برندگان شمالی، بازندگان جنوبی

ما در حال زندگی کردن در دنیایی ناعادلانه هستیم، اما تغییرات اقلیمی آن را ناعادلانه‌تر هم می‌کند. تصور کنید شخصی تعدادی لیوان را بشکند، اما تکه‌های تیز آن را کف زمینِ زیر پای شما رها کند؛ بدتر از آن، او می‌تواند برای محافظت از خود کفش بپوشد اما شما کفشی ندارید. تغییرات اقلیمی هم این‌گونه است: در حالی که کشورهای جنوبی جهان سهم کمتری در انتشار گازهای گلخانه‌ای و گرمایش جهانی دارند، اما آسیب‌های بیشتری را متحمل می‌شوند؛ به علاوه، این کشورها اغلب منابع کمتری برای محافظت از خود در برابر این تاثیرات دارند (مفهوم جنوب جهانی که در مقابل شمال جهانی تعریف می‌شود، به کشورهایی اطلاق می‌شود که کم‌درآمد هستند، از نظر سیاسی یا فرهنگی به حاشیه رانده شده‌اند و از نظر اقتصادی بسیار آسیب‌پذیرند؛ این اصطلاح ذاتاً به جنوب جغرافیایی اشاره نمی‌کند، برای مثال، بیشتر جنوب جهانی از نظر جغرافیایی در نیمکره شمالی واقع شده است).

شکاف جهانی ثروت

پژوهش دو استاد دانشگاه استنفورد نشان می‌دهد که کشورهای ثروتمند در جریان گرمایش زمین ثروتمندتر شده‌اند و کشورهای فقیر، فقیرتر. تا چندی پیش یکی از ایرادهای اصلی شمار قابل توجهی از فعالان سیاسی هر دو طیف راست و چپ به فعالیت‌های زیست‌محیطی و مقابله با گرمایش زمین این بود که این دغدغه‌ها نخبه‌گرایانه و متعلق به طبقات فرادست‌تر جامعه است، اما گزارش‌هایی که در سال‌های اخیر منتشر شده‌اند، تصویر دیگری را ترسیم می‌کنند. متخصصان سازمان ملل اکتبر گذشته نسبت به گسترش فقر و قحطی و مهاجرت‌های اقلیمی هشدار دادند. کارشناسان دیگری خطر رابطه تغییرات اقلیمی را با ناآرامی‌ها و نارضایتی‌های اجتماعی برجسته کردند. در آمریکا، نهادهای حکومتی عواقب تغییرات اقلیمی را ویرانی اقتصاد و گسترش فقر و بیکاری دانستند. به عبارت دیگر، دغدغه مقابله با گرمایش زمین، دغدغه مقابله با فقر و افزایش نابرابری است.

مقاله‌ای در نیویورک تایمز که به یک پژوهش آکادمیک می‌پردازد، گواه دیگری بر این مساله است و هشدار می‌دهد: «شکاف جهانی ثروت بدون تغییرات اقلیمی امروز می‌توانست کوچک‌تر باشد.» تغییرات اقلیمی برنده و بازنده خلق می‌کند. نروژ در میان برندگان است و نیجریه در میان بازندگان. این یافته‌های صریح در مقاله پژوهشی دو استاد دانشگاه استنفورد ارائه شده است. این دو استاد تلاش کرده‌اند تاثیر انتشار روزافزون گازهای گلخانه‌ای را بر نابرابری جهانی به صورت کمّی درآورند. مقاله آنها در ۲۲ آوریل در مجله «مقالات آکادمی ملی علوم ایالات متحده» منتشر شد. 

دمای سیاره زمین از آغاز عصر صنعتی‌سازی تاکنون یک درجه سلسیوس (8 /1 درجه فارنهایت) افزایش یافته است. هدف پژوهش یادشده این بود که به صورت کمّی تاثیر این افزایش دما را بر اقتصاد‌های ملی و شکاف جهانی ثروت نشان دهد. بنابر این پژوهش، کشورهای فقیر جهان (جنوب جهانی) در این روند بازنده بودند؛ همزمان کشورهای ثروتمند (شمال جهانی)، به ویژه کشورهایی که انتشار گازهای گلخانه‌ای آنها در ۵۰ سال اخیر به شدت افزایش یافته است، «از افزایش دمای جهانی سود برده‌اند». این پژوهش نتیجه‌گیری می‌کند که نابرابری در میان کشورها -که در دهه‌های اخیر کاهش یافته است- در صورت نبود تغییرات اقلیمی می‌توانست به مراتب سریع‌تر از این کاهش یابد. بر اساس تخمین پژوهشگران اختلاف درآمد سرانه میان ثروتمندترین و فقیرترین کشور‌ها ۲۵ درصد بیشتر از شرایط فرضی نبودِ گرمایش زمین است. 

