کانون تنش‌های آبی

785 میلیون نفر در جهان به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند. یعنی به‌طور تقریبی از هر 10 انسانی که بر روی کره زمین زندگی می‌کند، یک نفر با مشکل پیدا کردن آب آشامیدنی مواجه است. این آمار بسیار تلخ و تعجب‌آور است. نتیجه چنین چیزی این است که روزانه هزاران کودک زیر 10 سال در مناطقی که تامین آب مشکل است، جان خود را از دست می‌دهند. همین موضوع باعث می‌شود که افراد به ویژه کودکان ساکن در این مناطق، مجبور شوند هر روز مسافت طولانی‌ای را برای پیدا کردن آب طی کنند؛ در حالی که می‌توانستند این زمان را در مدرسه مشغول به درس خواندن و یادگیری باشند. زنان نیز به همین دلیل نمی‌توانند زمان خود را برای یادگیری یا انجام کاری صرف کنند و طبق آمار آنها مجبورند روزانه 5 /5 کیلومتر برای رسیدن به آب سالم طی کنند؛ در حالی که می‌توانستند در شغلی مشغول به کار شوند و درآمدی از این راه کسب کنند. علاوه بر این، عدم دسترسی به آب سالم موجب به خطر افتادن امنیت غذایی ساکنین این مناطق نیز می‌شود. از این‌رو مشکلات کمبود آب و دسترسی مشکل به آب سالم اثرات جبران‌ناپذیری برای حیات انسان‌ها دارد و نیازمند توجه ویژه است. اگرچه دولت‌ها و موسسات خیریه در سال‌های اخیر به بسیاری از ساکنان مناطق دچار کمبود آب کمک کرده‌اند تا از این مشکل خارج شوند اما پیش‌بینی می‌شود که این چالش با اثرات مضر گرمایش جهانی و افزایش جمعیت، تشدید شود. البته باید توجه داشت که این تنش‌های آبی در سطح جهان، از جایی به جایی دیگر فرق دارد. به عبارت دیگر، در برخی نقاط چالش‌ها شدیدتر و دسترسی به آب بسیار سخت‌تر از نقاط دیگر است. در برخی از این مناطق تنش آبی آسیب‌های گسترده‌ای به سلامت عمومی، توسعه اقتصادی و شرایط اجتماعی کشور می‌رساند که باعث مهاجرت افراد، نزاع و درگیری‌ها و سخت‌تر شدن شرایط در این مناطق می‌شود. با تشدید بحران کمبود منابع آبی در جهان در کنار افزایش جمعیت، مناطق تنش آبی در جای‌جای جهان در حال افزایش است. تغییرات آب‌وهوایی نیز به خشکسالی‌ها و کمبود آب دامن زده است. اکنون شمال ایتالیا با بدترین خشکسالی خود در ۷۰ سال گذشته مواجه است و در حال حاضر بیش از ۴۳ درصد از ایالت‌های آمریکا خشکسالی را تجربه می‌کنند. باید توجه داشت که خطر کمبود آب جهانی است اما در برخی مناطق اوضاع وخیم است. گزارش‌های جدید موسسه منابع جهانی (WRI) بیان می‌کند که ۱۷ کشور جهان از جمله ایران که تقریباً یک‌چهارم جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند، در معرض خطر جدی کمبود شدید آبی هستند. اما این مناطق در کجای کره زمین قرار دارند؟ این 17 کشور کدام کشورها هستند و اغلب در چه قاره‌ای قرار دارند؟ در این گزارش به دنبال یافتن پاسخ این سوالات هستیم.

