چشم‌انداز جمعیت جهان

سازمان ملل در تازه‌ترین گزارش خود اعلام کرده است که جمعیت جهان در 15 نوامبر امسال به هشت میلیارد نفر می‌رسد. این گزارش همچنین نشان می‌دهد هند در سال ۲۰۲۳، از چین به عنوان پرجمعیت‌ترین کشور جهان پیشی خواهد گرفت. جمعیت کنونی جهان در حال حاضر در محدوده 96 /7 میلیارد نفر قرار دارد. طبق آمارهای این گزارش، در سال 1950، پنج سال پس از تاسیس سازمان ملل، جمعیت جهان حدود 6 /2 میلیارد نفر بود. در سال 1987 به پنج میلیارد و در سال 1999 به شش میلیارد رسید. در اکتبر 2011، جمعیت جهان هفت میلیارد نفر تخمین زده شد. رسیدن به این میزان جمعیت باعث شکل‌گیری جنبش جهانی هفت میلیارد برای نشان دادن وضعیت آتی جهان و نگرانی‌ها درباره کمبود مواد غذایی و گسترش فقر شد. سازمان ملل انتظار دارد که جمعیت جهان در 30 سال آینده دو میلیارد نفر افزایش یابد، یعنی از 9 /7 میلیارد نفر به نزدیک 10 میلیارد نفر در سال 2050 برسد و حتی این امکان وجود دارد که جمعیت جهان در سال 2100 به حدود 11 میلیارد نفر و اوج خود برسد. اما پیش‌بینی دپارتمان امور اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد نشان می‌دهد که جمعیت جهان با کندترین سرعت خود از سال ۱۹۵۰ در حال رشد است. این رقم احتمالاً باید در سال ۲۰۳۰ به 5 /8 میلیارد نفر و در سال ۲۰۵۰ به 7 /9 میلیارد نفر برسد و در دهه ۲۰۸۰ به اوج خود که حدود 4 /10 میلیارد نفر است، برسد و تا سال ۲۱۰۰ در آن سطح ثابت باقی بماند. اما این آمارها به چه کار می‌آیند؟ و چه پیامی برای سیاستگذاران دارند؟

درک روندهای جمعیتی و پیش‌بینی تغییرات جمعیتی برای برنامه‌ریزی توسعه ملی و برای اجرای سیاستگذاری‌های صحیح جهت دستیابی به توسعه پایدار بسیار مهم است. از این‌رو، برخورداری از چنین اطلاعاتی می‌تواند به سیاستگذار چشم‌انداز خوبی نسبت به وضعیت کشورش و وضعیت دیگر کشورهای جهان بدهد. روندهای جمعیتی همچنین چالش‌های آینده برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار را برای سیاستگذار نمایان می‌کند تا بتواند برای مواجهه با آن آماده باشد. به عنوان مثال، کشورهایی که رشد سریع جمعیت را تجربه می‌کنند، که بیشتر آنها در جنوب صحرای آفریقا هستند، باید آموزش و مراقبت‌های بهداشتی را برای این تعداد نوزادان که در آینده به سن کودکی می‌رسند، فراهم کنند و آموزش باکیفیت و فرصت‌های شغلی را برای تعداد فزاینده‌ای از جوانان تضمین کنند. از طرفی کشورهایی که رشد جمعیت در آنها کاهش یافته یا متوقف شده است، باید خود را برای افزایش نسبت افراد مسن و در برخی موارد کاهش جمعیت آماده کنند. علاوه بر اینها، رابطه بین جمعیت و توسعه پایدار باید در چارچوب تغییرات اقلیمی و سایر چالش‌های زیست‌محیطی جهانی که تاثیر مستقیمی بر توسعه پایدار دارند در نظر گرفته شود. رشد جمعیت ممکن است علت اصلی آسیب زیست‌محیطی نباشد. با این حال ممکن است بسته به مشکل مورد نظر، فناوری موجود و بافت جمعیتی، اجتماعی و اقتصادی مشکل را تشدید یا روند بروز مشکل را تسریع کند. از این‌رو داشتن چنین اطلاعات جامعی درباره جمعیت‌شناسی منطقه و جهان می‌تواند برای سیاستگذار کمک‌کننده باشد و این چالش‌ها و سایر چالش‌های این‌چنینی را می‌توان تا حدی با پاسخ به‌موقع به روندهای جمعیتی آینده و گنجاندن آن اطلاعات در سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌ها برطرف کرد. گزارشی که سازمان ملل تهیه کرده در سه بخش مجزا تنظیم شده است. در بخش اول محتمل‌ترین روندها در اندازه جمعیت، رشد و ساختار سنی از سال 1950 تا 2050 شرح داده می‌شود. بخش دوم محرک‌های جمعیتی تغییر جمعیت-باروری، مرگ‌ومیر و مهاجرت بین‌المللی را مورد بحث قرار می‌دهد و ارزیابی اثرات جمعیت‌شناختی همه‌گیری کووید 19 را ارائه می‌کند. و در نهایت، در بخش سوم مروری بر روند جمعیت تا سال 2100 و پیامدهای بالقوه آنها ارائه می‌شود. در این گزارش می‌خواهیم به‌طور مختصر به بررسی پیش‌بینی سازمان ملل درباره جمعیت جهان و گزارش‌های مربوط به این موضوع بپردازیم.