این پژوهش بر مطالعات پیشین مارشل برک اقتصاددان دیگری از استنفورد تکیه دارد. او در بررسی‌هایش دریافته بود که وقتی دمای هوا به هر دلیلی از دمای میانگین بیشتر بود، رشد اقتصادی در کشورهای فقیر کاهش یافت اما در کشورهای ثروتمند شتاب گرفت؛ دلیل این واقعیت قرار داشتن ثروتمندترین کشورهای جهان در عرض‌های جغرافیایی خنک‌تر است، اما کشورهای فقیرتر به شکل نامتناسبی حول خط استوا متمرکز شده‌اند. در این نواحی افزایش اندک در دمای هوا می‌تواند تاثیرات مخربی بر تولید محصولات کشاورزی، سلامت انسان و قابلیت تولید نیروی کار بگذارد.

دکتر برک همراه با نوآ دیفن‌باو، یک دانشمند اقلیم‌شناس، بیش از ۲۰ الگوی اقلیمی را بررسی کردند تا تخمین بزنند که کشورها از سال ۱۹۶۰ تاکنون به ویژه به خاطر تغییرات اقلیمی چقدر گرم‌تر شده‌اند. سپس آنها تخمین زدند که عملکرد اقتصادی هر کشور بدون این افزایش دما چطور می‌بود. بر اساس یافته‌های این پژوهش، اغلب کشورهای فقیر جهان امروز فقیرتر از حالتی فرضی هستند که در آن تغییرات اقلیمی رخ نداده بود اما کشورهای ثروتمند به ویژه در کمربند شمالی نیمکره شمالی از وضعیت فرضیِ نبود گرمایش زمین ثروتمندتر شده‌اند.

تغییرات اقلیمی بین سال‌های ۱۹۶۱ تا ۲۰۰۰ درآمدهای سرانه کشورهای فقیر را بین ۱۷ تا ۳۰ درصد کاهش داده است. هند، دومین کشور پرجمعیت جهان، بدون تغییرات اقلیمی ۳۰ درصد ثروتمندتر می‌بود؛ برای نیجریه، پرجمعیت‌ترین کشور آفریقا، نیز این عدد ۲۹ درصد است. اما وضع نروژ که یک تولیدکننده بزرگ نفت و گاز است، در اثر این تغییرات بهتر هم شده؛ نروژ با وجود تغییرات اقلیمی 34 درصد ثروتمندتر شده است. این پژوهش اما خاطرنشان می‌کند که این افزایش دما بر کشورهای قرارگرفته در نواحی معتدل همچون چین و ایالات‌متحده، تاثیر قابل توجهی نداشته است. دکتر برک می‌گوید اگر یک کشور واقعاً سردسیر باشید، کمک زیادی به شما شده؛ اگر کشوری گرمسیر باشید، آسیب زیادی دیده‌اید و اگر در میانه باشید، تاثیرات کوچک‌تر یا بسیار خفیف‌تر بوده است. این یافته‌ها اهمیت بسیار زیادی در این بحث جهانی دارد که چه کسی باید در سریع‌ترین زمان ممکن، انتشار گازهای گلخانه‌ای را کاهش دهد و چه کسی باید خسارت حاصل از انتشار گازها را به ویژه در کشورهای فقیر پرداخت کند. این موضوع همین حالا یکی از مهم‌ترین بحث‌ها در مذاکرات اقلیمی جهانی است. دکتر برک می‌گوید که این پژوهش «مزایای مضاعفی» را کمی‌سازی کرده که کشورهای ثروتمند از آنها بهره برده‌اند، به ویژه کشورهای صنعتی‌شده در عرض‌های جغرافیایی سردتر در نیمکره شمالی؛ آنها ابتدا با مصرف سوخت‌های فسیلی به پیشرفت اقتصادی دست یافتند و سپس از فواید دماهای بیشتر برخوردار شدند. به گفته او «دیگر کشورها از هیچ یک از این دو مورد برخوردار نبودند؛ آنها این مشکل را به وجود نیاورده‌اند اما بر اثر آن آسیب می‌بینند. اینجا مشخصاً موضوع برابری به میان می‌آید».

