عملکرد آموزش آنلاین
پهنای باند بیشتر با آموزش بهتر چه ارتباطی دارد؟
اولین‌بار در اوایل دهه 1990 میلادی برخی موسسات آموزشی کشورهای غربی، دوره‌های یادگیری آنلاین (از راه دور) را پیشنهاد کردند. از آن زمان پرسش‌ها و مباحثات ادامه‌داری پیرامون کارآمدی دوره‌های آموزش آنلاین روی یادگیری طالبان دانش در جریان است. به تازگی با شیوع همه‌گیری «کووید 19» و به تعطیلی کشیده شدن نظام‌های آموزشی که به نوع خود در طول تاریخ بی‌سابقه است، این مباحث شکلی جدی‌تر به خود گرفته‌اند. ناتوانی در ادامه تدریس چهره-به-چهره تقریباً تمام موسسات آموزشی را در سراسر دنیا مجبور به رو آوردن به شیوه تدریس آنلاین کرده است. در نتیجه، آموزگاران به ناگاه خود را کلاس‌های درس اینترنتی دیدند که اغلب پیش از این هیچ تجربه‌ای در آن نداشتند.
با این حال با کشف و تزریق گسترده واکسن «کووید 19»، مراکز آموزشی -مدارس و دانشگاه‌ها- در حال برنامه‌ریزی و آمادگی برای ازسرگیری کلاس‌های حضوری خود در سال تحصیلی جدید هستند. در این باره فعالان نظام آموزشی به عنوان دست‌اندرکاران این حوزه در مقام ارزیابی چگونگی اثرگذاری دوره‌های آنلاین پشت سر گذاشته‌شده طی بیماری بر آموزش سال‌های آتی هستند. یک پرسش مهم در این باره این است که تا چه حد رو آوردن به آموزش آنلاین -هر چند به اجبار همه‌گیری- در آینده نیز ادامه خواهد یافت؟ اکثر صاحب‌نظران بر این باورند که یکپارچگی شیوه آموزش آنلاین سیستم دانشگاهی در آینده شتاب بیشتری به خود می‌گیرد و در نهایت به بخش جدایی‌ناپذیر و ثابت این سیستم تبدیل می‌شود. با این چشم‌انداز، دانستن چگونگی اثرگذاری آموزش آنلاین روی یادگیری دانشجویان بیش از پیش اهمیت می‌یابد.
در این باره سه استاد اقتصاد دانشگاه‌های آمریکا با نام‌های دوحه توره آلتینداگ، اِلیف فیلیز و اِردال تِکین شواهد تازه‌ای از اثرگذاری آموزش آنلاین بر عملکرد یادگیری دانشجویان ارائه کرده‌اند. در این مطالعه از داده‌های مربوط به دوره‌های تحصیلی بهار 2019، پاییز 2019 و بهار 2020 دانشگاه‌های دولتی آمریکا که در دسته‌بندی سطح بالای فعالیت‌های تحقیقاتی طبقه‌بندی می‌شوند استفاده شده است. با نام‌نویسی بیش از 15 هزار دانشجو از ایالت‌های مختلف آمریکا و کشورهای دیگر در این دانشگاه‌ها برای دوره‌های فوق، جمعیت دانشجویان مورد بررسی از تنوع خوبی برخوردار است. علاوه بر شیوه تدریس حضوری، دانشگاه‌های مورد نظر، تجربه وافی و کافی در برگزاری دوره‌های آموزشی غیرحضوری-آنلاین را نیز دارند. گفتنی است از اواسط سال 2020 با همه‌گیری ویروس کرونا، این دانشگاه‌ها تمام برنامه‌های آموزشی خود را به شیوه آنلاین تغییر دادند و از اواسط بهار تمامی کلاس‌ها به صورت غیرحضوری برگزار شد، هر چند تا امتحانات میان‌ترم، کلاس‌ها به صورت حضوری بود.
