امپراتوری نفتی پوتین

 ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، نه‌تنها کشورش را درگیر جنگ کرده است بلکه یک بحران اقتصادی نیز این کشور را تهدید می‌کند. دولت‌های غربی در واکنش به حمله پوتین به اوکراین تحریم‌های بی‌سابقه‌ای را علیه اقتصاد و سیستم مالی روسیه اعمال کرده‌اند. در هشتم ماه مارس بزرگ‌ترین شرکت نفتی اروپا اعلام کرد که روسیه را کنار خواهد گذاشت. در همان روز جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا، نیز ممنوعیت خرید نفت از روسیه را اعلام کرد.

در طول دو دهه گذشته، به خصوص از زمان ‌الحاق کریمه به روسیه در سال 2014، پوتین در تلاش برای کاهش وابستگی روسیه به صادرات کالاهای پایه و تکنولوژی غرب بوده است. ولی روسیه هنوز فاصله زیادی با این هدف دارد. در واقع این کشور همچنان تا حد زیادی به کالاهای پایه وابسته است؛ وابستگی گسترده‌ای که نه‌تنها ظرفیت‌های اقتصادی بلندمدت این کشور را در معرض تهدید قرار می‌دهد، بلکه روسیه را در مقابل شوک‌های احتمالی آسیب‌پذیر می‌کند. یکی از معیارهای این امر عملکرد روسیه در شاخصی به نام شاخص پیچیدگی اقتصادی (ECI) است که یک اقتصاددان و فیزیکدان در دانشگاه هاروارد آن را جمع‌آوری کرده است. این شاخص تنوع صادرات یک کشور و دانش فنی مورد نیاز برای آن را اندازه‌گیری می‌کند. هرچه تنوع محصولات با پیچیدگی بالاتر بیشتر باشد رتبه کشورها بالاتر خواهد بود.

گرچه روسیه یازدهمین اقتصاد بزرگ جهان است و رتبه آن در سال‌های گذشته بهبود یافته است، ولی در سال 2019 به علت وابستگی شدید به منابع طبیعی (نه به تولید و فناوری‌های بالا)، در میان 133 کشور جهان تنها رتبه 52 را به دست آورد. 17 مورد از 20 مورد صادرات برتر روسیه از نظر ارزش، از پیچیدگی کمتری نسبت به میانگین سایر کشورها برخوردار بوده‌اند. البته رتبه روسیه در سال‌های اخیر افزایش یافته است؛ این کشور در سال 2012 رتبه هفتاد و نهم را داشته است.

 در سال 2019 سود حاصل از نفت حدود 9 درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور را تشکیل می‌داد، که کمتر از سهم 15‌درصدی در زمان روی کار آمدن پوتین در سال 2012 بوده است. اما بزرگ‌ترین صادرات روسیه، نفت خام، به‌وسیله شاخص پیچیدگی اقتصادی به عنوان بخشی با کمترین پیچیدگی در اقتصاد روسیه رتبه‌بندی می‌شود. در واقع، در مقایسه با رشته‌هایی با فناوری بالا چون خودروسازی، منابع طبیعی پتانسیل کمتری برای نوآوری و فناوری‌های اسپین‌آف ارائه می‌دهند که می‌توانند باعث رشد شوند. با وجود این‌ تحریم‌ها برای غرب هم بدون هزینه نیست. تهدید اولیه آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا، مبنی بر تحریم نفتی روسیه قیمت نفت خام را تا بشکه‌ای 140 دلار افزایش داد. اروپا نیز به شدت به گاز روسیه وابسته است. اما وابستگی روسیه به صادرات انرژی این کشور را آسیب‌پذیرتر کرده است.

