به سختی آب خوردن
در کدام کشورها آب خوردن به سختی به دست میآید؟
این روزها دسترسی به آب سالم از همیشه دشوارتر شده است. در بسیاری از کشورها مردم بهراحتی به آب سالم دسترسی ندارند. آب در بسیاری از کشورها بهسختی به خانهها میرسد.
برخی باید از چاهها با دشواری آب بالا بکشند. بعضی باید با پمپ از رودخانهها آب منتقل کنند و عدهای نیز باید مسیری طولانی طی کنند تا به آب برسند.
در حال حاضر کشورهای جنوب صحرای آفریقا و برخی مناطق آسیای جنوبی بدترین وضعیت دسترسی به آب سالم را تجربه میکنند. اتیوپی، چاد، سودان جنوبی، اریتره، اوگاندا، نیجریه، کنگو، موزامبیک، سومالی و پاپوآ گینه نو از جمله این کشورها هستند. در اتیوپی، تنها ۴۲ درصد مردم به آب آشامیدنی اولیه دسترسی دارند و بسیاری به چاههای دستی وابستهاند. چاد با ۱۲ درصد دسترسی به آب لولهکشی و اتکا به چاههای آلوده، وضعیتی بحرانی دارد. سودان جنوبی به دلیل جنگ و زیرساخت ضعیف، تنها ۴۱ درصد به آب سالم دسترسی دارد. اریتره با کمبود منابع و مدیریت ناکارآمد، اوگاندا با آلودگی منابع زیرزمینی، و نیجریه با آلودگی رودخانهها و چاهها با مشکلات جدی دست به گریباناند. کنگو و موزامبیک به دلیل درگیری و فقر زیرساختی وضعیتی مشابه دارند. سومالی با خشکسالی مداوم و پاپوآ گینه نو با زمینهای صعبالعبور، رسیدن به آب سالم را برای میلیونها نفر دشوار کردهاند. این کشورها به دلیل فقر، درگیری، تغییرات اقلیمی و زیرساختهای ضعیف، در زمینه تامین آب سالم از چالشهای اساسی در رنج هستند.
در نقطه مقابل، کشورهای ایسلند، نروژ، سوئیس، اتریش، سوئد، دانمارک، گرینلند، فنلاند، کانادا و کلمبیا از نظر دسترسی به آب آشامیدنی سالم و باکیفیت در بهترین وضعیت قرار دارند. ایسلند با تامین ۹۵ درصد آب لولهکشی از چشمههای خالص و بدون مواد مضر مانند کلسیم و کلر، در صدر جای دارد. نروژ به دلیل رودخانههای فراوان و اعتماد به فیلترهای طبیعی مانند یخ و سنگ، آب باکیفیتی دارد. سوئیس و اتریش از منابع کوههای آلپ بهره میبرند و حداقل تصفیه را انجام میدهند. سوئد به دلیل محیط زیست پاک و مصرف کم آب بطری، سرآمد است. دانمارک آب لولهکشی باکیفیتتری از آب بطری ارائه میدهد. گرینلند با استفاده از دریاچهها و رودخانهها، فنلاند با استانداردهای بالای کنترل کیفیت، کانادا با دسترسی نامحدود به آب تمیز و کلمبیا با تضمین آب شیرین، در این فهرست قرار دارند. این کشورها به دلیل منابع طبیعی غنی، زیرساختهای قوی و مدیریت موثر، دسترسی آسان به آب سالم را فراهم کردهاند. در این گزارش میخواهیم ببینیم از نظر دسترسی به آب کدام کشورها بهترین و کدام کشورها بدترین هستند؟
خوبها و بدها
کیفیت آب، بهویژه کیفیت آب آشامیدنی، مسلماً اساسیترین نیاز برای بقای نهتنها بشر، بلکه تمام موجودات زنده روی زمین است. با وجود اهمیت کیفیت آب، اما این موضوع تضمینشده نیست و در کشورهای مختلف جهان، تحت تاثیر عوامل طبیعی و مصنوعی، به شکل قابل توجهی متفاوت است.
اندازهگیری ایمنی آب آشامیدنی در هر منطقه از یک کشور از اهمیتی حیاتی برخوردار است، زیرا به آن کشور کمک میکند تا تعیین کند که تلاشهای خود را برای تضمین سلامت طولانیمدت شهروندان و پایداری تامین آب خود در کجا متمرکز کند.
