احتمال جایگزینی
بررسی سناریوی جایگزینی نفت ایران به جای روسیه در گفت‌وگو با نرسی قربان
با شروع جنگ روسیه و اوکراین، جوامع بین‌المللی دست به اقداماتی زدند تا بتوانند هزینه‌های جنگ‌افروزی روسیه را کنترل کنند. رئیس‌جمهوری ایالات‌متحده آمریکا، جو بایدن، در برابر سلاح‌های نظامی پوتین نفت و گاز را سلاح مقابله با روسیه قرار داد. در همین راستا وزارت خزانه‌داری آمریکا به واردکنندگان نفت، محصولات نفتی، ال‌ان‌جی و زغال‌سنگ از روسیه تا ۲۲ آوریل مهلت داد تا به معاملات خود پایان دهند. بایدن با دستور حذف واردات نفت، گاز و سایر حامل‌های انرژی از روسیه علاوه برآنکه بزرگ‌ترین تحریم ممکن را علیه این کشور وضع کرد سایر قدرت‌های بزرگ جهان را نیز به همراهی در این کارزار دعوت کرد. بر این اساس بریتانیا نیز اعلام کرده که واردات نفت و فرآورده‌های نفتی از روسیه تا پایان سال ۲۰۲۲ به‌تدریج حذف می‌شود. حالا در این میان اتحادیه اروپا به‌دلیل وابستگی بیشتر به انرژی روسیه، باید برنامه‌ای برای خود داشته باشد. یک سناریو قبول درخواست پوتین مبنی بر دریافت هزینه نفت از طریق روبل به جای دلار است. سناریوی بعدی همراهی آمریکا در تحریم همه‌جانبه انرژی روسیه و قبول هزینه‌های حاصل از این تصمیم همچون تحمل بحران انرژی است. سناریوی سوم جایگزینی نفت روسیه با نفت کشورهایی همچون ایران است. نفت ایران به نفت روسیه شبیه است و پیشتر هم سهم مهمی در بازارهای اروپایی داشته است؛ اما این مهم اتفاق نمی‌افتد مگر آنکه تحریم‌های نفتی و گازی ایران که در دوران دونالد ترامپ وضع‌شده بود توسط ایالات‌متحده برداشته شود. مشخصاً تحریم نفتوگاز روسیه نظم بین‌الملل را دچار تغییر و تحول می‌کند. نباید فراموش کرد که پیشنهاددهنده تحریم روسیه، گزینه‌های جایگزین برای خرید نفتوگاز این کشور را تحریم کرده است. با نرسی قربان کارشناس مسائل اقتصاد و انرژی درباره احتمال بازگشت ایران به بازارهای نفتی گفت‌وگو کردیم.
♦♦♦
در هفته‌های اخیر، پس از تحریم اقتصادی انرژی روسیه (نفتوگاز) توسط آمریکا و برخی قدرت‌های جهانی، سناریویی تحت عنوان جایگزینی نفت ایران به جای نفت روسیه مطرح شده است. شما چه اندازه احتمال می‌دهید این سناریو محقق شود؟
ایران در گذشته، پیش از اجرایی شدن تحریم‌های هسته‌ای توسط دولت ایالات متحده آمریکا روزانه حدود ۴۰۰ هزار بشکه نفت به اروپا صادر می‌کرده است. پس از اجرایی شدن فرمان تحریم توسط ترامپ قسمتی از این مقدار صادرات نفتی توسط روسیه جبران شد. علت هم آن بود که نفت اورال روسیه و ایران شبیه به یکدیگر است. حالا اینکه ایران بتواند به بازار اروپا برگردد و از فرصت پیش‌آمده استفاده کنند یک سناریوی مطرح‌شده است که باید برای محقق‌شدن آن تلاش کرد.
