تعامل حساس
ایران چگونه می‌تواند روابط خود را با کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس بازسازی کند؟
ایران در تلاش است روابط آسیب‌دیده خود را با کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس ترمیم کند. پس از آنکه تهران و ریاض تصمیم به بهبود رابطه گرفتند، دیگر کشورهای منطقه نیز بازنگری در مناسبات خود را با ایران آغاز کردند. حتی در مورد مصر، ایران برای ازسرگیری روابط حاضر شد نام یکی از خیابان‌های تهران را تغییر دهد.
حمله موشکی ایران به پایگاه العدید در قطر، محل استقرار نیروهای آمریکایی در واکنش به حمله آمریکا به تاسیسات هسته‌ای ایران، واکنش دولت قطر و دیگر کشورهای عربی منطقه را به همراه داشت. دو ماه بعد از این رخداد، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، به دوحه سفر کرد. به نظر می‌رسد یکی از محورهای سفر عراقچی، تلاش برای رفع سوءتفاهم‌های ناشی از حملات ایران به پایگاه العدید بود. محور دیگر این سفر، دیدار عراقچی با کایا کالاس، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپاست. دیداری که تحلیلگران آن را نشانه تمایل ایران به بهره‌گیری از قطر به‌عنوان میانجی در مذاکرات هسته‌ای ارزیابی می‌کنند.
با وجود این تلاش‌ها، برخی کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به‌ویژه امارات، کویت و عربستان همچنان ادعاهای واهی خود را علیه ایران تکرار می‌کنند. در آخرین نشست شورای همکاری خلیج فارس، مواضع پیشین این شورا درباره سه جزیره ایرانی تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی مجدداً مطرح شد. همچنین وزرای خارجه کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، مواضع قبلی خود را در مورد مالکیت میدان گازی آرش (مشترک ایران و کویت) تکرار کرده و حقوق ایران در این میدان را نادیده گرفتند. این نخستین‌بار نیست که چنین ادعاهایی مطرح می‌شود و پیشتر نیز بارها تکرار شده است. در همین راستا در این گزارش تلاش می‌کنیم ضمن بررسی موارد مورد اختلاف میان ایران و کشورهای حاشیه خلیج فارس، راهکاری برای ترمیم روابط ارائه دهیم.
جزایر سه‌گانه
شورای همکاری خلیج فارس در پایان نشست صد و شصت و پنجم وزرای خارجه خود بار دیگر مدعی شد، جزایر ایرانی متعلق به امارات متحده عربی است. به گزارش تسنیم این ادعاهای تکراری و بی‌اساس، بار دیگر واکنش صریح مقامات ایرانی را به‌همراه داشت. بر همین مبنا احمد بنافی، فرماندار ابوموسی در توئیتی خطاب به امارات نوشت: «کشوری که تنها نیم‌قرن تاریخ دارد، نمی‌تواند ادعای جزایر ایرانی را که از هزاران سال پیش متعلق به ایران بوده است، داشته باشد.» این موضع‌گیری محکم با استقبال گسترده کاربران ایرانی در فضای مجازی همراه شد. اما واکنش ایران تنها در همین سطح محدود نماند و وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران نیز در بیانیه‌ای رسمی، ادعاهای مطرح‌شده در بیانیه شورای همکاری خلیج فارس را به‌طور کامل مردود اعلام کرد. در این بیانیه تاکید شده است: «ادعاهای تکراری و فاقد اعتبار حقوقی در مورد جزایر سه‌گانه هیچ مبنای حقوقی ندارد و صدور بیانیه‌های یکجانبه نیز هیچ حقی برای دولت کویت یا دیگر کشورها ایجاد نمی‌کند.»
در همین رابطه قاسم محبعلی، دیپلمات و تحلیلگر سیاسی، معتقد است که سوءتفاهم‌ها پیرامون جزایر سه‌گانه یک مسئله قدیمی است که از دهه 70 میلادی تاکنون ادامه دارد. اماراتی‌ها از فرصت‌هایی که به‌دست می‌آورند، چه در اتحادیه عرب، چه در شورای همکاری خلیج فارس، یا در جلسات با روس‌ها، چینی‌ها، اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها، استفاده می‌کنند تا بیانیه‌هایی به نفع خود صادر و ادعا کنند که این جزایر که در اختیار ایران است، متعلق به امارات است. بااین‌حال، روابط دو کشور نیز همواره برقرار بوده است. نه امارات می‌خواهد روابطش با ما دچار مشکل شود و نه جمهوری اسلامی تمایل دارد که این روابط را به خطر اندازد.