روسیه یکی از بازیگران اصلی در بازار انرژی جهان است. این کشور یکی از سه تولیدکننده بزرگ نفت خام جهان است که با عربستان سعودی و آمریکا برای کسب رتبه اول رقابت می‌کند. روسیه پس از آمریکا دومین تولیدکننده بزرگ گاز جهان نیز هست و بزرگ‌ترین منابع گازی جهان را در اختیار دارد. این کشور بزرگ‌ترین صادرکننده گاز جهان است به طوری که در سال 2021 حدود 762 میلیارد مترمکعب گاز تولید و 210 میلیارد مترمکعب صادرات داشته است. در سال 2021 تولید نفت خام و میعانات گازی روسیه به 5 /10 میلیون بشکه در روز رسیده است به طوری که 14 درصد از کل تولید جهان متعلق به این کشور بوده است. تجهیزات تولید نفت و گاز روسیه در سراسر این کشور پراکنده هستند ولی میدان‌های اصلی در سیبری شرقی و غربی متمرکز شده‌اند. روسیه در سال 2021 حدود 7 /4 میلیون بشکه در روز به سایر کشورهای جهان صادرات داشته است. چین با واردات 6 /1 میلیون بشکه در روز بزرگ‌ترین مشتری نفت روسیه بوده است ولی روسیه صادرات قابل ملاحظه‌ای (حدود 4 /2 میلیون بشکه در روز) هم به کشورهای اروپایی دارد. 

شرکت دولتی روس‌نفت بزرگ‌ترین شرکت تولیدکننده نفت روسیه است و مدیریت آن را ایگور سچین برعهده دارد که یکی از نزدیک‌ترین متحدان پوتین است و از کارکنان پیشین کاگ‌ب در زمان شوروی سابق بوده است. روسیه ظرفیت خط لوله نفت خام بسیار گسترده‌ای دارد که به این کشور اجازه می‌دهد حجم زیادی صادرات به اروپا و آسیا داشته باشد. خط لوله دروژبا به طول حدود 5500 کیلومتر طولانی‌ترین شبکه خط لوله جهان است که روزانه 750 هزار بشکه را به‌طور مستقیم به پالایشگاه‌های اروپای شرقی و مرکزی منتقل می‌کند. 

روسیه تا حد زیادی به درآمدهای حاصل از صادرات نفت و گاز وابسته است. اصلی‌ترین درآمدهای صادراتی روسیه ناشی از صادرات نفت خام و نفت تصفیه‌شده (بنزین و گازوئیل مورد استفاده در خودروها و کامیون‌ها) است، به طوری‌ که در مجموع حدود 74 درصد از درآمد صادراتی این کشور مربوط به این کالاهاست. این درحالی است که درآمدهای ناشی از صادرات گاز پس از نفت خام و تصفیه‌شده قرار دارد و تنها 10 درصد از درآمدهای صادراتی را تشکیل می‌دهد. این نکته گویای آن است که تحریم گاز روسیه از جانب کشورهای غربی، که این روزها بسیار از آن صحبت می‌شود، اقتصاد این کشور را زمین‌گیر نخواهد کرد. نگاهی به 10 خریدار اصلی نفت خام روسیه نشان می‌دهد 45 درصد صادرات نفت روسیه به اتحادیه اروپا صورت می‌گیرد بنابراین این اتحادیه خریدار اصلی و تأمین‌کننده درآمدهای روسیه است چرا که 48 درصد از درآمد صادراتی روسیه از نفت خام می‌آید. یکی از سخنگویان اتحادیه اروپا اخیراً اعلام کرده است که از زمان شروع جنگ در اوکراین اتحادیه اروپا 38 میلیارد دلار برای خرید انرژی به روسیه پرداخت کرده است.

طبق آخرین آمارها، بانک مرکزی روسیه درحال حاضر ذخیره‌ای معادل 640 میلیارد دلار انباشته است، که براساس اطلاعات مجله فوربس معادل 17 ماه درآمدهای صادراتی روسیه است و به لطف افزایش قیمت‌های نفت به رشد خود ادامه می‌دهد. اما نکته مهم این است که دیگر نمی‌توان از درآمدهای سوخت‌های فسیلی روسیه به عنوان دلارهای نفتی یاد کرد چراکه پوتین در سال‌های گذشته سخت برای دلارزدایی اقتصاد روسیه تلاش کرده است. 