به نظر شما برای صنعت نفت ایران، بازگشت به بازار جهانی به‌ویژه بازار اروپایی آسان خواهد بود یا با دشواری‌هایی همراه است؟ به چه علت برخی کارشناسان از این جایگزینی به عنوان سریع‌ترین راه‌حل برای حل بحران انرژی در اروپا یاد می‌کنند؟
به نظر من این جایگزینی آسان خواهد بود؛ نمی‌توان از قید خیلی آسان استفاده کرد اما سخت و پیچیده هم نیست. انتقال نفت ایران به اروپا شدنی است و در راه این انتقال مشکلی وجود ندارد؛ چراکه در زمان تحریم ایران از سوی دولت ایالات متحده آمریکا، اروپایی‌ها پالایشگاه‌هایی را که پیشتر توسط آن نفت ایران را دریافت می‌کردند تغییر ندادند. این پالایشگاه‌ها وجود دارد و قابل استفاده هستند. پس در صورت توافق مذاکرات ایران می‌تواند به راحتی به بازار انرژی اروپا باز گردد. حالا در این میان این موضوع که تا چه اندازه ایران توانایی پوشش دادن نیاز اروپا را دارد جای بحث است.
با توجه به این شرایط، سایر متغیرهایی که در بازگشت ایران به بازار اروپا دخیل است و به عنوان مانع مطرح می‌شوند چیست؟
مهم‌ترین متغیری که در حل مساله بازگشت ایران به بازار نفتی اروپا یا به‌طور کلی سایر بازارهای نفتی جهان وجود دارد؛ مساله تحریم‌هاست. صحبت‌هایی درباره سهل بودن بازگشت به بازار نفتی، در صورت لغو تحریم‌های ایالات متحده آمریکا مطرح می‌شود. همه احتمالات مربوط به بازار نفت ایران، در صورت ادامه‌دار شدن تحریم‌ها ملغی می‌شود؛ چراکه نه اروپا قدرت مقابله با تحریم‌ها را دارد و نه بازار جهانی خواستار مقابله با آن است.
اگر فرض بگیریم در شرایط فعلی تحریم‌ها با مذاکرات و امضای سند برجام برداشته شود؛ مدت زمانی که ایران لازم دارد تا میزان توافق‌شده نفتوگاز خود را به اروپا برساند چقدر است؟ آیا متغیر زمان می‌تواند مانع استفاده ایران از فرصت ایجادشده باشد؟
خیر، این موضوع مساله‌ساز نخواهد بود چراکه خیلی سریع و ظرف یک تا دو ماه انتقال انرژی به اروپا محقق می‌شود. انتقال نفت ایران به اروپا شدنی است؛ ایران بر روی نفتکش‌ها نفت دارد. نفت‌هایی از قبل بر روی کشتی‌ها بارگیری شده‌اند. این مقدار نفت حاضر بر روی کشتی‌ها می‌توانند به عنوان اولین بشکه‌های نفتی به سرعت به اروپا برسند و در بنادر تحویل داده شوند. تا این پروسه انجام شود، بارگیری جدید هم در بنادر ایران صورت می‌گیرد. با سازوکارهایی می‌توان زمان را کنترل کرد تا بیشترین سود برای بازار نفتی ایران مهیا شود و بازار نفتی اروپا کمترین آسیب را ببیند.
اقتصاد ایران نفتی است؛ تحریم‌ها باعث کاهش فروش نفت ایران شد و در نتیجه اقتصاد ایران با مشکل روبه‌رو شده است. بنابر این وضعیت با رشد کم‌سابقه تورم و همچنین رکود در بازارها مواجه هستیم. این شرایط باعث نارضایتی مردم و به هم‌ریختگی اوضاع اقتصادی شده است. دولت در واکنش به این شرایط مدعی است که با جراحی اقتصادی می‌تواند اوضاع را بهبود بخشد. به نظر شما با توجه به فرصت فراهم‌شده در بازار اقتصاد جهانی، جراحی اقتصادی واجب‌تر است یا جراحی دیپلماسی برای رفع تحریم‌ها؟
از نظر من این دو موضوع منفک از یکدیگر نیستند. نمی‌توان در دنیای امروز زندگی کرد و گفت سیاست و اقتصاد باهم ارتباطی ندارند. یکی از چیزهایی که در تحلیل‌ها و کارشناسی‌ها باید در نظر گرفت این است که در دنیای امروز اقتصاد و سیاست از هم جدا نیستند و بر هم اثر می‌گذارند. نمی‌شود بگوییم می‌خواهیم جراحی اقتصادی کنیم اما توجهی به حوزه بین‌الملل و دیپلماسی نکنیم. از نظر من هر دو حوزه نیازمند جراحی هستند. تحولات سیاسی و اقتصادی باید توامان و در راستای هم برای همراهی یکدیگر انجام شوند تا اوضاع سریع‌تر بهبود یابد. بدون تحولات دیپلماتیک اقتصاد ایران درمان نمی‌شود و بدون تحولات در حوزه اقتصادی در روابط بین‌الملل موفق نخواهیم شد.