الف) ایمنی آب آشامیدنی چگونه تعیین میشود؟
آزمایش محلی رایجترین روش برای تعیین ایمنی آب آشامیدنی یک منطقه است. در کشورهای توسعهیافته، آزمایش ممکن است از طریق شرکتهای آب یا آژانسهای مختلف محلی، ایالتی یا فدرال انجام شود. در کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعهیافته، آزمایش ممکن است کمتر سازگار و مورد اعتماد باشد.
کیفیت آب آشامیدنی به عنوان بخشی از شاخص عملکرد زیستمحیطی (EPI) سالانه اندازهگیری میشود. نمرات بالاتر نشاندهنده کیفیت بالاتر آب است.
یکی از معتبرترین گردآورندگان دادههای کیفیت آب، شاخص عملکرد زیستمحیطی دانشگاه ییل است که ۴۰ شاخص عملکردی -از جمله «بهداشت و آب آشامیدنی»- را دنبال میکند تا کشورهای سازگار با محیط زیست را در جهان مشخص کند. شاخصهای عملکردی دیگری که به وسیله EPI ردیابی میشوند، شامل سلامت محیط زیست، کاهش تغییرات اقلیمی، کیفیت هوا، مدیریت پسماند، تنوع زیستی، جمعیت شیلات و موارد دیگر است.
ب) کیفیت آب چگونه ارزیابی میشود؟
شاخص عملکرد زیستمحیطی (EPI) کیفیت آب را بر اساس «سالهای از دسترفته عمر تعدیلشده بر اساس ناتوانی و استاندارد سنی به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر (میزان DALY) به دلیل قرار گرفتن در معرض آب آشامیدنی ناسالم» (EPI) اندازهگیری میکند. بر اساس مقیاس DALY، امتیاز ۱۰۰ نشاندهنده کشورهایی با خالصترین و کمترین آلودگی آب و امتیاز صفر، نشاندهنده پنج درصد از کشورهایی است که آلودهترین آب را در کره زمین دارند.
در جدولهای 1 و 2 که تازهترین آمار از شاخص عملکرد زیستمحیطی را نشان میدهد، میزان این شاخص برای بهترین و بدترین کشورها در این زمینه آورده شده است.
در ادامه، به برخی مناطق در کشورهای مختلف که تمیزترین آب جهان را دارند، اشاره شده است:
1- شیلی: تمیزترین آب جهان در پورتو ویلیامز، شیلی واقع شده است. این موضوع را اخیراً دانشمندان دانشگاههای تگزاس و شیلی کشف کردهاند. آنها در تحقیقاتی در مورد پاکیزگی منابع آب در جهان همکاری کردهاند. به گفته مدیر برنامه حفاظت از زیستبوم قطب شمال، «آبوهوای این منطقه فوقالعاده تمیز است. این اکوسیستمی است که قبل از انقلاب صنعتی جهان در کره زمین وجود داشته است». به همین ترتیب، آب تمیز در تورس دل پین، کمی شمالیتر از پورتو ویلیامز، نیز یافت میشود.
2- کانادا: کانادا یکی از پاکترین منابع آب در جهان است. بهطور خاص، شهر اسپرینگواتر در نزدیکی تورنتو یکی از این منابع است. آب اسپرینگواتر در کانادا آنقدر تمیز است که پنج برابر کمتر از یخچالهای طبیعی منجمد قطب شمال سرب دارد. دانشمندان میگویند که این امر میتواند به دلیل اکوسیستم کوهستانی منحصربهفرد اطراف شهر باشد که باعث میشود آب از طریق چندین لایه خاک، خاک رس و شن و ماسه پاکسازی شود و جریان یابد.
۳- دانمارک: دانمارک، یکی از اولین کشورهای جهان بود که در سال ۱۹۷۱ وزارت محیط زیست را در پارلمان خود تاسیس کرد. در دهه 60 قرن بیستم، آلودگی منابع آبی کشور و بندر نزدیک پایتخت، کپنهاگ، به چنان مقیاس نگرانکنندهای رسید که دولت به سرعت وارد عمل شد. ۴۰ سال از آن زمان گذشته و دانمارک به کشوری تبدیل شده است که در زمینه مدیریت پسماند آب و پایداری، دانش خود را به سایر کشورهای جهان منتقل میکند.
