باد برمی‌خیزد

سال ۱۴۰۱ برای فعالان کسب‌وکارهای نوپا (استارت‌آپ‌ها) و شرکت‌های دانش‌بنیان از دو جنبه بسیار سخت‌تر از سال‌های گذشته است. از یک‌سو اختلالات شدید در دسترسی به اینترنت و قطعی‌های فراوان در آن، فعالیت‌های روزمره آنها را با مشکلات چشمگیر مواجه کرده و از سوی دیگر تشدید مشکلات اقتصادی، افزایش نااطمینانی‌ها و تیره‌تر شدن چشم‌انداز آینده، انگیزه فعالیت و خلق ارزش در ایران را برای اغلب آنها کاهش داده و میل به مهاجرت در میان آنها به‌طور معناداری زیاد شده است. در این یادداشت تلاش شده است برای روشن‌تر شدن ابعاد و بزرگی مساله، سنجه‌هایی برای هر یک از این دو جنبه در حد امکان ارائه شود.

آثار اقتصادی اختلال در دسترسی به اینترنت

به دلیل گستره خدماتی که دسترسی به اینترنت برای آحاد اقتصادی و کسب‌وکارها فراهم می‌کند، اهمیت اتصال به آن روزبه‌روز بیشتر می‌شود. از این‌رو، هر عاملی که این دسترسی را محدود یا قطع کند بر اقتصاد اثر منفی خواهد گذاشت. محدود کردن کارکردهای اینترنت هم در کوتاه‌مدت و هم در بلندمدت سبب کاهش بهره‌وری خواهد شد. با افزایش موارد استفاده از اینترنت در طول روز، کاهش دسترسی به آن را می‌توان به قطع اتصال به برق در یک دستگاه برقی تشبیه کرد؛ هر دو سبب بروز شوک و ایجاد وقفه در انجام یک فعالیت می‌شود.

سرویس‌هایی که با اینترنت پشتیبانی می‌شوند فرصت‌های در دسترس برای کار، مصرف و استراحت را برای کاربران خود توسعه داده‌اند. برای نمونه در کشورهای با سطح دسترسی متوسط به اینترنت، حدود ۷۵ درصد از کسب‌وکارها برای فعالیت‌های روزمره خود از اینترنت استفاده می‌کنند. به‌علاوه، توسعه تجارت الکترونیک بازارهای خرده‌فروشی را هم در کشورهای توسعه‌یافته و هم در کشورهای در حال توسعه رونق داده است، به‌گونه‌ای که در اقتصادهایی با سطوح دسترسی بالا به اینترنت، تجارت الکترونیک حدود پنج درصد از تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص داده است.1 در ادامه به این سوال پاسخ داده می‌شود که اختلال در دسترسی به اینترنت چگونه و تا چه حد بر فعالیت‌های اقتصادی اثر می‌گذارد.

برای بررسی چگونگی تاثیر اتصال به اینترنت بر فعالیت‌های اقتصادی می‌توان سازوکارهایی را متصور شد که هریک از آنها به‌تنهایی به افزایش رشد اقتصادی منجر می‌شود. برخی از مهم‌ترین این سازوکارها که در مطالعات مختلف مطرح شده عبارت است از:

 وجود همبستگی مثبت بین درجه و کیفیت اتصال به اینترنت با بهره‌وری در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه. علاوه بر صِرف دسترسی به اینترنت، سرعت دسترسی به آن نیز بر افزایش بهره‌وری تاثیر معنادار دارد.

 وجود همبستگی مثبت بین درجه و کیفیت اتصال به اینترنت با میزان سرمایه‌گذاری و سطح نوآوری در بنگاه‌ها، هم در فرآیند تولید و هم در کالاها و خدمات نهایی.

 وجود همبستگی مثبت بین شبکه‌های ارتباطی ثابت و سیار با سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در کشورهای در حال توسعه. شبکه‌های ارتباطی گسترده و قابل اعتماد در یک کشور نشان‌دهنده کیفیت بالای زیرساخت در آن کشور است که خود سبب افزایش اطمینان در سرمایه‌گذاران خارجی برای کسب بازده مورد انتظار در سرمایه‌گذاری خواهد بود.

 وجود همبستگی مثبت بین درجه و کیفیت اتصال به اینترنت با سطح توسعه‌یافتگی بازارها و امکان تجارت فرامرزی. مطالعات تجربی نشان داده است در کشورهای با درآمد متوسط و پایین، بنگاه‌های تولیدی که دسترسی باکیفیت به اینترنت دارند شش درصد فروش خارجی بیشتری نسبت به بنگاه‌های با دسترسی محدود یا بدون دسترسی داشته‌اند.2

به‌طور خلاصه، آنلاین شدن فعالیت‌های روزمره بهره‌وری سرمایه و نیروی کار را به‌طور مستقیم افزایش می‌دهد و با کم کردن هزینه مبادلات، کارایی کسب‌وکارها را بالا می‌برد. توسعه تکنولوژی‌های مالی نیازمند اتصال به اینترنت سبب تسهیل انجام فعالیت‌های مالی برای طیف گسترده‌تری از افراد و کسب‌وکارها شده است. همچنین اتصال به اینترنت به افراد امکان می‌دهد دایره مهارت‌های خود را با داشتن دسترسی به منابع آموزشی بیشتر وسعت دهند که سبب افزایش تخصص آنها در انجام کارها می‌شود. البته اثرگذاری این سازوکارها به بازه زمانی وابسته است. برای نمونه، اثر اتصال به اینترنت بر کارآفرینی در بازه بلندمدت‌تری خود را نشان می‌دهد، در حالی که آثار مستقیم بر بهره‌وری نیروی کار سریع‌تر نمایان می‌شود.

