اینترنت پاک

فناوری اطلاعات و ارتباطات (آی‌سی‌تی) موهبتی نویدبخش برای اقتصادها به ویژه اقتصادهای کم‌درآمد و با درآمد متوسط است. بسیاری از صاحب‌نظران آن را فرصتی ویژه برای اقتصادهای درحال‌توسعه به منظور ارتباط مردم با مشاغل و ایجاد رشد اقتصادی دانسته‌اند. دسترسی به اینترنت به عنوان یکی از اجزای این حوزه می‌تواند از جنبه‌های گوناگون روی رفاه اقتصادی اثر بگذارد، از طریق رفع چالش‌های اطلاعاتی، کاهش هزینه‌های جست‌وجو و مبادله و بسط فرصت‌ها برای هر دو گروه کسب‌وکارها و مصرف‌کنندگان. سیاستگذاران در سراسر جهان اهمیت فناوری‌های اینترنت‌محور را در ایجاد تحولات ساختاری اقتصادها دریافته‌اند و از آن برای تقویت رشد بخش خدمات و گذار از اقتصاد کشاورزی سنتی به خدماتی نوین بهره می‌گیرند.

با این حال تاکنون شواهد معدودی از آثار کمی این موهبت ارائه شده است. یک نمونه مقاله سال 2019 هجورت و پولسن است که با ارزیابی ورود اینترنت پرسرعت ثابت به کشورهای آفریقایی مشاهده شد نرخ اشتغال و میانگین درآمدها به‌خصوص برای نیروی کار با مهارت بالا به‌طور قابل‌ توجهی افزایش یافت. البته آمارهای «اتحادیه بین‌المللی ارتباطات» حکایت از نرخ بسیار پایین استفاده از اینترنت پهنای‌ باند ثابت در کشورهای کم‌درآمد و با درآمد متوسط دارد. طبق آمارها، تعداد مشترکین اینترنت پهنای‌باند ثابت از 3 /1 به 13 در هر 100 نفر بین سال‌های 2005 تا 2021 افزایش یافت. با این حال در مدت مشابه، تعداد مشترکین اینترنت تلفن همراه از تنها کمتر از یک به 74 در هر 100 نفر جهش یافت.

در این رابطه دو اقتصاددان به نام‌های گائوراو چیپلانکر از دانشگاه ویرجینیا و پینلوپی کوجیانو گلدبرگ از دانشگاه ییل آمریکا در مقاله‌ای که به تازگی در تارنمای «کمیته ملی تحقیقات اقتصادی» این کشور منتشر شده است به بررسی آثار گسترش شبکه اینترنت 3G موبایل روی نرخ اشتغال کشورهای کم‌درآمد و با درآمد متوسط پرداخته‌اند. در مقایسه با شبکه اینترنت 2G، شبکه‌های 3G اولین نسل از فناوری ارتباطات بود که به کاربران اجازه می‌داد به بخش‌های مختلف اینترنت نظیر شبکه‌های اجتماعی و تارنماها دسترسی یابند. گفتنی است ادبیات رو به رشدی پیرامون آثار اقتصادی شبکه 3G در حال شکل‌گیری است، اما اغلب مطالعات این حوزه روی چند کشور معدود آفریقایی و متغیرهایی اقتصادی غیر از اشتغال تمرکز یافته‌اند.

بر این اساس در مقاله فوق‌الذکر اثرگذاری شبکه 3G روی نرخ اشتغال کشورهایی که در مراحل مختلف توسعه اقتصادی قرار دارند مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. در واقع نمونه مورد بررسی مقاله، طیف گسترده‌ای از کشورها از لحاظ سطح توسعه‌یافتگی را به عنوان مشتی از خروار جهانی شامل می‌شود، از کشورهای کم‌درآمد (نظیر رواندا و اوگاندا)، تا کشورهای کمتر از درآمد متوسط (نظیر اندونزی و فیلیپین) و تا کشورهای بالاتر از درآمد متوسط (نظیر برزیل و مکزیک). این کشورها در مجموع بیش از یک میلیارد از جمعیت جهان را در خود جای داده‌اند که حدود 600 میلیون نفر از آن در سن کار قرار دارند. به علاوه درون این کشورها حدود هفت هزار منطقه مجزای قابل بررسی وجود دارد.