آب در دانمارک آنقدر خوب است که ساکنان کپنهاگ دوست دارند در بندر خود شنا کنند و در رستوران پس از سفارش آب معدنی، یک لیوان آب لولهکشی دریافت میکنید. در دانمارک قوانین مربوط به تصفیه فاضلاب صنعتی بهشدت رعایت میشود و دولت نیز تا حد زیادی در تصفیه فاضلاب نقش دارد.
۴- سنگاپور: برخلاف کشورهای همسایه، منابع آب در سنگاپور مدتهاست که استاندارد بالایی را حفظ کرده است. آژانس ملی آب سنگاپور در وبسایت خود گزارش داده است: «شهر سنگاپور یکی از باکیفیتترین منابع آب آشامیدنی جهان را دارد.» ساکنان سنگاپور معمولاً قبل از نوشیدن آب را میجوشانند، اما نه به دلیل باکتریها، آنها صرفاً بر این باورند که آب جوشیده طعم بهتری دارد. آب لولهکشی سنگاپور جزو بهترین آبهای جهان است که تحت آزمایشها و فرآیندهای تصفیه دقیق قرار میگیرد. دولت تضمین میکند که ساکنان و گردشگران میتوانند مستقیم از شیر آب، آب بنوشند.
تنها نکته منفی اینجاست که این آب به مرور در حال خشک شدن است؛ این موضوع به دلیل میانگین مصرف روزانه سنگاپوریهاست. یک نفر بهطور متوسط ۱۵۰ لیتر آب در روز مصرف میکند، معادل دو وان حمام که تا لبه پر شدهاند.
۵- سوئد: این واقعیت که آب در سوئد واقعاً مرغوب است، از طریق گواهینامه بینالمللی کیفیت آب ISO که در سال ۲۰۱۷ به شهر استکهلم اعطا شد، نیز اثبات شده است. بسیاری از سوئدیها فکر میکنند خرید آب در بطری پلاستیکی صرفاً هدر دادن پول است. سوئد برای ساکنان خود آب آشامیدنی را از بیش از ۹۵۷۰۰ دریاچه و نهر زیرزمینی تامین میکند.
۶- اتریش: آب پاک و دسترسی ۱۰۰ درصد برای همه ساکنان؛ این همان چیزی است که اتریش به آن مشهور است. این کشور حتی پیمان آب اتریش را منعقد کرده است که بر کیفیت آبهای زیرزمینی، تاثیر فعالیتهای انسانی بر این جریانها و چگونگی جلوگیری از تخریب اکوسیستم آبی در کشور نظارت میکند.
۷- ایسلند: ایسلندیها آنقدر به آب خود افتخار میکنند که به گردشگران توصیه میکنند مستقیم از دریاچه آن را بنوشند. جریان آب به دلیل لایههای رسوب آتشفشانی که آب از میان آنها به سطح آب میریزد و کاملاً فیلتر شده است، بسیار زلال است. به همین دلیل، این آب نیازی به تصفیه شیمیایی اضافی که در سایر کشورهای جهان رایج است، ندارد.
۸- آلمان: آب آلمان یکی از سالمترین و بازرسیشدهترین محصولات غذایی در این کشور است. آنقدر خوب است که طعم یک ماده معدنی را میدهد. با این حال، به دلایل غیرقابل درک، مصرف آب در دهههای اخیر کاهش یافته است. تخمین زده میشود که مصرف آب از ۱۴۵ لیتر در سال ۱۹۹۰ به ۱۲۱ لیتر در روز به ازای هر نفر در سال ۲۰۱۰ کاهش یافته است. اما در مجموع، سطح تصفیه فاضلاب در مناطق مختلف آلمان بسیار بالاست و از سوی دولت بهشدت حمایت میشود.
9- گرینلند: یکی از تمیزترین منابع آب آشامیدنی در سیاره زمین در گرینلند واقع شده است. بهطور خاص، این آب از پوشش برفی که هرگز ذوب نمیشود و ۸۰ درصد از کل مساحت بزرگترین جزیره روی زمین را پوشانده است، تامین میشود. ساکنان گرینلند عمدتاً از آب تصفیهشده دریاچهها و رودخانههای محلی استفاده میکنند.