تاریخچه‌ای از رشد جمعیت

با شروع قرن 21، جمعیت جهان به شش میلیارد نفر رسید که بیشتر این رشد جمعیت مربوط به 200 سال اخیر می‌شد. در سال‌های صفر میلادی، جمعیت جهان در حدود 250 تا 300 میلیون نفر بود و طبق تخمین‌ها این جمعیت تا مدت‌ها ثابت باقی ماند. پس از گذشت هزار سال از میلاد، دوره توقف جمعیت به اتمام رسید و با بروز انقلاب صنعتی، فصل تازه‌ای در زندگی بشر آغاز شد که نتیجه آن سرعت گرفتن افزایش جمعیت در اقصی نقاط جهان بود. به‌‌رغم افت‌وخیزهای متعدد در طول تاریخ، جمعیت جهان همیشه در حال افزایش بوده است. طبق بررسی‌های انجام‌شده در این زمینه رشد جمعیت جهان بعد از سال 1650 سریع‌تر شده است که عمده علت آن مرگ‌ومیر بالا در قبل از سال 1650 بوده است. اپیدمی‌ها، جنگ‌ها، قحطی‌ها و حوادث طبیعی از مهم‌ترین عاملان این مرگ‌ومیر در آن دوره بوده‌اند. به عنوان مثال طاعون در فاصله سال‌های 1349-1347 میلادی در حدود یک‌سوم از جمعیت اروپا را از بین برد. در قرن بیستم نیز بیماری‌ها و جنگ‌ها تلفات بی‌شماری بر جای گذاشتند. طبق آمارهای سازمان ملل، آفریقا در حال حاضر بالاترین میزان رشد جمعیت را در دنیا دارد. و بر اساس پیش‌بینی‌ها آفریقا رشد جمعیتی بالای خود را حداقل تا سال 2050 حفظ خواهد کرد. در این میان، اروپا دارای کمترین میزان رشد طی چندین دهه گذشته بوده است. این رشد پایین جمعیت هم ناشی از باروری پایین جمعیت‌های اروپایی و هم ناشی از مهاجرت ساکنان آنجا بود که در اواخر قرن 19 و اوایل قرن 20 اتفاق افتاد. رشد جمعیت در ایران نیز کاهش چشمگیری داشته که باعث نگرانی سیاستگذاران شده است. طبق تخمین جمعیت‌شناسان ایرانی، تا سال 1420 رشد جمعیت ایران به صفر و حتی به منفی نیز خواهد رسید. این کاهش 25درصدی در رشد جمعیت ایران عمدتاً به دلیل مهاجرت افراد و کاهش میل زوج‌ها به فرزندآوری به دلیل وجود تنگناهای مالی است. در حالی که کاهش خالص نرخ زادوولد در ایران و در چندین کشور در حال توسعه مشاهده می‌شود، طبق گزارش سازمان ملل بیش از نیمی از پیش‌بینی افزایش جمعیت جهان در دهه‌های آینده، در هشت کشور متمرکز خواهد شد که شامل جمهوری دموکراتیک کنگو، مصر، اتیوپی، هند، نیجریه، پاکستان، فیلیپین و تانزانیا می‌شود.

