حمایت سبز
اقتصاد دیجیتال چگونه به محیط زیست کمک می‌کند؟
مقابله با تغییرات اقلیمی و حفاظت از محیط زیست با مشکل سنتی مربوط به کالاهای عمومی مواجه است که به «سواری مجانی» معروف است. سواری مجانی به این معناست که همه از محیط زیست پاک‌تر بهره‌مند می‌شوند، اما انگیزه فردی کمی برای مشارکت در این زمینه وجود دارد. این در حالی است که اجرای مالیات بر کربن یا سایر سیاست‌های دولتی حفاظت از محیط زیست از نظر سیاسی دشوار است. در این‌باره این پرسش مطرح می‌شود که آیا بخش خصوصی با نوآوری می‌تواند جمعی از اقدام‌های حمایتی از محیط زیست در مقیاس وسیع را بسیج کند؟
چهار اقتصاددان به نام‌های «جیایین هو» و «جیان‌وِی شینگ» از دانشگاه پِکینگ چین، «شانگ‌جین وی» از دانشگاه کلمبیا و «اریک‌زو» از دانشگاه میشیگان آمریکا در مقاله‌ای که به‌تازگی (جولای 2025) در انجمن ملی تحقیقات اقتصادی ایالات‌متحده منتشر شده، یک نمونه پیشگام از چین را مورد ارزیابی قرار می‌دهند. این نمونه که شرکت «علی‌پی» (Alipay)، پلت‌فرم فین‌تک موبایلی در چین است، توانسته صدها میلیون شهروند این کشور را در کمپین ملی کاشت درخت مشارکت دهد. در این مقاله نشان داده می‌شود که بهبودهای زیست‌محیطی محلی که افراد به‌صورت مستقیم تجربه می‌کنند، می‌تواند آنها را برای حمایت از پروژه‌های فراتر از جامعه محلی‌شان نیز ترغیب کند. در این راستا پلت‌فرم‌های دیجیتال می‌توانند این حمایت‌ها را تثبیت و تقویت کنند و به نتایج ملموس در حوزه اقلیمی برسانند.
در دو دهه گذشته، چین یکی از گسترده‌ترین برنامه‌های جنگل‌کاری تاریخ را به اجرا درآورده و یکی از سریع‌ترین کشورهای سبزشونده جهان است. ارزیابی‌های ماهواره‌ای، رشد چشمگیر پوشش گیاهی این کشور را تایید می‌کنند، جایی که شاخص پوشش گیاهی در سراسر چین از سال ۲۰۰۰ به‌طور قابل توجهی افزایش یافته و از مناطق دیگر جهان پیشی گرفته است. با این حال، این پیشرفت‌ها در سراسر کشور به‌طور یکنواخت نبوده‌اند و رشد سریع‌تر پوشش گیاهی در سال‌های گذشته بیشتر در شهرهای جنوبی و شرقی کشور اتفاق افتاده است. سبز شدن نامتوازن، می‌تواند بستر طبیعی برای بررسی این موضوع فراهم کند که چگونه تغییرات در شرایط محیط زیستی محلی ممکن است بر مشارکت عمومی در طرح‌های نوآورانه اقلیمی اثر بگذارد.