آمارهای جمع‌آوری‌شده، نمره‌های میان‌ترم و پایان‌ترم دانشجویان برای هر دو دوره آموزش حضوری پیش از بیماری و آموزش آنلاین را در بردارد. به علاوه این آمارها اطلاعات خوبی از سن، جنسیت، زمینه قومی-نژادی، رشته تحصیلی، محل سکونت و... دانشجویان ارائه می‌کند. علاوه بر دانشجویان، اطلاعاتی از ۱۰۸۶ معلم (استاد) منحصربه‌فرد نیز در اختیار است.
برای ارزیابی عملکرد دانشجویان از چند معیار استفاده شده است. دو معیار اول مربوط به نمره‌های میان‌ترم و پایان‌ترم دانشجویان است، که طیف نمرات A (۴)، B (۳)، C (2)، D (1) و F (0) را شامل می‌شود. دو معیار بعدی مربوط به این است که آیا دانشجویان (الف) دوره تحصیلی را ناتمام رها کرده یا مردود شده‌اند، یا دانشجویان (ب) دوره را با دریافت نمره قبولی با موفقیت به پایان رسانده‌اند.
تاکنون برخی مطالعات سعی داشتند به پرسش مشابهی پاسخ دهند. به عنوان مثال کوفوئد (2021) عملکرد تحصیلی دانشجویان دانشگاه نظامی آمریکا در دوره‌های حضوری و آنلاین را برای ترم پاییز 2020 مورد ارزیابی قرار داد. طبق یافته‌های او، دانشجویان دوره‌های آنلاین نسبت به کلاس‌های حضوری در هر دو زمینه تکالیف و امتحانات عملکرد نامطلوب‌تری دارند. به عنوان مثالی دیگر، کاکولت (در حال انجام) در مقاله خود شواهدی از اثرگذاری فناوری یادگیری از راه دور روی یادگیری دانشجویان ارائه کرده است. این شواهد نشان می‌دهد مشارکت آنلاین در کلاس‌های درس اثرات متفاوتی روی دانشجویان ضعیف و قوی دارد، جایی که دانشجویان ضعیف عملکردشان ضعیف‌تر و دانشجویان قوی عملکردشان بهتر می‌شود. در نهایت بِرد (2020) اثرات آنلاین شدن کلاس‌ها به خاطر بیماری همه‌گیری را در ترم بهار 2020 روی عملکرد تحصیلی دانشجویان کالج ویرجینیا آمریکا سنجیده است. او با بهره‌گیری از روش تفاضل-در-تفاضل نشان داده است که با آنلاین شدن کلاس‌ها بخش بیشتری از دانشجویان دوره‌های آموزشی خود را نیمه‌کاره رها کردند (به دلیل ترک دوره یا به دلیل عدم دریافت نمره قبولی).
یک چالش کلیدی مقاله حاضر برای برآورد اثرگذاری آموزش آنلاین روی عملکرد دانشجویان، مشکل درون‌زا بودن انتخاب نوع دوره آموزشی است. دانشجویانی که در دوره‌های آنلاین ثبت‌نام می‌کنند نسبت به آنهایی که در کلاس‌های حضوری مشارکت می‌کنند به دلایل مشهود و نامشهود تفاوت‌هایی دارند، تفاوت‌هایی که احتمالاً روی عملکرد یادگیری آنها نیز اثر می‌گذارد. راهکار اصلی مقاله برای غلبه بر این چالش استفاده از متغیر اثرات ثبات دانشجویان در مدل‌هاست که مشکل درون‌زایی اثرگذاری ویژگی‌های دانشجویان بر عملکرد آنها را مرتفع می‌سازد.
بررسی‌های اولیه و ظاهری آمارها حاکی از آن است که بخشی از دانشجویانی که نمره A دریافت کردند در دوره آنلاین بهار 2020 افزایش یافت. به علاوه سهمی از دانشجویان که با دریافت نمره F در این دوره مردود شدند نیز نسبت به نیم‌سال‌های قبل افزایش نشان می‌دهد. در مجموع دانشجویانی که در کلاس‌های آنلاین شرکت کردند با احتمال بیشتری دوره‌های آموزشی را رها می‌کنند و با احتمال کمتری نمره‌های قبولی دریافت می‌کنند. این تفاوت‌ها از لحاظ آماری معنادار است اما اندازه کوچک دارند. در مقابل به نظر می‌رسد دانشجویان مشارکت‌کننده در دوره‌های آنلاین در دامنه بالایی توزیع نمرات، نمره‌های بالاتری به دست می‌آورند. ویژگی‌های دانشجویان نیز متفاوت است. به عنوان مثال، دانشجویان دوره‌های آنلاین نسبت به دوره‌های حضوری به‌طور معمول سن بالاتر دارند و با احتمال بیشتری سفیدپوست هستند. در نهایت احتمال ثبت‌نام دانشجویان حاضر در دوره‌های حضوری در برنامه‌های افتخاری دانشگاه‌ها بیشتر است؛ برنامه‌هایی که دوره‌های آموزشی ویژه برای دانشجویان برتر به حساب می‌آیند.