پیشنهاد شما برای همسویی دو جراحی در حوزه سیاسی و اقتصادی چیست؟ دولت چگونه می‌تواند این دو عمل را باهم و در راستای هم انجام دهد؟
دولت نیازمند اخذ تصمیمات درست است. در شرایط فعلی باید بهترین تصمیم را که کمترین هزینه را هم دارد اتخاذ کند. به طور مثال برای رسیدن به توازنی میان دو حوزه اقتصادی و سیاسی لازم است FATF را تصویب کند. ما برای انجام امور بانکی و حتی بیمه‌ای به این معاهده نیازمند هستیم. در ادامه باید گفت یکی از بدیهی‌ترین اقدامات دولت باید تلاش برای رفع تحریم‌ها باشد. تا زمانی که تحریم‌های اقتصادی، نفتی و بانکی پابرجاست جراحی اقتصادی به بهبود شرایط منجر نمی‌شود. اقتصاد ایران در صورتی شکوفا می‌شود که بتوانیم سرمایه‌های خارجی را جذب کنیم، اجناس با‌کیفیت تولید کرده و دست به صادرات آنها بزنیم و گردش مالی و بانکی امنی برای کشور فراهم آوریم. اینکه نرخ بنزین را به‌روز کنیم یا یارانه بدهیم خوب اما ناکافی است. چنین اقداماتی اثرات کوتاه‌مدت و کمی دارد. اولویت این است که با دنیا تعامل داشته باشیم. پس مذاکرات با غرب و تعامل با کشورهای قدرتمند در کنار اصلاح قوانین و مقررات لازم و ملزوم یکدیگر هستند.
با توجه به اینکه در این مصاحبه در مورد بازار اروپا صحبت می‌کنیم، به نظر شما اروپاییان کدام سناریو را برمی‌گزینند؟ آیا آنها با تحریم‌های ایالات‌متحده آمریکا علیه دولت روسیه همراهی می‌کنند؟ آیا در این شرایط به پس دادن سهم ایران از بازار انرژی خود می‌اندیشند؟ و آیا در این میان برای به نتیجه رسیدن برجام تلاش مضاعفی می‌کنند؟
تحقق یا عدم تحقق همه این سناریوها به یک موضوع بستگی دارد و آن این است که آیا آنها نفت روسیه را تحریم می‌کنند یا خیر. در هفته‌های اخیر بعد از جنگ روسیه با اوکراین بعضی از کشورهای اروپایی رسماً اعلام کردند که اتکای خود به نفتوگاز روسیه را کم می‌کنند. در روابط بین‌الملل این‌گونه اظهارنظرها اثر بازدارندگی دارد؛ اما اگر روسیه به جنگ‌افروزی خود ادامه دهد حتماً این تصمیم اجرایی می‌شود؛ به زبان دیگر اگر بحران اوکراین حل نشود اروپاییان اتکایشان را به بازار انرژی روسیه کم می‌کنند. در چنین شرایطی ایران بهترین و مطمئن‌ترین جایگزین خواهد بود. البته باز هم تأکید می‌کنم به‌شرط رفع تحریم‌ها این اتفاق برای ایران رخ می‌دهد و این فرصت در اختیارش گذاشته می‌شود.