در سال 2013 روسیه برای 95 درصد از صادرات خود به برزیل، هند، آفریقای جنوبی و چین دلار دریافت کرد. ولی امروز پس از حدود یک دهه دلارزدایی، تنها 10 درصد از این تجارت با دلار صورت می‌گیرد. پوتین به طور فزاینده‌ای تجارت با دلار را با طلا جایگزین کرده است. روسیه ذخیره طلای خود را از دو میلیارد دلار در سال 1995 به 130 میلیارد دلار رسانده است، به طوری‌که 20 درصد از کل ذخایر این کشور را تشکیل می‌دهد. این ذخیره معادل 72 میلیون سکه یک‌اونسی است و تنها آمریکا، آلمان و ایتالیا هستند که بیشتر از آن طلا دارند. گرچه روسیه معادن طلا، پلاتینوم و پالادیوم دارد ولی مقداری از این طلا احتمالاً از دوستانی چون ونزوئلاست که براساس گزارش‌ها در سال 2019 بیست تن طلا را در یک بوئینگ 777 روسی بارگیری کرد.

پوتین با ایجاد ذخایر ارزی خود را برای تحریم‌هایی که غرب در هفته‌های گذشته علیه اقتصاد این کشور اعمال کرده آماده کرده است. زمانی که ارزش پول کشوری کاهش پیدا می‌کند ارز خارجی می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد و روسیه نیز ذخایر خود را به شکل یورو، یوآن چین و طلا ذخیره کرده است و می‌تواند از این ذخایر برای حفظ ارزش روبل و اقتصاد خود، حداقل تا مدتی، استفاده کند. بانک مرکزی روسیه از زمان حمله قبلی خود به اوکراین، زمانی که پوتین در سال 2014 کریمه را به روسیه الحاق کرد، انباشت ذخایر خارجی را تا حد زیادی افزایش داده است. در آن زمان ارزش روبل در مقابل دلار آمریکا به نصف رسید و بانک مرکزی مجبور شد 130 میلیارد دلار برای تثبیت ارزش پول هزینه کند. 

با این حال این استراتژی یک ضعف بزرگ داشت؛ حدود نیمی از این پول در خارج کشور در بانک‌های خارجی نگهداری می‌شد و حالا روسیه نمی‌تواند به آن دسترسی پیدا کند. آمریکا، اتحادیه اروپا، انگلستان و ژاپن، بانک مرکزی روسیه را از دسترسی به ذخایر خارجی که مسکو در بانک‌هایشان انباشت کرده بود، منع کردند.

 با وجود این مسدود کردن ذخایر خارجی به‌طور کامل دسترسی روسیه را به ارز خارجی قطع نکرده است. این تحریم‌ها هنوز به این کشور اجازه می‌دهد تا از ذخایر خود برای پرداخت انرژی استفاده کند و این مساله راه نجات را برای بانک مرکزی این کشور باز نگه می‌دارد. از سوی دیگر، بانک مرکزی روسیه همچنان می‌تواند به بیش از 13 درصد ذخایر خود که به یوآن نگهداری می‌شوند دسترسی داشته باشد. چین تنها منتشرکننده ارز ذخایر خارجی است که دسترسی روسیه را قطع نکرده است. 

طبق گزارشی از بانک مرکزی روسیه که درحال حاضر در دسترس نیست، بیشترین ذخایر ارز خارجی روسیه در چین نگهداری می‌شوند. حدود 7 /21 درصد از کل ذخایر روسیه به شکل طلا در خود این کشور نگهداری می‌شود که بیشترین سهم از ذخایر این کشور است. تنگ‌تر شدن دایره تحریم‌ها علیه بانک مرکزی این کشور به این معناست که احتمالاً روسیه تنها اختیار یک‌سوم از ذخایر قدرتمند خود را از طریق طلاهای ذخیره‌شده در داخل و یوآن ذخیره‌شده در چین خواهد داشت. حدود 25 درصد از ذخایر روسیه در فرانسه، آلمان و اتریش نگهداری می‌شوند. کل ذخایر یورویی روسیه حدود 32 درصد است.