مقررات مربوط به فاضلاب بسیار سختگیرانه تنظیم میشود. برای تخلیه فاضلاب به دریا یا سایر آبراهها، شرکتها باید مجوز ویژهای از دولت داشته باشند. بهطور خاص، این مجوز میزان زباله تخلیهشده و ترکیب آن را تنظیم میکند و فاضلاب فقط در محدودیتهای زمانی دقیق تخلیه میشود.
۱۰- سوئیس: جدیدترین نظرسنجی یونسکو در جهان، سوئیس را در رتبه شانزدهم در کیفیت مدیریت آب و حفاظت از منابع آب در برابر آلودگی صنعتی قرار داده است. برای مثال، از سال ۱۹۸۶، استفاده از فسفات در این کشور کاملاً ممنوع شده است. اخیراً، سوئیسیها باید با زبالههای تولید دارو که یکی از ارکان اصلی صنعتی این کشور است، مقابله کنند؛ با این حال، مقررات سختگیرانه در ۵۰ سال گذشته ثمره خود را برای سوئیسیها به ارمغان آورده است. نوشیدن آب بهطور مستقیم از سرچشمه، بدون هیچگونه نگرانی در مورد سلامتی، بیخطر است.
بدترین آب لولهکشی
به مسافران اغلب هشدار داده میشود که از آب لولهکشی ننوشند. هنگام سفرهای بینالمللی، یکی از مهمترین ملاحظات، کیفیت آب لولهکشی است. در حالی که برخی از کشورها آب آشامیدنی سالم را برای ساکنان و بازدیدکنندگان تضمین میکنند، برخی دیگر خطرات سلامتی قابل توجهی به همراه دارند. در این بخش، بدترین مقاصد بینالمللی برای نوشیدن آب لولهکشی و خطرات احتمالی برای گردشگران آورده شده است؛
هند، مکزیک، نیجریه، اندونزی و مصر: این کشورها به دلیل زیرساختهای ضعیف از آلودگی آب رنج میبرند. باکتریها و انگلها وارد سیستم آب شده و بهطور بالقوه باعث بیماریهای دستگاه گوارش میشوند. در این کشورها به گردشگران توصیه میشود آب بطری بنوشند یا از روشهای تصفیه استفاده کنند.
بنگلادش و پرو: آب آشامیدنی ناسالم به دلیل بهداشت نامناسب، خطرات قابل توجهی برای سلامتی دارد. آب لولهکشی اغلب با باکتریها و سایر عوامل بیماریزا آلوده است. مسافران در این کشورها باید از آب بطری، بهویژه در مناطق روستایی، استفاده کنند.
هائیتی و فیلیپین: با وجود تلاشها، این کشورها هنوز با مشکلات کیفیت آب دستوپنجه نرم میکنند و آب لولهکشی ممکن است حاوی میکروارگانیسمهای مضر باشد. گردشگران باید بهطور کلی از نوشیدن آب لولهکشی خودداری کنند.
ویتنام: در حالی که شهرهای بزرگ ممکن است کیفیت آب را بهبود بخشیده باشند، آب لولهکشی در بسیاری از مناطق ویتنام همچنان ناسالم است و به گردشگران توصیه میشود آب بطری بنوشند.
نوشیدن آب لولهکشی در مقاصد ناامن میتواند موجب مشکلات سلامتی مختلفی شود، از جمله:
عفونتهای دستگاه گوارش: باکتریهایی مانند ئی. کولی و سالمونلا میتوانند باعث اسهال شدید، استفراغ و کمآبی بدن شوند.
عفونتهای انگلی: انگلهایی مانند ژیاردیا میتوانند مشکلات گوارشی طولانیمدت ایجاد کنند.
آلایندههای شیمیایی: فلزات سنگین و سایر آلایندهها میتوانند به مشکلات مزمن سلامتی منجر شوند و بر کبد، کلیهها و سیستم عصبی تاثیر بگذارند.
تب وبا و حصبه: در مناطقی که بهداشت ضعیفی دارند، این بیماریها میتوانند از طریق آب آلوده منتقل شوند.
ثروت آب
5 /96 درصد از آبهای کره زمین، آب اقیانوسها هستند، به این معنی که آب شیرین به طرز شگفتآوری کمیاب است.