اروپا یکی از خریداران نفت ایران در گذشته بوده است در نتیجه بعد از برداشته‌شدن تحریم‌ها ایران می‌تواند مجدد به یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان نفت بدل شود. از آنجا که تکنولوژی انتقال نفت به اروپا و زیرساخت‌های لازم نیز از قدیم وجود داشته امنیت عرضه نفت به این قاره تامین شده است. البته فراموش نکنیم که در این میان ایران تنها کشوری نیست که می‌تواند به اروپا یا سایر کشورهایی که نفتشان را از بازار روسیه تامین می‌کردند، نفت صادر کند. کشورهای دیگری هم هستند که در همین ایام که حوزه انرژی روسیه تحریم شده است قول دادند در این راستا همکاری‌های لازم را انجام دهند. مثلاً ونزوئلا از جمله کشورهایی است که آمادگی انتقال نفت به کشورهای متقاضی را دارد اما نفتش سنگین‌تر از ایران است و شاید به‌درد پالایشگاه‌های اروپا نخورد. در اینجا باز هم به موضوع لغو تحریم‌ها بر می‌گردیم؛ اگر تحریم‌ها برداشته شوند، احتمالاً ترجیح اروپا این است که از بازار ایران نفت مورد نیازشان را تهیه کنند.
با توجه به اینکه حدود دوماه از جنگ روسیه با اوکراین می‌گذرد و در این ایام گمانه‌زنی‌ها درباره جایگزین نفت روسیه زیاد مطرح شده، آیا به نظر شما زمان را برای برقراری مفاهمه جهت ارتباط نفتی با بازار اروپا از دست ندادیم؟ آیا بهتر نبود در این ایام با جدیت و سرعت بیشتری مذاکرات برجام را پی می‌گرفتیم؟
قطعاً همین‌طور است. من فکر می‌کنم اگر تحریم‌ها برداشته می‌شد، به FATF می‌پیوستیم و اعتماد اروپاییان را جلب می‌کردیم در این دو ماه گذشته می‌توانستیم به اروپا نفت بفروشیم. اگر می‌توانستیم این امر را محقق کنیم چندین میلیارد دلار به نفعمان بود. استفاده از زمان در این میان به نفعمان بود؛ این مذاکرات هرچه بیشتر طول بکشد، منافعمان را بیشتر از دست خواهیم داد.
آمریکا در این شرایط چه تصمیمی خواهد گرفت؟ پیش‌بینی شما برای آینده چیست؟
براساس شرایط موجود، امروز ایالات متحده آمریکا باید در حوزه‌های مختلفی تصمیم بگیرد؛ به‌طور مثال باید مشخص کند تحریم نفتوگاز روسیه از درجه اهمیت بالاتری برخوردار است یا تحریم ایران به بهانه مسائل هسته‌ای. علاوه بر ایران، ونزوئلا و آفریقای جنوبی هم می‌توانند تامین‌کننده‌های خوبی باشند که آنها نیز با تحریم آمریکا مواجه هستند. آمریکا پیش از امضای فرمان ممنوعیت واردات انرژی روسیه، ابتدا مذاکره‌کنندگانی را به ونزوئلا اعزام کرد. گفت‌وگوهای صمیمانه و دیپلماتیک صورت‌گرفته، زمینه بازگشت نفت ونزوئلا به بازار را فراهم کرد. بر اساس گزارش ماه ژانویه اوپک این کشور در دسامبر 2021 حدود 800 هزار بشکه نفت در روز تولید کرده که افزایش 77درصدی نسبت به مدت مشابه سال 2020 داشته است. این موضوع و سایر گزارش‌ها نشان می‌دهد که عزم آمریکا برای جایگزینی نفت روسیه جزم است. اما با توجه به نیاز اروپا در وهله اول به گاز و سپس به نفت، کشورهای غربی باید سریع‌تر به فکر راه‌حل جایگزین باشند. ایران که پیش از تحریم‌های هسته‌ای در بازار اروپا جایگاهی داشت می‌تواند یکی از محتمل‌ترین گزینه‌های جایگزینی باشد؛ اما این امر محقق نمی‌شود مگر آنکه برجام به نتیجه برسد. روسیه یکی از طرف‌های مذاکرات برجام است؛ باید دید در این زمین بازی که قدرت‌ها در حوزه انرژی می‌توانند ایران و این کشور را مقابل هم قرار دهند؛ آیا روسیه به امضای برجام کمکی می‌کند یا خیر. از سوی دیگر ایران به دلیل شرایط اقتصادی ناشی از تحریم‌ها نیز نباید در این دوران منفعلانه برخورد کند؛ پس انتظار می‌رود دستگاه دیپلماسی و کارشناسان حوزه انرژی ابتکار عملی از خود نشان دهند.