 این درحالی است که پس از سیاست دلارزدایی، دارایی‌های دلاری تنها حدود 16درصد از ذخایر روسیه را تشکیل می‌دادند. آمریکا تا سال گذشته تنها 6 /6 درصد از ذخایر روسیه را در اختیار داشت و سایر ذخایر دلاری در جاهای دیگری نگهداری می‌شد. حدود 10 درصد از ذخایر خارجی روسیه نیز در ژاپن نگهداری می‌شده است که بیشتر آنها ین هستند.

 براساس گزارش‌ها حدود شش درصد از ذخایر ارز خارجی روسیه یا حدود 33 میلیارد دلار به ین نگهداری می‌شده است. بیش از سه‌چهارم از ذخایر بانک مرکزی روسیه ارزهای خارجی هستند. حدود نیمی از آنها اوراق بهادار ارزی، چون اوراق قرضه دولتی، هستند که هرگز کشور صادرکننده را ترک نخواهند کرد. حدود 25 درصد از این ذخایر ارزی به بانک‌های ملی خارجی، بانک‌های خصوصی خارجی، بانک تسویه حساب‌های بین‌المللی (BIS) و صندوق بین‌المللی پول گره خورده است.

به دنبال ادامه حملات روسیه به اوکراین، مقام ارشد اتحادیه اروپا اورسولا فون‌در لاین روز چهارم ماه می از 27 کشور عضو این اتحادیه خواست تا در ششمین بسته تحریمی که مسکو را به دلیل جنگ در اوکراین هدف قرار می‌دهد واردات نفت از روسیه را ممنوع کنند. او همچنین پیشنهاد داد تا اسبربانک، بزرگ‌ترین بانک روسیه و دو بانک بزرگ دیگر این کشور از سیستم بانکی بین‌المللی سوئیفت قطع شوند. فون‌درلاین از اعضای اتحادیه اروپا درخواست کرد تا واردات نفت را در طول شش‌ماه و فرآورده‌های نفتی را تا پایان سال جاری از روسیه متوقف کنند. اما قطع دهه‌ها وابستگی به نفت‌وگاز روسیه مساله آسانی برای کشورهای اروپایی نخواهد بود.

 از سوی دیگر انرژی ستون اصلی بودجه کرملین است. دولت روسیه به‌طور متوسط 43 درصد از درآمد خود را در سال‌های 2011 تا 2020 از نفت‌وگاز به دست آورده است. درحالی که قیمت نفت اورالز روسیه که معیار اصلی صادرات به اروپاست، در مقایسه با قیمت نفت برنت کاهش داشته است ولی ضررهای درآمدی روسیه تاکنون به دلیل بالا بودن قیمت نفت محدود بوده است و این درآمدهای ارزی در بحبوحه جنگ به تقویت مالی روسیه کمک می‌کند.

سوال اینجاست که آیا تصمیم اتحادیه اروپا مبنی بر متوقف کردن تدریجی خرید نفت از روسیه به متوقف شدن جنگ در اوکراین کمک خواهد کرد؟ کاهش درآمدهای نفتی قطعاً تاثیرات قابل ملاحظه‌ای بر تولید ناخالص داخلی روسیه و اقتصاد این کشور خواهد داشت ولی در صورتی که این کشور بتواند نفت خود را به بازارهایی غیر از اروپا صادر کرده و بازارهای جدیدی را جایگزین کند افزایش قیمت جهانی نفت ناشی از این اقدام اروپا می‌تواند اثرات ناشی از این تحریم را برای این کشور کاهش دهد. 

روسیه تاکنون در مقابل تحریم‌های اعمال‌شده از سوی کشورهای غربی مقاومت کرده است و روبل نیز بیشتر کاهش ارزش خود را از زمان شروع جنگ دوباره به دست آورده است. با وجود این اقتصاد این کشور ضربه خورده است و بانک مرکزی نیز نسبت به رکود عمیق و طولانی‌مدت در این کشور هشدار داده است. صندوق بین‌المللی پول نیز کاهش 5 /8‌درصدی در تولید ناخالص داخلی برای اقتصاد این کشور پیش‌بینی کرده است.