آب شیرین یکی از حیاتیترین منابع جهان است، اما توزیع آن به هیچ وجه متوازن نیست. در حالی که برخی از کشورها سرشار از دریاچهها، رودخانهها و یخچالهای طبیعی هستند، برخی دیگر با کمبود شدید آب شیرین مواجه هستند.
بسیاری از نیازهای اساسی وجود دارد که برای یک جامعه توسعهیافته ضروری است. یکی از بزرگترین نمونهها، دسترسی به آب آشامیدنی تمیز است. اگرچه بسیاری از مردم این را بدیهی میدانند، اما دسترسی به آب آشامیدنی تمیز لزوماً یک امر بدیهی نیست. کشورهای زیادی روی زمین وجود دارند که به آب آشامیدنی تمیز دسترسی ندارند و این امر باعث مجموعهای از مشکلات دیگر، بهویژه مشکلات بهداشتی میشود. برای مثال، اگر به آب آشامیدنی تمیز دسترسی نداشته باشید، تامین انرژی برای عملکردهای اساسی بدن دشوار است. علاوه بر این، دسترسی نداشتن به آب تمیز میتواند کشت مواد غذایی را دشوار کند و به سایر مشکلات تغذیهای منجر شود.
اکثریت قریب به اتفاق کشورهای توسعهیافته به آب آشامیدنی تمیز دسترسی دارند. این موضوع شامل کشورهای آمریکای شمالی، اروپا و بیشتر مناطق آسیا میشود. مکانهای زیادی روی زمین وجود دارد که تقریباً همه به آب آشامیدنی تمیز دسترسی دارند. برای مثال، همه در سنگاپور، هنگکنگ، نیوزیلند و موناکو از آب آشامیدنی تمیز بهرهمند هستند. علاوه بر این، آلمان، هلند، بلژیک و بریتانیا کشورهایی هستند که تقریباً همه آب آشامیدنی تمیز دارند. علاوه بر این، اکثریت قریب به اتفاق مردم اتریش، ایالاتمتحده، نروژ، سوئد و فنلاند نیز به آب آشامیدنی تمیز دسترسی دارند.
در نقطه مقابل، متاسفانه، مکانهای زیادی وجود دارد که مردم آب آشامیدنی تمیز ندارند. برای مثال، تقریباً هیچکس در چاد به آب آشامیدنی تمیز دسترسی ندارد. افرادی که در جمهوری آفریقای مرکزی زندگی میکنند نیز بهراحتی آب آشامیدنی تمیز تهیه میکنند. کشورهایی مانند اتیوپی، روآندا و سیرالئون نیز منابع قابل اعتمادی از آب آشامیدنی تمیز ندارند. با توجه به اینکه آفریقا قارهای در حال توسعه است، جای تعجب نیست که بیشتر مردم آفریقا به منبع ثابتی از آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند. همین کمبود منابع اولیه است که به میزان زیادی در نزاعها و درگیریها در آفریقا نقش داشته است.
بر اساس دادههای بانک جهانی در سال 2025، درصد جمعیتی که به آب آشامیدنی پایه1 و آب آشامیدنی با مدیریت ایمن2 دسترسی دارند، برای 10 کشور نخست فهرست در جدول 3، و همین اطلاعات برای 10 کشور فقیر از منظر دسترسی به آب آشامیدنی سالم، در جدول 4 آورده شده است.
قابل توجه است که در ایران، 98 درصد جمعیت به آب آشامیدنی پایه و 22 /94 درصد به آب آشامیدنی با مدیریت ایمن دسترسی دارند.
همانطور که میبینیم، دسترسی به آب تمیز و سالم در کشورهای مختلف بهطور قابلتوجهی متفاوت است. در حالی که بسیاری از کشورهای توسعهیافته دسترسی تقریباً جهانی به خدمات آب پایه و با مدیریت ایمن دارند، بسیاری از کشورهای در حال توسعه با چالشهای بسیاری از جمله کمبود آب، آلودگی و کمبود زیرساختها روبهرو هستند.
برای نمونه، کشورهایی مانند آلمان، کانادا، ایسلند و سنگاپور استانداردهای بالایی از کیفیت و دسترسی به آب دارند. این کشورهای توسعهیافته عموماً زیرساختهای قوی، سیاستهای موثر مدیریت آب و منابع کافی برای تضمین دسترسی به آب تمیز دارند.