تنش آبی و پیامدهای آن

سازمان ملل، تنش آبی را این‌گونه تعریف می‌کند: «وقتی یک منطقه 25 درصد یا بیشتر از منابع آب شیرین تجدیدپذیر خود را خارج می‌کند یا از دست می‌دهد، گفته می‌شود که تحت فشار یا تنش آبی قرار گرفته است.» مفهوم تنش آبی نسبتاً جدید است و به زبان ساده به معنی مشکل در یافتن منابع آب شیرین برای استفاده است و زمانی اتفاق می‌افتد که تقاضا برای آب سالم و قابل استفاده در یک منطقه معین بیش از عرضه آن باشد. تقاضا برای آب شامل مصارف کشاورزی، مصارف صنعتی و مصارف خانگی می‌شود که حدوداً 70 درصد از تقاضای آب شیرین مختص کشاورزی و تامین غذاست و تنها 10 درصد از آن برای مصارف خانگی استفاده می‌شود. در سمت عرضه آب شیرین، منابع تامین آب هستند که شامل آب‌های سطحی مانند رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و مخازن و همچنین آب‌های زیرزمینی می‌شوند که از طریق سفره‌های زیرزمینی به آنها دسترسی داریم. ۹۷ درصد از آب‌های روی کره زمین شور است و تنها 014 /0 درصد از کل آب‌ها شیرین و به آسانی قابل دسترس است و مابقی آب شیرین که کمی کمتر از سه درصد است، دسترسی به آن دشوار است. در مقیاس جهانی و از نظر فنی، مقدار کافی آب شیرین وجود دارد. با این حال، به دلیل توزیع نابرابر آب که با تغییرات اقلیمی تشدید شده، ممکن است بعضی مناطق بسیار مرطوب و بعضی بسیار خشک شده باشند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که افزایش شدید تقاضای آب برای صنعت در دهه‌های اخیر، بشر را با بحران آب مواجه کرده است و مقدار کل منابع آب شیرین نیز به دلیل تغییرات آب‌و‌هوایی که موجب عقب‌نشینی یخچال‌های طبیعی، کاهش جریان رودخانه و کوچک شدن دریاچه‌ها شده، کاهش یافته است. در صورت ادامه روند فعلی، انتظار می‌رود که در سال ۲۰۳۰، تقاضا، ۴۰ درصد بیش از منابع شود. در همین چند سال اخیر بحران‌های آبی خود را به خوبی در سطح جهانی نمایان کرده است. مخازن آبی در چنای، ششمین شهر بزرگ هند در سال 2019، تقریباً خشک شده بود. یک سال قبل‌تر از آن، ساکنان کیپ تاون، آفریقای جنوبی به سختی از قطع آب خود اجتناب می‌کردند و روزی نبود که در این سال با کمبود آب مواجه نشوند. در سال 2017، رم برای حفظ منابع کمیاب، آب را جیره‌بندی کرد. گزارش اخیر «موسسه منابع جهان» نشان می‌دهد که دلایل بروز این بحران‌ها بسیار عمیق‌تر از یک خشکسالی ساده است. WRI از طریق بررسی مدل‌های جدید دریافت که یکی از دلایل بروز بحران خشکسالی و تنش آب در جهان، برداشت بیش از اندازه آب از دهه ۱۹۶۰ بوده است. در این دوره تقاضا برای مصرف آب بیش از دو برابر شده است و هیچ نشانه‌ای از کند شدن آن رشد تقاضا دیده نمی‌شود. همین موضوع باعث شده است تا بحران جهانی آب که زمانی غیرقابل تصور بوده، به امری عادی در زندگی بدل شود. این بحران‌های آبی علاوه بر خطراتی که برای جان انسان دارند، اثرات منفی زیادی نیز بر روی محیط زیست می‌گذارند. از جمله عوارض جانبی و مضر بر روی دریاچه‌ها، رودخانه‌ها، حوضچه‌ها و تالاب‌ها و منابع آب شیرین دیگر دارد. پیامد مصرف بیش از حد آب که با کم‌آبی مرتبط است و اغلب در مناطق با کشاورزی آبی ایجاد می‌شود، از چند طریق، از جمله افزایش شوری، مواد مغذی و از بین رفتن دشت‌های سیلابی و تالاب‌ها، به محیط زیست آسیب می‌زند. علاوه بر این، کم‌آبی باعث می‌شود که مدیریت جریان، در رودهای شهری مشکل‌ساز شود. طی صد سال گذشته، بیش از نیمی از تالاب‌های زمین نابود و ناپدید شده‌اند. این تالاب‌ها زیستگاه‌های بسیاری از موجودات مانند پستانداران، پرندگان، ماهی‌ها و دوزیستان بودند، که با از بین رفتنشان، تهدیدی برای حیات این جانوران شدند. علاوه بر این، تالاب‌ها از رشد برنج و سایر محصولات غذایی نیز پشتیبانی می‌کنند و مانند یک فیلتر، نقش محافظت در برابر طوفان‌ها و سیل‌ها را انجام می‌دهند. در نتیجه تنش‌های آبی تهدید بسیار بزرگ‌تری از تصور ما خواهد بود که جان میلیون‌ها انسان را در معرض خطر قرار می‌دهد. از این‌رو، نیاز به مدیریت موثر و پایدار آب بیش از پیش احساس می‌شود. در همین راستا گزارش سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (OECD) پیش‌بینی می‌کند که تا سال ۲۰۵۰ تقاضای جهانی آب ۵۵ درصد افزایش خواهد یافت. این امر بر رقابت در زمینه آب در برخی نقاط جهان و احتمال برداشت بی‌رویه منابع آب زیرزمینی دامن خواهد زد. شکاف بین عرضه و تقاضای آب در کشورها باعث می‌شود که آنها در معرض خشکسالی یا افزایش برداشت آب قرار گیرند. با توجه به چنین چالش‌هایی، جامعه جهانی باید حرکتی را در جهت توقف یا اصلاح تنش‌های آبی آغاز کند و مواردی مثل رشد جمعیت، توسعه اقتصادی و شهرنشینی را که باعث افزایش تقاضای آب می‌شود مدیریت کند؛ در غیر این صورت، اوضاع از چیزی که هست وخیم‌تر خواهد شد. برای این منظور باید مناطقی که با بحران آبی مواجه هستند به خوبی شناسایی شود. داده‌های آماری جدید موسسه منابع جهانی نشان می‌دهد که ۱۷ کشور جهان که یک‌چهارم جمعیت جهان در آنها زندگی می‌کنند، با کمبود شدید آب مواجه‌اند و شرایطشان در دسته «خیلی بحرانی» قرار دارد. این کشورها سالانه نزدیک به ۸۰ درصد ذخیره آب در دسترس خود را در کشاورزی، صنایع و مصارف شهری استفاده می‌کنند. در این میان، ۴۴ کشور که یک‌سوم جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند، با وضعیت «بحرانی» کمبود آب روبه‌رو هستند. این کشورها سالانه به‌طور متوسط بیش از ۴۰ درصد ذخیره آبی در دسترس خود را استفاده می‌کنند. در ادامه به بررسی این مناطق می‌پردازیم.