سه چالش اصلی در این مسیر وجود دارد. نخست، فقدان اطلاعات معتبر در کشورهای کم‌درآمد و در طی زمان. برای فائق آمدن بر این چالش، از پایگاه اطلاعاتی بین‌المللی IPUMS که داده‌های کشورهای مختلف را در طی زمان جمع‌آوری، مرتب‌سازی و مقایسه می‌کند استفاده می‌شود. با توجه به محدودیت‌های داده‌ای که در رابطه با شبکه 3G وجود دارد، نمونه نهایی مقاله 14 کشور را در بردارد، کشورهایی که در مراحل متنوعی از توسعه قرار دارند و در مجموع بیش از یک میلیارد جمعیت را شامل می‌شوند. از این آمارها در بسط طیف مختلفی از متغیرهای اقتصادی (مانند نرخ مشارکت نیروی کار، موقعیت‌های شغلی و...) برای مناطق مختلف (شهرها، استان‌ها و...) درون یک کشور در سالی که نظرسنجی در آن صورت گرفته است استفاده می‌شود.

دوم، دسترسی به اطلاعات جامع پیرامون گسترش پوشش شبکه 3G در سطح مناطق مختلف یک کشور و در طی زمان است. به منظور رسیدگی به این چالش، از نقشه‌های پوشش شبکه 3G برای سال‌های 2006 تا 2015 شرکت کولینز بارثولومیو (شرکت مستقر در اسکاتلند که در تهیه نقشه‌های اطلاعاتی فعالیت دارد) استفاده شده است. این نقشه‌ها، اطلاعاتی از شرکت‌های تلفن‌ همراه‌های سراسر جهان عضو انجمن جی‌اس‌ام را در بردارند.

در نهایت گسترش درون‌زای شبکه 3G چالش‌هایی برای شناسایی آثار عِلّی ایجاد می‌کند. برای رسیدگی به این چالش، در مناطقی که رویداد صاعقه در آنها متداول است، از استراتژی متغیر ابزاری به منظور کنترل گسترش آهسته‌تر شبکه 3G بهره گرفته می‌شود. مبنای این استراتژی هم این است که تجهیزات مورد نیاز برای زیرساخت‌های تلفن همراه معمولاً به نوسانات الکتریکی ناشی از صاعقه حساس هستند، بنابراین هزینه‌های مورد انتظار را افزایش می‌دهند و گسترش اینترنت 3G را کندتر می‌کنند. در تمامی مدل‌های رگرسیونی مقاله از متغیر کنترل‌کننده پوشش 2G نیز برای هر منطقه-سال استفاده شده است. این کنترل امکان اندازه‌گیری اثر دسترسی به اینترنت موبایل را فراهم می‌سازد و نماینده مناسبی برای عوامل غیرقابل مشاهده اثرگذار است.

با بهره‌گیری از این استراتژی، آثار گسترش شبکه اینترنت 3G روی متغیرهای اشتغال مناطق مختلف کشورها مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. به‌خصوص این پرسش مورد توجه است که آیا شبکه 3G منجر به ایجاد تحولات ساختاری در اقتصاد و حرکت اشتغال از بخش کشاورزی سنتی به بخش‌های تولیدی و خدمات می‌شود؟