سازمان ملل در سال 2022

چشم‌انداز جمعیت جهان در سال 2022 بیست و هفتمین ویرایش از برآوردها و پیش‌بینی‌های رسمی جمعیت جهان است که از سال 1951 توسط سازمان ملل منتشر شده است. آنها مجموعه‌ای جامع از داده‌های جمعیت‌شناختی را برای ارزیابی روند جمعیت در سطوح جهانی، منطقه‌ای و ملی تشکیل می‌دهند. این گزارش مروری بر روند جمعیت جهانی با تمرکز بر دوره 1950 تا 2050 ارائه داده و خلاصه‌ای از چشم‌انداز کلیدی جمعیتی در نیمه دوم قرن حاضر ارائه می‌دهد. برای اولین‌بار، بازنگری سال 2022 تمام شاخص‌های جمعیت‌شناختی و برآوردهای جمعیتی را از سال 1950 و پیش‌بینی‌ها تا سال 2100 را بر اساس سن و جنس در فواصل یک‌ساله ارائه می‌کند. این گزارش در بحبوحه بحران جهانی ناشی از همه‌گیری بیماری کرونا (کووید 19) منتشر شده است. با توجه به اینکه جهان تحت تاثیرات مستمر و عمیق این همه‌گیری بر سلامت جمعیت‌ها و اقتصادها و جوامع بود، گزارش تهیه‌شده نتوانسته است به‌طور کامل شواهد تجربی از تاثیر همه‌گیری بر پدیده‌های جمعیتی به دلیل شکاف در جمع‌آوری داده‌های جمعیتی و فاصله زمانی بین جمع‌آوری و انتشار داده‌ها، تهیه کند. از این‌رو می‌توان گفت تاثیر کامل این بیماری همه‌گیر بر روندهای جمعیتی ملی ممکن است برای سال‌های زیادی مشخص نباشد. در همین راستا گروهی از مشاوره فنی تحت عنوان WHOUN DESA برای ارزیابی مرگ‌ومیر و تاثیرات جمعیتی ناشی از کووید ایجاد شد. این گروه در گزارش‌ها و برآوردهای خود، پیامدهای بیماری همه‌گیر بر روند مرگ‌ومیر تا سال 2050 و همچنین باروری و مهاجرت بین‌المللی را مورد بررسی قرار می‌دهد.

یک قرن روند جمعیت جهان: 1950 تا 2050

امروزه جمعیت جهان بیش از سه برابر بیشتر از اواسط قرن بیستم است. این افزایش جمعیت اما متوقف نخواهد شد و جمعیت جهانی در اواسط نوامبر 2022 از 5 /2 میلیارد نفر در سال 1950 به 0 /8 میلیارد نفر خواهد رسید. طبق آمارهای جمعیتی، جمعیت انسان‌ها از سال 2010 تاکنون یک میلیارد نفر اضافه و از سال 1998 تاکنون دو میلیارد نفر اضافه شده است. از سال 1950 حدود 37 سال طول کشید تا تعداد انسان‌های روی زمین دو برابر شود، اما تخمین زده می‌شود که بیش از 70 سال طول بکشد تا جمعیت جهان دوباره دو برابر شود و تا سال 2059 طول خواهد کشید تا جمعیت به بیش از 10 میلیارد نفر برسد. در طول صد سال 1950 تا 2050، جمعیت جهان دائماً در حال افزایش بوده ولی در دوره 1965-1962 سریع‌ترین رشد را داشت، زمانی که به‌طور متوسط 1 /2 درصد در سال افزایش می‌یافت. از آن زمان، سرعت رشد جمعیت به دلیل کاهش سطح باروری تا بیش از نصف کاهش یافت. در سال 2020 برای اولین بار از سال 1950، نرخ رشد جمعیت به زیر یک درصد در سال کاهش یافت و پیش‌بینی می‌شود که در چند دهه آینده و تا پایان قرن جاری این‌ روند ادامه‌دار باشد و جمعیت با نرخ کندی به رشد خود ادامه دهد. طبق تخمین‌های سازمان ملل، جمعیت جهان می‌تواند در سال 2030 به حدود 5 /8 میلیارد نفر افزایش یابد و در دو دهه بعد به 18 /1 میلیارد نفر اضافه شود و در سال 2050 به 7 /9 میلیارد نفر برسد.