آیا غذای کافی خواهیم داشت؟

تغییرات اقلیمی در سراسر جهان، بر اساس اقلیم محلی و انواع محصولات، بر رشد محصول تاثیر می‌گذارد. در واقع پیش‌بینی شده که در اثر تغییرات اقلیمی رشد هفت نوع محصول اصلی در اروپا به‌طور میانگین تا هشت درصد تا سال ۲۰۵۰ افزایش یابد؛ خصوصاً گندم و چغندرقند افزایش رشد زیادی خواهند داشت؛ اما این موضوع فقط مختص اروپاست. شکل ۱ نشان می‌دهد چگونه انتظار می‌رود بازده محصولات تا سال ۲080 تغییر کند. کشورهایی که در حال حاضر از گرسنگی زیاد رنج می‌برند، در آینده نیز به‌طور ناعادلانه‌ای بیشتر از سایرین از این تغییرات متاثر خواهند شد. اگر جلوی تغییرات اقلیمی را نگیریم تا سال ۲۰۵۰ میلیون‌ها نفر در خطر گرسنگی خواهند بود. انتظار می‌رود رشد جهانی گندم، برنج، ذرت و سویا کاهش یابد؛ این محصولات ۶۷ درصد از کالری دریافتی همه افراد در سراسر جهان را تشکیل می‌دهند.

مشکل دیگر حشرات و بیماری‌ها هستند. آنها در حال حاضر حدود ۲۰ درصد از کل گندم، برنج، ذرت و سویا را از بین می‌برند. با گسترش حشرات و بیماری‌ها به سمت قطب‌ها، احتمالاً تغییر آب و هوایی این وضعیت را بدتر می‌کند. این موضوع می‌تواند افزایش بازدهی پیش‌بینی‌شده برای آب‌و‌هوای سردتر مانند اروپا را کاهش دهد. تغییرات اقلیمی همچنین کیفیت بسیاری از محصولات را کم و قیمتشان را زیاد خواهد کرد.

آب بیش از اندازه یا ناکافی؟

آب همه‌جا هست، در خون و درون سلول‌های شما وجود دارد و حدود ۶۰ درصد از بدن شما را تشکیل می‌دهد؛ با این حال ۲ /۲ میلیارد نفر به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند. نداشتن آب کافی می‌تواند فوق‌العاده خطرناک باشد اما داشتن بیش از حد آن نیز می‌تواند خطرناک باشد. سیل بیش از هر بلای دیگر مربوط به آب و هوا در ۲۰ سال گذشته افراد را تحت‌تاثیر قرار داده است. علاوه بر مرگ‌های مستقیم، سیل‌ها می‌توانند ساختمان‌ها را تخریب کنند، باعث رانش زمین شوند و اثرات بیماری‌هایی را که از طریق آب منتشر می‌شوند بدتر کنند. مشکلات ناشی از داشتن آب زیاد یا خیلی کم، بدتر می‌شود زیرا تغییرات آب و هوایی مناطق خشک را خشک‌تر و مناطق مرطوب را مرطوب‌تر می‌کند. سیل از طریق تخریب نقاط تامین آب و همچنین مخازن فاضلاب و لوله‌ها، منبع آب را کاهش می‌دهد. همچنین می‌تواند آب تمیز را با آب کثیف یا آب دریا مخلوط کرده و آن را برای آشامیدن ناامن کند؛ بالا آمدن سطح دریا این مشکل را بدتر می‌کند.

خشکسالی‌ها هم در آینده در اثر تغییرات اقلیمی بدتر خواهند شد. این اتفاق دسترسی به آب آشامیدنی را بیشتر تهدید خواهد کرد، حتی در بسیاری از مناطقی که به‌طور معمول خشک نیستند. تا سال ۲۰۵۰ حدود چهار میلیارد نفر برای دسترسی به آب تقلا خواهند کرد که این تعداد، بیش از نیمی از جمعیت کنونی جهان است. علاوه بر تاثیر مستقیم بر عادات نوشیدن، کاهش دسترسی به آب فشار بیشتری را بر کشاورزان در زمینه توانایی آنها برای آبیاری محصولات وارد می‌کند. خشکسالی و موج گرما در چند دهه گذشته باعث کاهش محصول غلات تا ۱۰ درصد شده است.