یافته‌های مقاله حاکی از آن است در مناطقی که شبکه 3G راه‌اندازی می‌شود، نرخ مشارکت زنان در نیروی کار به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌یابد. بر این اساس 10 نقطه درصد افزایش در پوشش شبکه 3G در کشورهای مورد بررسی به‌طور میانگین منجر به افزایش 9 /4 درصدی مشارکت زنان در نیروی کار شد. با توجه به این واقعیت که میانگین مشارکت زنان در نیروی کار کشورهای درحال‌توسعه بسیار پایین است (حدود 39 درصد در مقابل 80 درصد مشارکت مردان کشورهای مورد بررسی)، می‌توان افزایش مذکور را چشمگیر دانست. همچنین طبق یافته‌ها، گسترش پوشش شبکه 3G منجر به افزایش نرخ اشتغال هر دو گروه مردان و زنان می‌شود. بنابراین اولین پیام یافته‌های مقاله این است که شبکه 3G آثار مثبت قابل ‌توجهی برای فرصت‌های شغلی مردان و زنان به همراه دارد.

ارزیابی نوع مشاغل و بخش‌های اشتغال، نمای دیگر از نتایج را به نمایش می‌گذارد. در این باره با رصد جابه‌جایی بین‌بخشی نیروی کار از بخش کشاورزی به بخش‌های تولیدی و خدمات، شواهدی از نقش‌آفرینی اینترنت همراه بر تحولات ساختاری اقتصاد یافت نشد. با وجود این گسترش شبکه 3G منجر به ایجاد اشتغال در تمامی بخش‌های کشاورزی، تولیدی خدمات می‌شود. البته شواهد از اثرگذاری شبکه 3G روی نوع مشاغل خبر می‌دهند، اثرگذاری‌ای که به تفکیک زنان و مردان محسوس‌تر است. به عنوان مثال مردان با احتمال بیشتری از مشاغل کشاورزی و خدمات بدون دستمزد (نظیر کارهای خانوادگی) به کارهای خوداشتغالی و کسب‌وکارهای کوچک شخصی در بخش کشاورزی انتقال می‌یابند. همچنین احتمال انتقال مردان به مشاغل کشاورزی و خدماتی وجود دارد. از طرفی، دسترسی به اینترنت منجر به جابه‌جایی بیشتر زنان به مشاغل بدون درآمد می‌شود (احتمالاً به خاطر خالی شدن این مشاغل با خروج مردان). همچنین شمار کسب‌وکارهای کوچک شخصی تحت مالکیت زنان نیز در هر دو بخش کشاورزی و خدمات با افزایش مواجه می‌شود. بنابراین دومین پیام یافته‌های مقاله بیانگر آن است که گسترش شبکه 3G به جای اثرگذاری روی اشتغال بخش‌ها، بر نوع مشاغل اثرگذار است، اثرگذاری‌ای که تفاوت جنسیتی دارد. در کل نیز نتایج مقاله نشان می‌دهد شبکه اینترنت 3G موبایل اثرات مثبت قدرتمند روی اشتغال به ویژه زنان دارد؛ هر چند به نظر می‌رسد این اثرات بیشتر در حوزه اقتصاد موقت نیروی کار باشد تا تحولات ساختاری از اقتصاد کشاورزی به اقتصاد تولیدی و خدمات.

مدل رگرسیونی

در مدل رگرسیونی مقاله، متغیرهای اشتغال از قبیل نرخ مشارکت، نرخ اشتغال، نوع اشتغال و بخش اشتغال به تفکیک زنان و مردان به عنوان تابعی از متغیر پوشش شبکه 3G در کنار سایر متغیرهای کنترلی نظیر اثرات ثبات منطقه، زمان و وضعیت جغرافیایی (نظیر بارش) برآورد می‌شود. همچنین به منظور جداسازی اثرگذاری گسترش شبکه 3G با گسترش نفوذ خود تلفن همراه، از متغیر کنترلی پوشش 2G نیز استفاده می‌شود.