همزمان با این تحولات، ابتکار بخش خصوصی با بهره‌گیری از ارتباطات دیجیتالی گسترده در چین سعی داشت آگاهی و رفتار زیست‌محیطی عموم را ارتقا ببخشد. این ابتکار که «جنگل مورچه» (Ant Forest) نام دارد، برنامه بازی‌گونه درون اپلیکیشن «علی‌پی» است که در سال ۲۰۱۶ راه‌اندازی شد- «علی‌پی» یک سوپر اپلیکیشن پرکاربرد در چین است که علاوه بر کیف پول دیجیتال، طیف گسترده‌ای از خدمات را ارائه می‌دهد. مبنای کار «جنگل مورچه» ساده است: این برنامه برای تشویق رفتارهای دوستدار محیط زیست کاربران، به آنها با یک امتیاز بازی به‌نام «انرژی سبز» پاداش می‌دهد. فعالیت‌های روزمره کم‌کربن همانند «پیاده‌روی»، «دوچرخه‌سواری»، «استفاده از حمل‌ونقل عمومی» و «پرداخت‌های بدون کاغذ» باعث کسب این امتیازها می‌شوند. کاربران با جمع‌آوری این امتیازها، یک درخت مجازی را در برنامه پرورش می‌دهند، و هنگامی که امتیازها به حدنصاب رسید، شرکت «آنت گروپ» (Ant Group) (شرکت مادر علی‌پی) به نمایندگی از کاربر، درخت واقعی را در یکی از مناطق خشک چین می‌کارد. نکته قابل توجه این است که محل کاشت درخت‌ها اغلب دور از محل زندگی بیشتر کاربران است -معمولاً در نواحی شمال‌غربی چین- به این معنا که مشارکت‌کنندگان به‌طور مستقیم از فواید زیست‌محیطی درختانی که کاشته می‌شود بهره‌مند نمی‌شوند.
در طراحی این اپلیکیشن از ویژگی‌های اجتماعی و شبیه به بازی برای افزایش مشارکت بهره گرفته شده است: کاربران پیشرفت خودشان را به اشتراک می‌گذارند، با دوستانشان رقابت یا همکاری می‌کنند و رشد درخت‌های مجازی‌شان را همراه با برآوردی از کاهش انتشار کربن به‌صورت بصری دنبال می‌کنند. تا سال ۲۰۲۳، «جنگل مورچه» بیش از ۷۰۰ میلیون شرکت‌کننده جذب کرده و کاشت بیش از ۵۰۰ میلیون درخت و بوته را در ناحیه‌ای به وسعت ۴۰۰ هزار هکتار از زمین‌های بایر ممکن کرد. این برنامه یکی از نخستین پلت‌فرم‌های دیجیتال است که توانسته در چنین مقیاسی، نتایج زیست‌محیطی ملموس به‌دست آورد.
مقیاس و موفقیت جنگل مورچه از این جهت جالب توجه است، به‌ویژه در شرایطی که تامین کالاهای عمومی با چالش «سواری مجانی» مواجه است. بیشتر کاربران جنگل مورچه در شهرهای نیم‌کره شرقی و جنوبی (یعنی مناطق پرجمعیت و توسعه‌یافته) زندگی می‌کنند، در حالی که درختانی که به واسطه فعالیت آنها کاشته می‌شود در مناطق دورافتاده شمال‌غربی چین قرار دارند.
در مقاله «تجهیز حمایت سبز به شیوه فناوری دیجیتال»
(MOBILIZING GREEN SUPPORT THROUGH DIGITAL TECHNOLOGY) سازوکاری به‌نام «تجربه سبز» پیشنهاد شده است. بدان معنا که شهروندانی که شاهد بهبودهای زیست‌محیطی در اطراف خودشان هستند، ارزش بیشتری برای محیط زیست قائل می‌شوند و تمایل بیشتری برای مشارکت در بهبودهای مشابه در سایر نقاط پیدا می‌کنند. به زبان اقتصادی، بهبودهای زیست‌محیطی (مثل هوای پاک‌تر یا فضای سبز شهری) می‌توانند به‌عنوان «کالاهای تجربی» عمل کنند؛ کالاهایی که ارزش آنها از طریق تجربه مستقیم به‌طور کامل درک می‌شود. در این‌باره این فرضیه مطرح است که افرادی که در نتیجه برنامه جنگل‌کاری دولت چین شاهد سبز شدن سریع در شهر خودشان بودند، با احتمال بیشتری در برنامه کاشت درخت جنگل مورچه مشارکت می‌کنند. حتی اگر این درخت‌کاری در خارج از منطقه محل زندگی آنها انجام شود و نفع مستقیم فردی برایشان نداشته باشد. در این‌باره پلت‌فرم دیجیتال «جنگل مورچه» از طریق لذت‌بخش کردن مشارکت و دادن حس خوب به مشارکت‌کنندگان این تمایل زیست‌محیطی مردم را یکپارچه کرده و به نتایج ملموس می‌رساند.