نتایج برآوردها
با استفاده از آمارهایی که در بالا به آن اشاره شد، در این مقاله با بهره‌گیری از مدل‌های اقتصادسنجی، تفاوت نمرات دانشجویان دوره حضوری و آنلاین دانشگاه‌های دولتی آمریکا مورد ارزیابی قرار گرفته است. طبق برآوردهای اولیه، تفاوتی میان عملکرد یادگیری دانشجویان حاضر در دوره‌های حضوری و آنلاین پیش از کرونا (پاییز و بهار 2019) مشاهده نمی‌شود. در مجموع نیز یافته‌های مدل‌های ساده اولیه حاکی از آن است که دانشجویان حاضر در دوره‌های آنلاین از لحاظ سطح نمره عملکرد بهتری از دانشجویان دوره حضوری دارند. به علاوه، نمره هر دو گروه کلاس‌های آنلاین و حضوری در بهار 2020 (نخستین ماه‌های شیوع کرونا) با افزایش مواجه شد. البته در حالی که هر دو گروه از افزایش نمره پس از شیوع کرونا منتفع شدند اما به نظر می‌رسد سهم دانشجویان حاضر در دوره‌های حضوری از این افزایش بیشتر بوده است.
پرسش مهم این است که آیا یافته‌های بالا به معنی عملکرد بهتر یادگیری در دوره‌های آنلاین نسبت به دوره‌های حضوری است، یا اینکه صرفاً بازتابی از عواملی است که در یادگیری نقشی ندارند، مانند افزایش نمرات به دلیل آسان‌گیری استادان در نمره‌دهی. به منظور حل این چالش و پاسخ دادن به پرسش بالا، متغیری به نمایندگی از اثرات ثابت استادان وارد برآوردها شده است. بر این اساس زمانی که در کنار کنترل ویژگی‌های ذاتی هر دانشجو، اثرات ثبات آموزگاران هم کنترل می‌شود (به منظور شناسایی اثرگذاری خالص آنلاین یا حضوری بودن دوره آموزش بر سطح یادگیری دانشجویان)، به‌طور غافلگیرکننده‌ای نتایجی معکوس می‌شود. طبق برآوردهای جدید، دانشجویان مشارکت‌کننده در دوره‌های آنلاین نه‌تنها دیگر عملکردی بهتر نسبت به دوره حضوری ندارند، بلکه عملکرد آنها ضعیف‌تر نیز می‌شود. بر اساس این نتایج دانشجویان دوره‌های حضوری با احتمال کمتری دوره‌های آموزشی را ترک و با احتمال بیشتری نمره‌های قبولی بالاتر کسب می‌کنند. در واقع یافته‌های جدید حاکی از آن است که نتایج قبلی مبنی بر نمرات بهتر دانشجویان دوره‌های آنلاین ناشی از عملکرد یادگیری بهتر آنها نبوده، بلکه به شیوه ارزشیابی و آسان‌گیری در نمره‌دهی به آنها مربوط می‌شد. عامل اثرگذار دیگر شاید سخت بودن جلوگیری از تقلب در دوره‌های آنلاین نسبت به دوره‌های حضوری باشد که به بیشتر شدن نمرات دوره‌های آنلاین منجر می‌شود. اگرچه وارد کردن اثرات ثابت دانشجویان می‌تواند خصلت تقلب کردن آنها و اثراتی را که بر نمرات آنها می‌گذارد کنترل کند، اما این متغیر نمی‌تواند انگیزه‌ای که آموزش آنلاین برای تقلب ایجاد می‌کند و نظارت کمتر استادان هنگام اخذ امتحان را کنترل کند.