از نظر من مشکل اصلی روابط ما با کشورهای دیگر، مانند کشورهای اروپایی، آمریکا و برخی کشورهای عربی است که سعی دارند از این اختلافات بهره‌برداری کنند تا سیاست‌های خود را در راستای تجزیه خاک ایران پیش ببرند. بنابراین، به جای نگرانی از امارات، باید بیشتر نگران روابط خود با دیگر کشورها باشیم که می‌توانند در این قضیه تاثیرگذار باشند. همچنین باید نگران این باشیم که روزی پرونده این موضوع به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع داده شود، در چنین شرایطی، ممکن است مشکلات جدی برای ما ایجاد شود.
میدان گازی آرش
شورای همکاری خلیج فارس همچنین مواضع قبلی خود در مورد مالکیت میدان گازی آرش (مشترک ایران و کویت) را تکرار کرده و با انکار حقوق ایران در میدان گازی آرش مدعی شدند که این میدان گازی کاملاً در محدوده دریایی کویت واقع شده است و مالکیت منابع طبیعی از جمله کل میدان آرش فقط متعلق به عربستان سعودی و کویت است، چرا که در منطقه دریایی تقسیم‌شده عربستان-کویت قرار دارد. به گزارش مهر در طی سال‌های اخیر کویت با استفاده از نتایج لرزه‌نگاری انجام‌شده از سوی شرکت شل، خط مرز جدیدی تعیین کرده است که مدعی هستند بر اساس آن کل ساختمان میدان آرش در بخش عربی قرار می‌گیرد، اما این خط مرز تاکنون از سوی ایران پذیرفته نشده است. همچنین در مارس ۲۰۲۲ کویت و عربستان سعودی قراردادی برای تقسیم منابع میدان گازی آرش امضا کردند که اعتراض ایران را برانگیخت.
در همین رابطه قاسم محبعلی معتقد است که مسئله میدان گازی آرش باید از سوی وزارت نفت و وزارت خارجه پیگیری شود. این موضوع با مسئله جزایر سه‌گانه متفاوت است؛ چراکه ایران از همان ابتدا حاکمیت خود را بر تنب بزرگ و تنب کوچک برگرداند و در مورد ابوموسی نیز در سال 1971 یک یادداشت تفاهم با امارات منعقد کرد. اما میدان گازی آرش از منظر حقوقی یک مسئله پیچیده است و لازم است ایران با کویت و عربستان، چه به‌صورت جداگانه و چه سه‌جانبه مذاکره کند، تا این موضوع را از طریق گفت‌وگو حل کند. در صورت لزوم، می‌توان به داوری بین‌المللی نیز متوسل شد. در هر حال، این مسئله نه حساسیت جزایر سه‌گانه را دارد و نه به‌سادگی آنهاست که ایران بخواهد آن را حل‌شده فرض کند.
دیدار با امیر قطر
سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان در مصاحبه‌ای با روزنامه الشرق در دوحه، از نتایج دیدار خود با شیخ تمیم بن حمد آل ثانی، امیر قطر، اظهار رضایت کرد و افزود: «در این دیدار، پیام شفاهی رئیس‌جمهوری اسلامی ایران را به امیر قطر منتقل کردم. این دیدار بسیار مهم و تاثیرگذار بود.» به گزارش ایرنا در این گفت‌وگو، روابط دوجانبه ایران و قطر، به‌ویژه سوءتفاهمی که پس از حملات ایران به پایگاه العدید قطر در پی حمله آمریکا به تاسیسات هسته‌ای ایران به وجود آمد، موردبررسی قرار گرفت. عراقچی تاکید کرد که مذاکرات با امیر قطر و همچنین با شیخ محمد بن عبدالرحمن آل ثانی، نخست‌وزیر و وزیر خارجه قطر نیز بسیار ثمربخش، جدی و مفید بود. وی افزود: «در این دیدار درباره موضوعات متعددی گفت‌وگو کردیم که از روابط دوجانبه و آخرین تحولات مرتبط با آن آغاز شد. خوشبختانه هیچ اختلافی میان دو کشور وجود ندارد و سوءتفاهم پیش‌آمده نیز به‌طور کامل با این سفر برطرف شد.»