روند باروری، مرگ‌ومیر و مهاجرت بین‌المللی

روندها در اندازه جمعیت و ساختار سنی بیشتر بر اساس سطح باروری و مرگ‌ومیر شکل می‌گیرد که تقریباً به‌طور کلی می‌توان گفت در سراسر جهان کاهش یافته است. در برخی کشورها مهاجرت بین‌المللی نیز به عامل مهمی در تغییر ساختار جمعیت تبدیل شده است. سطح باروری به معنای میانگین تعداد تولدها به ازای هر زن در طول زندگی است که طبق آمارهای جهانی، این متغیر در دهه‌های اخیر در بسیاری از کشورها به‌طور قابل توجهی کاهش یافته است. دوسوم کل مردم جهان در کشور یا منطقه‌ای زندگی می‌کنند که نرخ باروری در آنها کمتر از 1 /2 تولد به ازای هر زن است. در سال 2021، میانگین نرخ باروری جهانی 3 /2 تولد به ازای هر زن بود که از حدود پنج تولد به ازای هر زن در اواسط قرن بیستم به این میزان کاهش یافته است. با توجه به مفروضاتی که در مورد باروری در آینده در پیش‌بینی‌های سازمان ملل انجام شده است، انتظار می‌رود تا سال 2050، متوسط نرخ باروری جهانی به 1 /2 کاهش یابد. به‌طور دقیق‌تر، انتظار می‌رود نرخ باروری کل جهانی در سال 2050 بین 88 /1 تا 42 /2 تولد به ازای هر زن باشد.

پیش‌بینی‌های بلندمدت جمعیت تا سال 2100

عوامل ساختاری بسیاری بر فرزندآوری و نرخ زادوولد اثرگذار است که باعث می‌شود پیش‌بینی‌های بلندمدت جمعیت بسیار پیچیده و نامشخص شود، به ویژه برای کشورهای با باروری بالا که هنوز در مراحل اولیه گذار جمعیتی قرار دارند. همان‌طور که در بخش قبلی ذکر شد، طبق پیش‌بینی‌های سازمان ملل، احتمال بسیار بالایی وجود دارد که اندازه جمعیت جهان در سال 2050 بین 4 /9 تا 0 /10 میلیارد و در سال 2100 بین 9 /8 تا 4 /12 میلیارد نفر باشد. بنابراین، اندازه جمعیت جهان تقریباً طی چند دهه آتی افزایش خواهد یافت، اما این افزایش با نرخ نزولی تغییر می‌کند. طبق گزارش سازمان ملل، در اواخر قرن، حدود 50 درصد احتمال وجود دارد که تا قبل از سال 2100 جمعیت جهان به اوج خود برسد و پس از آن اندازه جمعیت تثبیت شود یا شروع به کاهش کند. از آنجا که باروری مهم‌ترین عامل تعیین‌کننده روندهای جمعیت جهانی در دهه‌های آینده است، عدم اطمینان در مورد تعداد فرزندانی که در کشورهای پرجمعیت و با باروری بالا به دنیا می‌آیند، منبع اصلی عدم اطمینان در پیش‌بینی‌های جمعیت جهانی هستند. البته همه‌گیری کرونا تاثیر مستقیمی بر کاهش باروری در چند سال آینده خواهد گذاشت که به نظر می‌رسد اثرات محدودی بر رشد جمعیت جهان تا سال 2050 بگذارد. با این حال، کاهش باروری در کوتاه‌مدت می‌تواند پیامدهای مهمی برای رشد در دهه‌های آخر قرن داشته باشد زیرا تاثیر کاهش باروری بر اندازه جمعیت از نسلی به نسل دیگر انباشته می‌شود.