تجزیه‌وتحلیل‌های مقاله شواهدی از سازوکار فوق‌الذکر ارائه می‌دهد. در مقاله یک پایگاه داده جدید گردآوری شده است که شاخص‌های پوشش گیاهی را براساس تصاویر ماهواره‌ای، با داده‌های مشارکت در پلت‌فرم ترکیب می‌کند. طبق این داده‌ها، شهرهایی که در سال‌های گذشته رشد سریع‌تر را در سبز شدن تجربه کرده‌اند، مشارکت بالاتری در برنامه جنگل مورچه دارند. این امر به‌ویژه با استفاده از «شاخص تفاوت نرمال‌شده پوشش گیاهی» (NDVI)، شاخص معتبری برای بررسی و اندازه‌گیری وضع پوشش گیاهی زمین، برآورد می‌شود. این برآوردها پس از کنترل سطح اولیه پوشش گیاهی هر شهر و اعمال کنترل‌های اقتصادی از جمله اثرات ثابت استانی، همچنان برقرار است. به این ترتیب اطمینان حاصل می‌شود که این تفاوت‌ها ناشی از رشد واقعی پوشش گیاهی محلی است، نه شرایط زیست‌محیطی یا اقتصادی.
شواهد حاصل از نظرسنجی ملی، این تفسیر را تقویت می‌کند. این شواهد حاکی از آن است که ساکنان شهرهایی که در آنها به تازگی با سرعت بیشتری جنگل‌کاری شده است، کاهش قابل‌توجه در اضطراب زیست‌محیطی نشان می‌دهند. این بدان معناست که میزان نگرانی از مشکلات زیست‌محیطی در این مناطق کمتر است. تغییر نگرش نشان می‌دهد مردم واقعاً متوجه بهبودهای زیست‌محیطی محلی شده‌اند. واقعیتی که با این ایده نیز سازگار است که پیشرفت‌های زیست‌محیطی در سطح محلی می‌تواند خوش‌بینی یا احساس اثربخشی در مواجهه با چنین مسائلی را افزایش دهد.
در مقاله همچنین نظرسنجی دیگری از کاربران جنگل مورچه طراحی و اجرا شده است که سازوکار گفته‌شده مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. بر این اساس بیش از 90 درصد پاسخ‌دهندگان موافق‌اند که دیدن درخت‌ها و فضای سبز بیشتر، آنها را به حمایت از ابتکارات کاشت درخت جنگل مورچه در سایر نقاط کشور ترغیب کرده است. بیش از 80 درصد مشارکت‌کنندگان، جنگل‌های شهری را برای رفاه شخصی خودشان «مهم» ارزیابی کرده‌اند و اکثریت شرکت‌کنندگان، «احساس غرور و شادی از مشارکت در یک هدف اجتماعی» و همچنین «لذت حاصل از بازی‌گونه بودن اپلیکیشن» را در میان دلایل اصلی مشارکت خودشان ذکر کرده‌اند. انگیزه‌های خوداظهاری، بازتاب‌دهنده مفاهیم کلاسیک نوع‌دوستی همراه با رضایت درونی و قدرت جذب بازی‌های موبایلی است. نکته قابل توجه یافته‌ها این است که اثر «تجربه سبز» در میان کاربران نسل زد (متولدین دهه‌های 19۹۰ و ۲۰۰۰ میلادی) قوی است. ناهمگونی نسلی نشان می‌دهد کاربران نسل دیجیتال ممکن است به‌ویژه به کمپین‌های زیست‌محیطی مبتنی بر اپلیکیشن واکنش‌پذیر باشند.
همچنین در مقاله این موضوع مورد بررسی قرار گرفت که آیا مشارکت در پروژه «جنگل مورچه»، فراتر از رفتارهای کم‌کربن، باعث برانگیختن اقدام‌های زیست‌محیطی می‌شود؟ به‌طور خاص، کاربران پس از پیوستن به جنگل مورچه شروع به اهدای کمک مالی به برنامه‌های خیریه کاشت درخت قدیمی روی همان پلت‌فرم کردند. به نظر می‌رسد کاربران از مشارکت در هدف خیرخواهانه احساس رضایت شخصی کسب می‌کنند و همین امر آنها را به کمک مالی ترغیب می‌کند. پیامدهای جانبی مثبت نشان می‌دهد پلت‌فرم فراتر از سیستم بازی‌گونه‌اش، در حال پرورش نوعی مشارکت اجتماعی جدید است.