قاسم محبعلی معتقد است، ایران برای حفظ روابط خود با قطر در برابر بحران‌های مشابه در آینده، باید اقداماتی اساسی انجام دهد. واقعیت این است که کشورهای خلیج فارس همگی متحد نظامی آمریکا هستند و پایگاه‌های نظامی آمریکا در هر شش کشور شورای همکاری خلیج فارس و همچنین عراق وجود دارد. بنابراین، طبیعی است که اگر مشکلات ما با آمریکا حل‌وفصل شود، اصل قضیه به‌طور کلی تغییر خواهد کرد و صورت‌مسئله پاک می‌شود. اما اگر این روند ادامه پیدا کند و جنگی که در حال حاضر به‌صورت غیررسمی متوقف شده، دوباره آغاز شود، باید مراقب باشیم که این کشورها درگیر نشوند. زیرا آمریکایی‌ها و اسرائیلی‌ها ممکن است علاقه‌مند باشند کشورهایی مانند قطر، بحرین، امارات، عربستان و حتی عراق را وارد درگیری کنند. بنابراین باید کاملاً هوشیار باشیم که به دام آمریکایی‌ها و اسرائیلی‌ها نیفتیم؛ چراکه اگر به پایگاه‌های آمریکایی حمله کنیم، ممکن است نه‌تنها با آمریکا و اسرائیل، بلکه با کشورهای عربی نیز دچار درگیری شویم.
محکوم کردن اسرائیل
در پی حمله اسرائیل به ایران، ۲۰ کشور عربی و اسلامی با صدور بیانیه‌ای مشترک، حملات رژیم اسرائیل را محکوم کرده و نسبت به پیامدهای خطرناک تشدید تنش‌ها در منطقه ابراز نگرانی شدید کردند. این بیانیه از سوی وزرای خارجه کشورهای عراق، قطر، عربستان سعودی، امارات، عمان، کویت، بحرین، اردن، مصر، سودان، الجزایر، پاکستان، ترکیه و... صادر شد. این بیانیه هشدار داد که تشدید تنش‌ها «نشانه‌ای از پیامدهای جدی برای امنیت و ثبات منطقه» است و تاکید کرد که باید اقدامات خصمانه رژیم اسرائیل علیه ایران متوقف شود. این بیانیه همچنین بر «ضرورت عدم هدف قرار دادن تاسیسات هسته‌ای ایران، که تحت ضمانت‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هستند، طبق تصمیمات آژانس و شورای امنیت» تاکید کرد؛ «چرا که این اقدام نقض فاحش حقوق بین‌الملل و حقوق بشر خواهد بود». وزرای خارجه این کشورها همچنین «اهمیت پاکسازی منطقه از سلاح‌های هسته‌ای و دیگر سلاح‌های کشتارجمعی طبق تصمیمات بین‌المللی و بدون تبعیض» را مورد تاکید قرار دادند. این بیانیه اذعان داشت که «تنها راه‌حل بحران‌ها در منطقه از طریق دیپلماسی و گفت‌وگو و رعایت اصول حسن همجواری طبق قواعد حقوق بین‌الملل و منشور سازمان ملل است» و افزود که «نمی‌توان بحران کنونی را از طریق اقدامات نظامی حل کرد».
در همین رابطه پرسشی که مطرح می‌شود این است که آیا این موضع‌گیری ناشی از نزدیکی دیپلماتیک این کشورها با تهران پس از توافق صلح با عربستان است یا بازتابی از نگرانی عمیق‌تر نسبت به نفوذ فزاینده اسرائیل در خاورمیانه؟ قاسم محبعلی بر این باور است که کشورهای عربی از زمان اشغال سرزمین‌های فلسطینی از سوی اسرائیل با منازعه‌ای طولانی و پیچیده روبه‌رو بوده‌اند و پس از انقلاب اسلامی، روابط آنها با ایران نیز دستخوش فرازونشیب‌های فراوان شد. در همین راستا آنها سعی می‌کنند تعادلی میان مناسبات خود با ایران و اسرائیل برقرار کنند. از یک‌سو، آنها از این مناقشه میان ایران و اسرائیل بهره‌برداری می‌کنند و از سوی دیگر، طبیعی است که تمایل ندارند قدرت اسرائیل در منطقه گسترش یابد. همچنین، ممکن است چندان علاقه‌ای به افزایش قدرت و نفوذ ایران در منطقه نداشته باشند. بااین‌حال، با توجه به اینکه ایران کشوری مسلمان و عضو سازمان همکاری‌های اسلامی است، نمی‌توانند به‌صورت علنی از حملات اسرائیل به یک کشور اسلامی حمایت کنند و این موضوع را محکوم نکنند. البته محکومیت آنها عمدتاً در سطح لفظی باقی می‌ماند و ممکن است سیاست‌های اعلامی‌شان با سیاست‌های اعمالی‌شان متفاوت باشد. حتی ممکن است در باطن از اوج‌گیری مناقشات ایران و اسرائیل خوشحال باشند، چراکه این وضعیت موجب می‌شود هر دو طرف به آنها نیاز پیدا کنند و تمایل داشته باشند روابط خود را با این کشورها گسترش دهند.