به منظور ارزیابی جزئی‌تر نقش استادان در توضیح تفاوت میان عملکرد دانشجویان دوره‌های حضوری و آنلاین، در مقاله از اطلاعات مربوط به سیستم نظارتی معرفی‌شده از سوی دانشگاه‌ها برای نظارت بر امتحانات از راه دور دانشجویان استفاده شده است. این سیستم به استادان و برگزارکنندگان امتحانات اجازه می‌دهد با احراز هویت دانشجویان و همچنین رصد و ضبط فعالیت‌های کامپیوترهای شخصی آنها در طول امتحان نظارت بهتری داشته باشند. در این باره اگر نحوه و شیوه ارزیابی استادان عاملی توضیح‌دهنده از تفاوت نمرات میان دانشجویان حضوری و آنلاین باشد، این عامل خودش را در تفاوت عملکرد دانشجویانی که با سیستم بالا ارزیابی می‌شوند و آنهایی که نمی‌شوند نمایان می‌سازد. به منظور آزمون ادعای بالا، یک راه برآورد کردن مدل‌ها با کنترل کردن بهره‌گیری از سیستم معرفی شده است. در این باره برآوردها حاکی از آن است که دانشجویان دوره‌های حضوری از لحاظ به پایان رساندن دوره آموزشی و دریافت نمره قبولی، عملکرد بهتری از دوره‌های آنلاین دارند. به علاوه استفاده از سیستم نظارتی آنلاین با موارد زیر در ارتباط است: نمره‌های پایین‌تر، تمایل بیشتر به ترک دوره آموزشی، و احتمال کمتر دریافت نمره‌های قبولی. این یافته با نتایج قبلی نیز سازگار است، جایی که گفته شد دوره‌های آنلاین تاثیری در عملکرد بهتر یادگیری دانشجویان ندارد.
نقش ویژگی‌های متفاوت دانشجویان
در این بخش بررسی می‌شود که آیا ویژگی‌های متفاوت دانشجویان روی عملکرد یادگیری آنها در دوره‌های آنلاین و حضوری تفاوت ایجاد می‌کند. طبق یافته‌ها، هر دو گروه دختران و پسران در دوره‌های حضوری عملکرد بهتری نسبت به دوره‌های آنلاین دارند (بر مبنای دریافت نمره قبولی و اتمام دوره آموزشی). در مورد عملکرد یادگیری سفیدپوستان و سیاه‌پوستان نیز هر دو آنها در دوره حضوری نسبت به دوره آنلاین نمرات بالاتری کسب کردند. موضوع دیگر بحث کیفیت دانشجویان است که با معیار حضور آنها در برنامه‌های افتخاری دانشگاه و کسب نمره تراز در آزمون‌های جی‌پی‌ای (GPA) سنجیده می‌شود. طبق نتایج به نظر می‌رسد برای گروه دانشجویان برتر مشارکت در دوره‌های آنلاین یا حضور فیزیکی در کلاس‌ها چندان تفاوت نمی‌کند، و عملکرد آنها در هر دو مورد یکسان است.
در نهایت موضوع مهم دیگر این است که آیا دسترسی به فناوری در عملکرد یادگیری دوره‌های آنلاین و حضوری دانشجویان نقش دارد یا خیر. برای برآورد و ارزیابی این پرسش می‌توان از این معیار استفاده کرد که آیا محل سکونت دانشجویان در منطقه دسترسی به اینترنت پرسرعت قرار دارد. طبق برآوردهای قبلی، دانشجویان فارغ از اینکه در کلاس‌های حضوری یا در دوره‌های آنلاین حضور داشته باشند، درترم بهار 2020 (پس از شیوع کرونا) نمرات بهتری دریافت کردند. این بخش از برآوردها نیز حاکی از آن است که افزایش مذکور برای دانشجویانی که دسترسی به اینترنت پرسرعت داشتند بیشتر بود.