اما در سمت دیگر، کشورهای در حال توسعه، بهویژه کشورهای جنوب صحرای آفریقا و بخشهایی از آسیا، با چالشهای مداومی در دسترسی به آب تمیز مواجه هستند. بسیاری از این کشورها به دلیل عواملی مانند رشد جمعیت، تغییرات اقلیمی و مدیریت ناکافی آب، با تنش آبی مواجه هستند. مثلاً موزامبیک، به سبب بلایای طبیعی مکرر و ضعف زیرساختها، با کمبود شدید آب مواجه است. سایر کشورهایی که دسترسی کمی به آب دارند عبارتاند از: پاپوآ گینه نو، ماداگاسکار و جمهوری دموکراتیک کنگو.
جمعیتهای روستایی و جوامع حاشیهنشین در این کشورها اغلب بیشترین فشار بحران آب را متحمل میشوند و با دسترسی محدود به منابع آب پاک و امکانات بهداشتی مواجه هستند. برخی مناطق، مانند خاورمیانه و بخشهایی از آفریقا نیز از تنش شدید آبی رنج میبرند؛ جایی که تقاضا برای آب بیش از عرضه موجود است.
این کشورهای در حال توسعه اغلب با زیرساختهای محدود، بهداشت ناکافی و اثرات آلودگی آب دستوپنجه نرم میکنند. دسترسی نداشتن به آب تمیز به شیوع بیماریهای انتقالیافته از آب کمک میکند و میتواند تاثیرات زیادی بر سلامت عمومی، بهویژه برای کودکان، داشته باشد. همچنین کمبود آب میتواند مانع توسعه اقتصادی شود و بر کشاورزی، صنعت و بهرهوری کلی تاثیر بگذارد.
نابرابری جنسیتی یکی دیگر از جنبههای این ماجراست. در بسیاری از کشورها، زنان و دختران به طرز نامتناسبی تحت تاثیر کمبود آب قرار میگیرند، زیرا آنها اغلب مسئول جمعآوری آب برای خانوادههای خود هستند. مسافتهای طولانی که برای جمعآوری آب طی میشود، زنان و دختران را بیشتر در معرض خطرات مختلف امنیت جسمی قرار میدهد. تعداد ساعتهایی که روزانه به این کارها اختصاص داده میشود، همچنین مانع از اختصاص وقت آنها به آموزش، استقلال اقتصادی و فعالیتهای اجتماعی میشود. آنها عوامل کلیدی تغییر در شیوههای مدیریت پایدار آب هستند، با این حال از تصمیمگیری در مورد مکانیابی، مدیریت و نگهداری از نقاط آبی کنار گذاشته میشوند. این مثالها نشان میدهند که چگونه ارتقای دسترسی به آب، فاضلاب و بهداشت، سنگبنای مهمی در پیشبرد برابری جنسیتی است.
در مجموع، در حالی که پیشرفتهایی در بهبود دسترسی به آب در سطح جهان حاصل شده است، اما نابرابریهایی قابل توجه، بهویژه در مناطق در حال توسعه، همچنان وجود دارد. هدف شماره ۶ توسعه پایدار سازمان ملل متحد، تضمین دسترسی به آب پاک و بهداشت برای همه تا سال ۲۰۳۰ است. تلاشها برای مقابله با بحران جهانی آب شامل سرمایهگذاری در زیرساختها، ترویج حفاظت از آب و اجرای شیوههای مدیریت پایدار آب است.
پینوشتها:
1- آب آشامیدنی پایه به آبی گفته میشود که از یک منبع بهبودیافته تهیه شده و زمان جمعآوری آن، شامل صف ایستادن، بیش از 30 دقیقه نباشد (منابع آب بهبودیافته شامل آب لولهکشی، قناتها یا چاههای عمیق، چاههای حفرشده محافظتشده، چشمههای محافظتشده و آب بستهبندیشده یا تحویلی است).
2- آب آشامیدنی با مدیریت ایمن به آبی گفته میشود که از یک منبع بهبودیافته تهیه شده و در محل قابل دسترسی باشد، در صورت نیاز در دسترس باشد و عاری از آلودگیهای مدفوعی و شیمیایی باشد.