داده و خطرهای جدی برای اطلاعات حساس شرکت‌ها ایجاد کرده است. بسیاری از استارت‌آپ‌ها گزارش داده‌اند در یک سال گذشته، به دلیل استفاده از فیلترشکن‌ها و آسیب‌پذیری‌های ناشی از آن، با مشکلات امنیتی و حملات سایبری مواجه شده‌اند.
در نهایت، تاثیرات اجتماعی این وضع نیز نباید نادیده گرفته شود. مهاجرت نیروی انسانی متخصص در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات، یکی از پیامدهای مستقیم محدودیت‌های اینترنتی است. طبق آمارهای غیررسمی، در سال گذشته، بیش از پنج هزار نیروی متخصص در حوزه فناوری، کشورمان را ترک کرده‌اند. این مهاجرت‌ها، ضربه‌ای جدی به رشد استارت‌آپ‌ها و توسعه اقتصاد دیجیتال در ایران وارد کرده است. در مجموع، می‌توان گفت که وضع امروز اینترنت در ایران، نه‌تنها مانع جدی بر سر راه رشد اقتصاد دیجیتال است، بلکه به‌عنوان عامل بازدارنده، فرصت‌های طلایی کشورمان را در حوزه فناوری و نوآوری از بین برده است. اگر این روند ادامه یابد، آینده استارت‌آپ‌ها و اقتصاد دیجیتال ایران با چالش‌های جدی و پیامدهای جبران‌ناپذیر مواجه می‌شود.
یکی دیگر از مشکلات جدی اینترنت در ایران، عدم پذیرش پروتکل‌های نوین همانند HTTP /3 و IPv6 است. این پروتکل‌ها که در بسیاری از کشورهای پیشرفته به‌عنوان استانداردهای جدید اینترنت شناخته می‌شوند، موجب افزایش سرعت، امنیت و بهره‌وری شبکه می‌شود. در ایران، به‌دلیل عدم سرمایه‌گذاری در این حوزه و سیاست‌های محدودکننده، امکان استفاده از این فناوری‌های پیشرفته وجود ندارد. این مسئله، نه‌تنها رقابت‌پذیری استارت‌آپ‌های ایرانی را در سطح جهانی کاهش داده، بلکه فرصت‌های نوین فناوری را نیز از بین برده است.
فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی و وب‌سایت‌های کاربردی، موجب شده بسیاری از استارت‌آپ‌ها به‌سوی مهاجرت یا تعطیلی سوق داده شوند. براساس آمار، تعداد قابل‌توجهی از استارت‌آپ‌های ایرانی در سال‌های گذشته، دفاترشان را به کشورهای همسایه همانند «ترکیه» یا «امارات» منتقل کرده‌اند. این مهاجرت‌ها، علاوه بر کاهش نیروی انسانی و سرمایه، موجب از‌دست‌رفتن فرصت‌های اقتصادی و اجتماعی شده است. به‌عنوان مثال، بسیاری از استارت‌آپ‌هایی که در حوزه صادرات دیجیتال فعالیت می‌کردند، به‌دلیل محدودیت‌های اینترنتی، نمی‌توانند به بازارهای جهانی دسترسی پیدا کنند. این مسئله، فرصت‌های جذب سرمایه‌گذاری خارجی را نیز از بین برده است و عدم سرمایه‌گذاری در استارت‌آپ‌ها یعنی فلج شدن یکی از اعضای حیاتی این پیکر نیمه‌جان. قاضی دراین‌باره می‌گوید: «ما در اکوسیستم اقتصاد دیجیتال، سرمایه‌گذار جدی نداریم. آنچه به‌عنوان سرمایه‌گذاری انجام می‌شود، بیشتر به شوخی شبیه است و در مقایسه با برنامه‌های کلان اقتصادی، هیچ جایگاهی ندارد.»
در چنین شرایطی، فعالان حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات، خواستار تغییر سیاست‌های دولت در مدیریت اینترنت شده‌اند. بیش از ۱۰۰ شرکت فناور فعال در این حوزه، در قالب بیانیه‌ای مشترک، تاکید کرده‌اند تنها با ایجاد دسترسی آزاد به اینترنت، افزایش سرعت و پهنای باند بین‌المللی و رفع فیلتر شبکه‌های اجتماعی و وب‌سایت‌های کاربردی، می‌توان به رشد و توسعه استارت‌آپ‌ها و کسب‌وکارهای دیجیتال کشورمان کمک کرد. آنها خواستار پایان دادن به سیاست‌های محدودکننده و تبعیض‌آمیز شدند و تاکید کردند اینترنت باید به‌عنوان حق عمومی برای همه مردم ایران در دسترس باشد.
اینترنت در ایران، به‌جای اینکه ابزار تسهیل‌کننده رشد اقتصادی باشد، به‌عنوان عامل محدودکننده شناخته می‌شود. کیفیت پایین خدمات، سیاست‌های محدودکننده و عدم سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین، موجب شده است که بسیاری از کسب‌وکارهای نوپا نتوانند در مسیر رشد و توسعه حرکت کنند. این وضع، نه‌تنها به اقتصاد دیجیتال کشورمان ضربه زده، بلکه باعث کاهش اعتماد عمومی و افزایش مهاجرت نیروی انسانی و سرمایه شده است. اگر دولت خواهان رشد اقتصاد دیجیتال و شکوفایی استارت‌آپ‌هاست، باید سیاست‌هایش را در مدیریت اینترنت تغییر دهد و به‌جای محدود کردن دسترسی، به‌دنبال افزایش کیفیت خدمات باشد.
اینترنت آزاد و پرسرعت، نه‌تنها نیاز اساسی برای کسب‌وکارهای دیجیتال است، بلکه به‌عنوان حق عمومی برای همه مردم ایران شناخته می‌شود. رشد استارت‌آپ‌ها و شکوفایی اقتصاد دیجیتال، تنها زمانی ممکن است که سیاست‌های محدودکننده کنار گذاشته شود و اینترنت به‌عنوان زیرساخت حیاتی برای توسعه اقتصادی و اجتماعی مورد توجه قرار گیرد. این خواسته‌ای است که نه‌تنها از سوی کسب‌وکارها، بلکه از سوی مردم نیز مطرح شده است؛ خواسته‌ای که اگر مورد توجه قرار نگیرد، آینده اقتصاد دیجیتال ایران را با چالش‌های جدی روبه‌رو می‌کند. همان‌طور که هر رشد در هر حوزه‌ای زمان طلایی دارد و پنجره‌ای برای بسته شدن و پایان، باید گفت زنگ خطر بسته شدن پنجره رشد استارت‌آپ‌های ایرانی در مقایسه با کشورهای همسایه به صدا درآمده است. گزارش‌هایی همانند گزارش انجمن تجارت‌الکترونیک تهران تازه‌ترین هشدارهایی است که باید به آن توجه کرد، شاید قدم بعدی تعطیلی مابقی شرکت‌های نوآوری باشد که باید ایران را آباد می‌کردند اما تحت ناداوری‌ها، جلای وطن کرده‌اند.