فراتر از آثار زیست‌محیطی و رفتاری، در مقاله به پیامدهای تجاری چنین ابتکاراتی نیز پرداخته می‌شود. برنامه «جنگل مورچه» از سوی شرکت «علی‌پی» به‌عنوان بخشی از مسئولیت اجتماعی این شرکت تامین مالی می‌شود: این شرکت هزینه کاشت و نگهداری درختان را می‌پردازد که سالانه حدود ۵۰۰ میلیون یوآن (حدود ۷۰ میلیون دلار) -تقریباً معادل 7 /2 درصد از سود شرکت- است. چرا یک پلت‌فرم فین‌تک باید چنین سرمایه‌گذاری بزرگی در یک پروژه زیست‌محیطی انجام دهد؟ البته بخشی از این هزینه‌کرد، ناشی از تعهد شرکت به مسئولیت اجتماعی است، اما شواهدی به‌دست آمده که نشان می‌دهد «کار خیر» می‌تواند از نظر تجاری نیز سودمند باشد، زیرا به تقویت اکوسیستم پلت‌فرم کمک می‌کند. بر این اساس با ردیابی تراکنش‌های کاربران مشاهده می‌شود پس از پیوستن به جنگل مورچه، کاربران به‌طور میانگین حدود 12 درصد میزان تراکنش‌ها را در علی‌پی افزایش داده‌اند. مهم‌تر از آن، این افزایش تنها منحصر به تراکنش‌هایی مرتبط با کسب امتیاز سبز نیست؛ بلکه شامل تراکنش‌های عادی همانند خرید و انتقال پول نیز می‌شود. امری که نشان می‌دهد مشارکت کلی کاربران و وفاداری آنها به پلت‌فرم افزایش یافته است.
برنامه جنگل مورچه رابطه کاربران با اپلیکیشن را عمیق کرده و همین موضوع می‌تواند به حفظ بیشتر کاربران و استفاده مکرر آنان از خدمات مالی اصلی علی‌پی منجر شود. هرچند سود اضافی ناشی از این بازی ممکن است برای پوشش تمام هزینه‌ها کافی نباشد، اما به نظر می‌رسد بخشی از هزینه‌های جنگل مورچه از طریق افزایش فعالیت کاربران جبران می‌شود. یافته‌ها نشان می‌دهند سرمایه‌گذاری اجتماعی پلت‌فرم و استراتژی تجاری شرکت لزوماً در تضاد با یکدیگر نیستند. این مطالعه شواهد جدیدی درباره چگونگی بسیج حمایت شهروندان از کالاهای عمومی زیست‌محیطی از طریق فناوری دیجیتال ارائه می‌دهد. یافته‌ها نشان می‌دهد اپلیکیشن جنگل مورچه به‌عنوان سازوکار انتقالی سرگرم‌کننده و موثر عمل می‌کند. این اپلیکیشن، تجربه ملموس سبز شدن محیط محلی را به رفتار اجتماعی گسترده در حوزه مسائل اقلیمی تبدیل می‌کند.