یک نگرانی در رابطه با ضریب متغیر شبکه 3G این است که این ضریب می‌تواند علیت معکوس داشته باشد: شبکه 3G در مناطقی که توسعه‌یافته هستند یا چشم‌انداز روشنی برای توسعه دارند با احتمال بیشتری ایجاد می‌شود. به علاوه ممکن است متغیرهای غیرقابل مشاهده‌ای وجود داشته باشند که هم بر گسترش شبکه اینترنت و هم متغیر مورد مطالعه یعنی اشتغال اثر بگذارند.

به منظور رسیدگی به این نگرانی‌ها، نخست از متغیر اثرات ثابت منطقه در مدل‌ها استفاده می‌شود، که تفاوت‌های بین‌منطقه‌ای اثرگذار بر متغیر وابسته را کنترل می‌کنند. دوم، از استراتژی متغیرهای ابزاری بهره گرفته می‌شود. بر این اساس تناوب حوادث صاعقه در هر کیلومترمربع هر منطقه به عنوان ابزاری برای پوشش شبکه 3G در آن منطقه در نظر گرفته می‌شود. این انتخاب بیانگر این واقعیت است که تجهیزات مورد نیاز برای زیرساخت‌های تلفن همراه نسبت به نوسانات الکتریکی ناشی از حوادث صاعقه بسیار حساس و در صورت آسیب بسیار هزینه‌بر هستند. به علاوه صاعقه در ارسال امواج رادیویی اخلال ایجاد کرده و بر کیفیت پذیرنده اثر می‌گذارد. این عوامل باعث می‌شوند احتمال ایجاد شبکه 3G در مناطقی که حوادث صاعقه متداول است کاهش یابد. به منظور ارزیابی این گزاره، میانگین تعداد حوادث صاعقه هر منطقه برای سال‌های 2004 تا 2014 برآورد و یک متغیر دوتایی معرفی می‌شود، متغیری که برای مناطقی که حوادث صاعقه بیش از میانگین دارند عدد یک و در غیر این صورت عدد صفر می‌گیرد. طبق شواهد، پوشش شبکه 3G در مناطقی که حوادث صاعقه بیش از میانگین دارند کمتر است. یک نگرانی در این زمینه این است که صاعقه با میزان بارش و پوشش شبکه 2G نیز در ارتباط باشد، ارتباطی که پیامد آن ممکن است روی متغیرهای اشتغال اثر بگذارد. البته همان‌طور که اشاره شد در مدل‌های رگرسیونی از متغیرهای کنترلی هر یک از متغیرهای مذکور به‌طور مستقیم استفاده می‌شود. بنابراین رگرسیون‌ها بر این فرض استوار هستند که تناوب حوادث صاعقه تنها از طریق متغیر شبکه 3G روی متغیر مورد علاقه اشتغال اثر می‌گذارد.

نتایج

بر مبنای آمارهای جمع‌آوری‌شده می‌توان ابعاد مختلف اشتغال را مورد مطالعه قرار داد، از قبیل نرخ اشتغال، نوع اشتغال (اینکه افراد کارفرما هستند و نیروی کار زیر دست خود دارند یا برای خود کار می‌کنند)، بخش‌های اشتغال (کشاورزی، تولیدی و خدماتی) و جابه‌جایی بین‌بخشی و... .

نخست اثرگذاری پوشش شبکه 3G روی نرخ مشارکت نیروی کار و همچنین نرخ اشتغال مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. طبق آمارها، نرخ مشارکت نیروی کار پیش از ایجاد اینترنت 3G در نمونه مورد بررسی حدود 60 درصد بود. البته این نرخ به تفکیک مردان و زنان تفاوت قابل‌توجهی دارد: 84 درصد برای مردان و 39 درصد برای زنان. همچنین زنان با احتمال بیشتری نسبت به مردان بیکار هستند (14 درصد در مقابل 9 درصد).