کدام مناطق جهان با بیشترین تنش آبی مواجه هستند؟

خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) پرتنش‌ترین منطقه روی زمین از نظر بحران‌های آبی است. 12 کشور از 17 کشوری که بیشترین تنش آبی را دارند در خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) قرار دارند. آب‌وهوای این منطقه گرم و خشک است، بنابراین عرضه آب و دسترسی به آن کم است، اما تقاضای رو به رشد، این کشورها را به سمت بحران‌های آبی سوق داده است. علاوه بر این، تغییرات اقلیمی قرار است مسائل را از چیزی که هست، سخت‌تر و پیچیده‌تر کند. بانک جهانی بیان کرده است که انتظار می‌رود تا سال 2050 این منطقه بیشترین ضرر اقتصادیِ ناشی از کمبود آب را متحمل شود که حدود 6 تا 14 درصد از تولید ناخالص داخلی تخمین زده می‌شود. البته این کشورها در حدود 80 درصد از فاضلاب خود را تصفیه و مورد استفاده مجدد قرار نمی‌دهند. بهره‌برداری از این روش می‌تواند منبع جدیدی از آب تمیز برای مردم این منطقه ایجاد کند و فرصت خوبی برای تامین آب این کشورها باشد. در این بین، عمان که در رده شانزدهم فهرست کشورهای پرتنش آبی قرار دارد، ۱۰۰ درصد از پساب‌های جمع‌آوری‌شده خود را تصفیه می‌کند و از ۷۸ درصد آن دوباره استفاده می‌کند. در کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس (بحرین، کویت، عمان، قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی) حدود ۸۴ درصد از کل فاضلاب‌های جمع‌آوری‌شده با سطوح ایمنی مختلف تصفیه می‌شوند، اما فقط ۴۴ درصد از آنها دوباره استفاده می‌شود. اما این 17 کشور کدام کشورها هستند؟ موسسه منابع جهان از کشورهای قطر، اسرائیل، لبنان، ایران، اردن، لیبی، کویت و عربستان سعودی به عنوان پرتنش‌ترین کشورها از لحاظ آبی اسم برده که به باور کارشناسان در حال حاضر با بالاترین ریسک و 20 سال دیگر نیز با بیشترین احتمال تنش و استرس آبی مواجه خواهند بود. در این فهرست اریتره، امارات، سن مارینو، بحرین و هند نیز در رده‌های نهم تا سیزدهم کشورهای دارای تنش‌های آبی قرار گرفته‌اند و بعد از اینها هم کشورهایی همچون پاکستان، ترکمنستان، عمان و بوتسوانا در انتهای این فهرست هستند. جمعیت هند که در رده سیزدهم این کشورهاست، سه برابر مجموع کل جمعیت ۱۶ کشور دیگر در این رده است. شاشی شکار، وزیر پیشین امنیت آبی هند با اشاره به بحران بی‌آبی اخیر در شهر چنای هند که توجه جهانی را جلب کرد، می‌گوید نواحی بسیار دیگری در هند نیز تنش مزمن آبی را تجربه می‌کنند. سال گذشته یک آژانس تحقیقاتی دولتی در هند اعلام کرد که این کشور از بدترین بحران آب در تاریخ خود رنج می‌برد و زندگی و معیشت میلیون‌ها نفر در معرض تهدید است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که تنش آبی در این کشور شامل آب‌های سطحی و زیرزمینی می‌شود؛ و علاوه بر رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و نهرها، منابع آب زیرزمینی هند بیش از حد برداشت می‌شود که عمدتاً برای تامین آب برای آبیاری است. سطح آب زیرزمینی در برخی از سفره‌های زیرزمینی شمال این کشور طی سال‌های 1990 تا 2014 بیش از هشت ‌سانتی‌متر در سال کاهش یافته است. با آنکه کشورهایی که کانون تنش‌های آبی هستند، نام برده شد ولی باید به این نکته توجه داشت که در حالی که درک و اقدام در مورد تنش آبی در سطح ملی برای سیاستگذاران مفید است، اما آب یک موضوع محلی است. به همین دلیل نیاز است که داده‌های مربوط به سطوح شهری و استانی هر کشور به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گیرد. واضح است که حتی در کشورهایی با تنش کلی کم‌آبی، جوامع ممکن است هنوز شرایط بسیار پراسترسی را تجربه کنند. برای مثال، آفریقای جنوبی و ایالات متحده به ترتیب در رتبه‌های ۴۸ و ۷۱ در فهرست WRI قرار دارند، اما کیپ غربی (ایالت محل کیپ تاون) و نیومکزیکو سطوح استرس بسیار بالایی را تجربه می‌کنند. جمعیت این دو ایالت با جمعیت کشورهایی که در صدر فهرست بیشترین تنش آبی هستند، رقابت می‌کند. علاوه بر این، اگرچه در سال آتی ابرقدرت‌هایی مانند آمریکا و چین احتمالاً با تنش‌های شدید آبی از نوع تنش‌های آبی کشورهای خاورمیانه روبه‌رو نشوند، اما این کشورها نیز در حد خودشان با خطرات و ریسک‌های آبی مواجه خواهند بود. در واقع پیش‌بینی می‌شود مناطق خاصی از هر کدام از این کشورها مانند ایالات جنوب غربی آمریکا و استان نینگ شیا چین احتمالاً بین 40 تا 70 درصد افزایش تنش آبی خواهند داشت. 