هزینه تغییرات اقلیمی

رفع آسیب‌های ناشی از رویداد‌های مرتبط با آب‌وهوا هزینه‌بر خواهد بود. طوفان‌ها از جمله گردبادها، رعد‌وبرق‌ها و طوفان‌های بارانی ۳۸ درصد از هزینه بلایای جهانی را شامل می‌شوند، زیرا می‌توانند خانه‌ها، جاده‌ها و سایر زیرساخت‌ها را تخریب کنند. برای مثال طوفان کاترینا به‌تنهایی ۱۶۸ میلیارد دلار برای ایالات متحده هزینه داشت، همچنین میلیاردها دلار برای تعمیر ساختمان‌ها و انتقال شبکه‌های آسیب‌دیده از طریق سایر وقایع مرتبط با آب و هوا نیاز خواهد بود. تغییرات اقلیمی می‌تواند از طریق امواج گرما، بدتر شدن بیماری‌ها و آلودگی هوا به سلامت ما آسیب برساند. برای مقابله با این موضوع باید پول بیشتری را برای مراقبت‌های بهداشتی از جمله آموزش پزشکان و خرید لوازم بیشتر صرف کنیم.

تغییرات اقلیمی، تمام کشورها را به طور یکسان تحت‌تاثیر قرار نمی‌دهد. برآورد می‌شود که کشورهای فقیرتر ۷۵ تا ۸۰ درصد از هزینه‌های تغییرات اقلیمی را متحمل خواهند شد و گرمایش بیشتر به معنای هزینه‌های بیشتر خواهد بود. بنابراین اگرچه نابرابری میان کشورهای فقیر و ثروتمند در دهه‌های اخیر کاهش یافته است، اما گرمایش جهانی این فرآیند را کند می‌کند. فقیرترین مردم جهان باید بیشتر پول خود را صرف غذا کنند؛ تغییرات اقلیمی غذا را گران‌تر و تهیه آن را سخت‌تر می‌کند و برای فقیرترین مردم پول کمی می‌گذارد تا برای هر چیز دیگری خرج کنند. همچنین تاثیر بیماری برای مردمی که پول کمتری دارند، بدتر خواهد بود؛ کسانی که اغلب مجبورند برای درمان خودشان هزینه کنند.

اقتصاد کشورهای با درآمد پایین و متوسط اغلب بیشتر تحت‌تاثیر تغییرات آب‌و‌هوایی قرار می‌گیرد. در کشورهای آفریقایی حدود 70 درصد از افراد شاغل در مزارع کوچک به کار گرفته می‌شوند، بنابراین کشاورزی بخش بزرگی از تولید ناخالص داخلی این قاره را تشکیل می‌دهد. حتی اگر کشورهای ثروتمند روی‌هم‌رفته پول بیشتری از دست بدهند، میزان تولید ناخالص داخلی ازدست‌رفته به دلیل تغییرات اقلیمی در کشورهای فقیرتر بیشتر خواهد بود.

برخی کشورها و شرکت‌ها می‌توانند از تغییرات اقلیمی بهره‌های اقتصادی ببرند! کشورهای نزدیک به قطب شمال، مانند کانادا و روسیه، می‌توانند با آب شدن یخ‌ها درآمد کسب کنند. یخ کمتر، دسترسی به نفت و گاز در بستر دریا و سفر کشتی‌ها را به کشورهای مختلف ممکن می‌کنند. شرکت‌هایی که برای مقابله با بلایا (مانند آتش‌سوزی یا سیل) هزینه می‌کنند نیز می‌توانند سود کنند.

نتیجه‌گیری

تغییرات اقلیمی برای ما هزینه خواهد داشت، اما پیش‌بینی اینکه این هزینه چقدر خواهد بود، دشوار است، زیرا الگوهای اقتصادی تمایل دارند به تاثیراتی که اکنون در حال وقوع است بیشتر اهمیت دهند، به این معنی که از تاثیرات آینده صرف نظر می‌شود. علاوه بر این برآورد هزینه بسیاری از پیامدهای تغییرات اقلیمی که اقتصاد را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد بر مبنای پول کار دشواری است. برای مثال، هزینه زندگی یک انسان یا ارزش یک اکوسیستم چقدر است؟!

تغییرات اقلیمی همچنین باعث خواهد شد که پول به طور عادلانه در داخل و بین کشورها توزیع نشود. متوقف کردن تغییرات اقلیمی و آماده شدن برای تاثیراتی که برای جلوگیری از آن بسیار عقب هستیم، می‌تواند این هزینه‌ها و نابرابری‌ها را در کوتاه‌مدت و بلندمدت کاهش دهد.