در خصوص اثرگذاری اینترنت 3G، زمانی که پوشش این شبکه 10 نقطه درصد افزایش می‌یابد، نرخ مشارکت نیروی کار 8 /2 درصد افزایش را تجربه می‌کند، افزایشی که بخش قابل‌توجهی از آن مربوط به زنان است. به علاوه با افزایش 10 نقطه درصدی پوشش اینترنت، نرخ اشتغال به‌طور میانگین بهبود 1 /2درصدی می‌یابد. این بهبود با نرخ 1 /3 درصد برای مردان و 3 /1 درصد برای زنان قابل تفکیک است.

طبق آمارها عمده جمعیت مورد بررسی برای خود کار می‌کنند و تنها بخش اندکی کارفرما هستند. به علاوه عمده جمعیت مورد بررسی در دو بخش کشاورزی و خدمات مشغول‌اند، جایی که برای مردان، کشاورزی سهم 60درصدی، خدمات سهم یک‌سومی و مابقی در بخش تولیدی فعالیت دارند و برای زنان سهم عمده مربوط به بخش خدمات است. طبق برآوردها، گسترش شبکه 3G تاثیر چندانی روی اشتغال کارفرمایان ندارد، جایی که با 10 نقطه درصد افزایش در پوشش شبکه اینترنت، احتمال کارفرما بودن افراد 2 /0 نقطه درصد کاهش می‌یابد. با توجه به اینکه کارفرمایان سهم اندکی از نمونه مورد بررسی دارند، می‌توان این اثرگذاری را نادیده گرفت. در مقابل اثرگذاری بر خوداشتغالی قابل‌توجه است، جایی که 10 درصد افزایش در پوشش شبکه 3G احتمال اشتغال برای خود را 2 /2 درصد افزایش می‌دهد. در این بهبود، مردان سهمی 7 /3درصدی دارند که عمدتاً در بخش کشاورزی است، در حالی که برای زنان این بهبود 9 /0 درصد و در همه بخش‌ها پراکنده است.

در بخش بعدی این موضوع مورد ارزیابی قرار می‌گیرد که آیا گسترش شبکه اینترنت 3G منجر به بازتوزیع نیروی کار بین بخش‌های اقتصاد به ویژه از کشاورزی به خدمات و تولید می‌شود. طبق برآوردها، به نظر نمی‌رسد گسترش شبکه 3G اثر چندانی روی جابه‌جایی نیروی کار در بین بخش‌های مختلف اقتصاد داشته باشد.

بسیاری از صاحب‌نظران بر این باور بودند که گسترش فناوری ارتباطات و ارتباطات به مردم کشورهای درحال‌توسعه کمک می‌کند تا وضعیت شغلی خود را ارتقا دهند و از بخش‌های سنتی به بخش‌های مدرن اقتصادی روند. هر چند یافته‌های این مقاله شواهد معتبری در خصوص این تحولات ساختاری ارائه نمی‌کند، اما نشان داده شد که گسترش شبکه 3G منجر به تقویت اشتغال در هر دو بخش کشاورزی و خدمات می‌شود. به علاوه فراگیری اینترنت 3G به‌طور معناداری نرخ مشارکت مردان و زنان را افزایش داده و احتمال بیکار ماندن را برای هر دو گروه کاهش می‌دهد. بنابراین یافته‌های این مقاله به نوعی گمان رایج را در خصوص اینکه فناوری اطلاعات و ارتباطات (به‌طور جزئی‌تر شبکه 3G) منجر به فرصت‌های شغلی بهتر برای افراد می‌شود تایید می‌کند، اثرگذاری‌ای که به نظر می‌رسد بیشتر در رابطه با نوع شغل باشد تا نوع بخش اشتغال.

این الگو پیش از اینکه بیانگر تحولات ساختاری باشد، با روند رو به گسترش «اقتصاد موقت» در کشورهای درحال‌توسعه سازگار است. در واقع به نظر می‌رسد هزینه‌های ارتباطات و مبادلات پایین‌تر در دسترسی به اینترنت، افراد را به سمت خوداشتغالی سوق می‌دهد، جایی که عمدتاً کسب‌وکارهای کوچک خوداشتغالی راه‌اندازی می‌شود.