کلام پایانی
چین بخشی از سبز شدن جامعه و پاک شدن هوایش را مدیون یک اپلیکیشن موبایل به نام «جنگل مورچه» می‌داند. موفقیت برنامه «جنگل مورچه» حاکی از آن است که اپلیکیشن‌های موبایلی با طراحی بازی‌گونه می‌توانند ابزار قدرتمندی برای تقویت برنامه‌های زیست‌محیطی عمومی باشند. برای سیاست‌گذاران، این بدان معناست که سرمایه‌گذاری در پلت‌فرم‌های دیجیتال یا همکاری با آنها می‌تواند به‌طور چشمگیر دامنه و اثرگذاری برنامه‌های پایداری محیط زیست را افزایش دهد. برای مثال، اگر یک شهر پروژه‌ای برای کاشت درخت یا ایجاد زیرساخت‌های سبز راه‌اندازی کند، یک کمپین مکمل در قالب اپلیکیشن -مشابه با جنگل مورچه- می‌تواند حمایت مردمی و تامین مالی را بسیج کند. نمونه جنگل مورچه نشان می‌دهد می‌توان چرخه بازخورد مثبت ایجاد کرد. بهبودهای زیست‌محیطی محلی شور و اشتیاق عمومی را برمی‌انگیزد. این اشتیاق از طریق پلت‌فرم دیجیتال جذب و تقویت و به منافع زیست‌محیطی بیشتر در سایر نقاط منجر می‌شود. چنین سازوکارهایی می‌توانند در مواجهه با چالش‌های جهانی مربوط به کالاهای عمومی همچون تغییرات اقلیمی، نقشی انقلابی ایفا کنند. چالش‌هایی که علاوه بر سیاست‌گذاری‌های متمرکز و بالا به پایین، به مشارکت گسترده عمومی نیز نیاز دارند.
«جنگل مورچه» از منظر کسب‌وکار و مدیریت نشان داد افزودن ویژگی‌های پایداری به پلت‌فرم می‌تواند مشارکت و وفاداری کاربران را افزایش دهد. مدیران پلت‌فرم‌های بزرگ باید توجه کنند کاربران به شکل چشمگیر به ابتکاری پاسخ دادند که به آنها امکان می‌دهد در قالب اکوسیستم پلت‌فرم به هدف اجتماعی کمک کنند. اصول آموزنده طراحی جنگل مورچه شامل «آسان و سرگرم‌کننده بودن اقدام اجتماعی»، «ملموس کردن پیامدهای رفتاری کاربران با لحاظ اثرگذاری»، و «بهره‌گیری از شبکه‌های اجتماعی برای تشویق رقابت یا همکاری» است. پیاده‌سازی ویژگی‌های مشابه نه‌تنها اهداف مسئولیت اجتماعی را محقق، بلکه به تمایز پلت‌فرم و تقویت وابستگی کاربران به برند نیز کمک می‌کند.
مدل «جنگل مورچه» پتانسیل فناوری را برای بسیج تامین کالاهای عمومی برجسته کرد. پلت‌فرم‌های دیجیتال می‌توانند از شبکه‌های اجتماعی، بازی‌سازی و الگوی رفتاری مصرف‌کنندگان برای غلبه بر موانع مشارکت جمعی در مواجهه با چالش‌های زیست‌محیطی استفاده کنند. موفقیت جنگل مورچه الهام‌بخش ابتکارات مشابهی در خارج از چین بوده است. یک نمونه، اپلیکیشن «جی‌کَش» (GCash)، یکی از پیشگامان کیف پول‌های موبایلی در فیلیپین است. در سال ۲۰۱۹ ویژگی به نام «جی‌فارست» (GForest) به این اپلیکیشن اضافه شد، ویژگی که تاکنون باعث کاشت بیش از 5 /2 میلیون درخت شده است. اتفاقی که نشان‌دهنده قابلیت تکرار این رویکرد فراتر از مرزهای چین است.
«جنگل مورچه» الگویی نوین برای گسترش تلاش‌های زیست‌محیطی است که فناوری، سیاسی و رفتار انسانی را در هم می‌آمیزد. محیط زیبا و پاک نه‌تنها کیفیت زندگی را بهبود می‌بخشد، بلکه می‌تواند تمایل به مشارکت در محیط زیست را شعله‌ور کند. در این‌باره پلت‌فرم‌های دیجیتال نظیر جنگل مورچه فرصتی فراهم می‌کنند که بتوان تمایلات را در مقیاس وسیع مهار و سازماندهی کرد. این دست نوآوری‌ها با همسو کردن انگیزه‌های فردی با نتایج جمعی، امید مقابله با چالش‌های بزرگ جهانی از طریق مشارکت جمعی را افزایش می‌دهند.