میانجیگری قطر و عمان
پس از جنگ ۱۲روزه و فعال شدن مکانیسم ماشه، فشارها بر ایران شدت گرفت. بااین‌حال، تهران پنجره دیپلماسی را باز گذاشته و برای مذاکره اعلام آمادگی کرد. شرط اصلی ایران برای این مذاکرات، اما، عدم گنجاندن محدودیت‌های موشکی در مذاکرات است. علی لاریجانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی، تاکید کرد که درخواست‌های آمریکا برای محدود کردن برنامه موشکی ایران مانع پیشرفت مذاکرات هسته‌ای است. در همین حال، کشورهای اروپایی از ایران خواسته‌اند برای جلوگیری از بازگشت مکانیسم ماشه، بار دیگر به میز مذاکرات بازگردد. در همین راستا بسیاری از تحلیلگران سفر اخیر عباس عراقچی به دوحه و دیدار او با کایا کالاس، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، را نشانه تمایل ایران به استفاده از قطر به‌عنوان میانجی در مذاکرات هسته‌ای ارزیابی می‌کنند.
عمان و قطر سال‌هاست که نقش میانجی‌های قابل‌اعتمادی را در روابط پرتنش ایران و آمریکا ایفا کرده‌اند. این دو کشور کوچک اما تاثیرگذار، همواره کوشیده‌اند با حفظ روابط نزدیک با تهران، کانالی برای گفت‌وگو میان دو طرف فراهم کنند. حضور فعال این کشورها در پشت صحنه مذاکرات نشان می‌دهد که حتی در اوج اختلافات منطقه‌ای، امکان یافتن مسیر دیپلماتیک برای کاهش تنش‌ها وجود دارد. نقش تاریخی این کشورها در حمایت از ثبات و گفت‌وگو، اعتماد ایران و دیگر طرف‌ها را به آنها تقویت کرده است.
در همین رابطه قاسم محبعلی بر این باور است که قدرت کشورهای حاشیه خلیج فارس محدود است و آنها همواره به هم‌پیمانانی نیاز دارند. یکی از دلایل همکاری این کشورها با ایالات‌متحده و اعطای پایگاه‌های نظامی به این کشور، نگرانی‌های آنها درباره روابطشان با ایران است. بنابراین، این کشورها نیز علاقه‌مندند که روابط ایران با آمریکا بهبود یابد تا به گفته آنها، تهدید ایران علیه آنها کاهش پیدا کند. بااین‌حال، باید توجه داشت که تاثیر این کشورها محدود است و ایران و آمریکا باید خودشان مسائلشان را حل کنند. کشورهای عربی در بهترین حالت می‌توانند پیام‌هایی را منتقل کنند یا فضایی برای مذاکره فراهم کنند.
راهکار
در مورد اقداماتی که ایران باید برای بهبود روابط با کشورهای حاشیه خلیج فارس انجام دهد، قاسم محبعلی بر این باور است که با توجه به کوچک بودن این کشورها و حساسیت بالای آنها نسبت به امنیت خود، سیاست خارجی ایران باید به‌گونه‌ای تنظیم شود که هیچ‌گونه احساس تهدید یا نگرانی از سوی تهران در آنها ایجاد نشود. ممکن است گروه‌هایی در منطقه، علاقه‌مند باشند که روابط ما را تحت تاثیر قرار دهند. بنابراین لازم است ایران این موارد را مدیریت کرده و مانع از تاثیرگذاری آنها بر روابط دوجانبه شود. کشورهایی مانند بحرین، امارات، کویت و حتی عربستان از این جهت اهمیت بیشتری دارند، اما در مورد قطر و عمان این حساسیت کمتر است. در همین راستا باید دقت کنیم که روابط ما با این اقلیت‌ها باعث آسیب به روابط رسمی ما با دولت‌های مرکزی نشود. در ادامه باید مناسبات اقتصادی و تجاری با این کشورها را تا حد زیادی گسترش دهیم تا منافع مشترک ایجاد شود و روابط دوطرفه مستحکم‌تر شود.