طبق شکل، قطر، اسرائیل، لبنان، ایران، اردن، لیبی، کویت، عربستان سعودی، اریتره، امارات، سن مارینو، بحرین، هند، پاکستان، ترکمنستان، عمان و بوتسوانا، از جمله کشورهایی هستند که در زمره کشورهای با بحران شدید بی‌آبی قرار دارند.

جمع‌بندی

پنجاه سال پیش، زمانی که جمعیت در کره زمین از نیمی از جمعیت کنونی آن کمتر بود، ذهنیت مردم این‌گونه بود که آب یک منبع بی‌نهایت است. مردم مانند امروز ثروتمند نبودند، کمتر مواد غذایی مصرف می‌کردند، بنابراین آب کمتری برای تولید مواد غذایی نیاز بود. آنها به یک‌سوم حجم آبی که ما در حال حاضر از رودخانه برداشت می‌کنیم نیاز داشتند. در حال حاضر نزدیک به هشت میلیارد نفر بر روی زمین وجود دارند، مصرف گوشت و سبزیجات و آب در حال زیاد شدن است و رقابت برای آب در بخش‌های صنعتی، شهری و سوخت‌های زیستی بیشتر شده است. این در حالی است که مقدار کل منابع آب شیرین نیز به دلیل تغییرات آب‌و‌هوایی کاهش یافته است. علاوه بر این، بسیاری از آب‌های شیرین آلوده، شور، نامناسب یا غیرقابل دسترس برای مصارف شرب، صنعت و کشاورزی شده‌اند. مدیریت نامناسب در مواجهه با این شرایط، به افزایش تنش‌های آبی و همچنین افزایش هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی منجر خواهد شد. در همین راستا موسسه منابع جهانی (WRI) گزارشی را منتشر کرده است که تنش آبی، خطر خشکسالی و خطر سیلاب رودخانه‌ای را در کشورهای جهان رده‌بندی می‌کند. بر اساس این گزارش در ۱۷ کشوری که میزان‌های «بسیار بالای» تنش آبی دارند، به‌طور میانگین ۸۰ درصد از منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی در یک سال مصرف می‌شود. ۱۷ کشوری که به ترتیب بدترین وضعیت آبی در جهان را دارند، شامل قطر، اسرائیل، لبنان، ایران، اردن، لیبی، کویت، عربستان سعودی، اریتره، امارات متحده عربی، سن‌مارینو، بحرین، هند، پاکستان، ترکمنستان، عمان و بوتسوانا هستند. اگر برای حل چنین مشکلی اقداماتی صورت نگیرد در سال‌های آینده، حتی یک خشکسالی خفیف می‌تواند پیامدهای مصیبت‌باری برای این کشورها ایجاد کند.