کلام پایانی
یادگیری از راه دور بخش رو به رشد نظام‌های آموزشی جهان به‌خصوص در مقاطع تحصیلی بالاتر است. به‌رغم این رشد، اما گمانه‌زنی‌ها پیرامون قیاس آموزش آنلاین با روش‌های سنتی حضور در کلاس برای مدت‌هاست که ادامه دارد. در واقع طیف گسترده‌ای از مخاطبان و ذی‌نفعان این حوزه از استادان و رؤسای آموزشی گرفته تا دانشجویان در خصوص کارآمدی روش تحصیل آنلاین مردد هستند، و در مقایسه با تدریس چهره-به-چهره سنتی آن را نامطلوب‌تر می‌دانند.
در این یادداشت مقاله‌ای از نظر گذشت که هدفش ارزیابی اثرگذاری آموزش آنلاین روی عملکرد یادگیری دانشجویان بود. طبق یافته‌های مقاله، دانشجویان در دوره‌های حضوری چهره-به-چهره عملکرد بهتری نسبت به همتایان خود در دوره‌های آنلاین دارند؛ بر اساس معیار نمرات دریافتی و موفقیت به اتمام رساندن دوره آموزشی. به علاوه یافته‌ها حاکی از آن است که درترم بهار 2020 -اوایل شیوع همه‌گیری کرونا- نمرات دانشجویان افزایشی قابل توجه یافت. این یافته با برخی گزارش‌های دریافتی سازگار است، مبنی بر اینکه در دوره کرونا و به منظور تسکین چالش‌های این بیماری، دانشگاه‌ها شیوه‌های ارزشیابی خود را تغییر دادند و معلمان در نمره‌دهی منعطف‌تر شدند و رعایت ارفاق را به حداکثر رساندند.
بسیاری از دانشگاه‌ها، سیاست‌های تحصیلی خود را به گونه‌ای تغییر دادند تا اطمینان حاصل شود دانشجویان به خاطر عملکرد ضعیفشان تنبیه سنگین نمی‌شوند، چرا که در پی شیوع کرونا مردم با چالش‌ها و ناملایمت‌های فراوانی مواجه شدند. همچنین ممکن بود بسیاری از دانشجویان دسترسی مناسب به فناوری یا منابع مالی کافی برای یادگیری بهینه را در اختیار نداشته باشند. در این باره به معلمان و استادان هم توصیه شد انتظارات خود را تعدیل کنند، مشق‌های اجباری خود را کاهش دهند و در ضرب‌الأجل تحویل مشق‌ها انعطاف بیشتری داشته باشند. این داستان زمانی بیشتر مورد حمایت قرار می‌گیرد که طبق یافته‌ها افزایش نمرات تنها برای نمرات پایانی‌ترم بهار 2020 مشاهده شد و نمرات میان‌ترم که مربوط به پیش از شیوع کرونا بود از این افزایش مستثنی شد.
همچنین یافته‌های مقاله حاکی از آن است که زندگی در محله‌هایی که سرعت اینترنت بهتری دارند (به عنوان معیاری از دسترسی به فناوری) به افزایش نمرات دانشجویانی منجر شد که در ترم بهار 2020 شیوه آموزش خود را از حضوری به آنلاین تغییر دادند. این یافته تکمیل‌کننده این مدعاست که دسترسی نابرابر به فناوری در دوره همه‌گیری ممکن است نابرابری‌های آموزشی را تشدید کرده باشد.
در حالی که یافته‌های مقاله از یادگیری ضعیف‌تر دانشجویان در دوره‌های آموزشی آنلاین نسبت به دوره‌های حضوری خبر می‌دهد، اما نباید این یافته در بحث قیاس آموزش آنلاین و حضوری به عنوان نتیجه‌گیری نهایی تلقی شود. ذکر این نکته حائز اهمیت است که یادگیری از راه دور یک تجربه مستمر در حال تحول است؛ تحولی که در بستر اینترنت پرسرعت، قابل اطمینان و پیشرفت فناوری ابری شکل می‌گیرد. بنابراین ممکن است پیشرفت فناوری در حوزه آموزش به گونه‌ای باشد که در نهایت به بهبود عملکرد آموزگاران و دانشجویان در روش‌های آنلاین نسبت به شیوه‌های سنتی منجر شود.