شدت تاثیر اختلال در دسترسی به اینترنت بر کسب‌وکارها به میزان وابستگی آنها به اینترنت برای انجام امور روزمره مرتبط است. از این‌رو برای تحلیل بهتر، کشورها از نظر میزان دسترسی به اینترنت به سه دسته دسترسی بالا، متوسط و پایین تقسیم شده‌اند. مطالعات تجربی نشان می‌دهد سهم تجارت الکترونیک در تولید ناخالص داخلی در کشورهای با دسترسی پایین 3 /0 تا 3 /2 درصد، در کشورهای با دسترسی متوسط 4 /0 تا 2 /5 درصد و در کشورهای با دسترسی بالا حداکثر 7 /5 درصد بوده است.3

دیلویت در گزارشی که سال ۲۰۱۶ منتشر کرده4، اثر قطعی‌های موقت و اختلال در سرعت اینترنت را که از سوی دولت‌ها انجام می‌شود محاسبه کرده است. طبق یافته‌های این گزارش، اختلال موقت (یک یا چند روز) در کشوری با دسترسی بالا به اینترنت معادل از بین رفتن روزانه 6 /23 میلیون دلار تولید ناخالص داخلی به‌ازای هر ۱۰ میلیون نفر جمعیت است. این عدد برای کشورهای با دسترسی متوسط و پایین به‌ترتیب 6 /6 میلیون دلار و 6 /0 میلیون دلار برآورد شده است. برای داشتن تصور بهتری از بزرگی این اعداد، کشوری با دسترسی متوسط به اینترنت را در نظر بگیرید که تولید ناخالص داخلی سرانه در آن ۲۵ هزار دلار و جمعیت آن ۳۰ میلیون نفر است. قطع موقت اینترنت در این کشور سبب از بین رفتن ۲۰ میلیون دلار از تولید ناخالص داخلی در هر روز می‌شود که معادل یک درصد تولید ناخالص داخلی روزانه است. از سوی دیگر، نتایج همین گزارش نشان می‌دهد کاهش ۳۰درصدی در سرعت اینترنت سبب از بین رفتن روزانه 09 /0 درصد تولید ناخالص داخلی و کاهش ۵۰درصدی در سرعت اینترنت سبب نابودی روزانه 15 /0 درصد تولید ناخالص داخلی می‌شود.

تبعات اقتصادی اختلال‌های اینترنت در اوایل پاییز۱۴۰۱

مطابق آنچه گفته شد، همان‌گونه که توسعه اینترنت تسهیل‌کننده بزرگ شدن اقتصاد دیجیتال است، ایجاد موانع مختلف بر سر راه دسترسی آزاد به جریان اطلاعات نقش مخربی بر اقتصاد دیجیتال دارد. در نخستین ماه پاییز ۱۴۰۱ به‌دلیل اختلالات ایجادشده در دسترسی به اینترنت و فیلترینگ تعدادی از شبکه‌های اجتماعی پرکاربر، زیان هنگفتی به تعداد زیادی از کسب‌وکارهای آنلاین وارد شد. سازمان نظام صنفی رایانه‌ای استان تهران برای بررسی ابعاد مختلف این زیان، پرسشنامه‌ای را برای شرکت‌های عضو ارسال کرد که ۱۰۴ شرکت فعال در حوزه‌های مختلف به آن پاسخ دادند.

ضرر محدودیت‌ها

طبق نتایج به‌دست‌آمده از این نظرسنجی، بیش از نیمی از شرکت‌ها برآورد کرده‌اند که روزانه ۵۰ میلیون تومان بابت ادامه محدودیت‌های فعلی ضرر می‌کنند. حدود ۲۰ درصد زیان آینده خود را بین ۵۰ تا ۱۰۰ میلیون تومان، حدود ۲۰ درصد بین ۱۰۰ تا ۵۰۰ میلیون تومان و مابقی بالاتر از ۵۰۰ میلیون تومان تخمین زده‌اند. به‌علاوه، بیش از ۴۰ درصد از شرکت‌ها اظهار کرده‌اند که ۲۵ تا ۵۰ درصد درآمد خود را در این مدت از دست داده‌اند و حدود نیمی از آنها هم بیشتر از ۵۰ درصد کاهش فروش داشته‌اند. یکی از علل کاهش فروش کسب‌وکارها اختلال در سرویس‌های گوگل است. از سوی دیگر، برخی کسب‌وکارها مستقیم یا غیرمستقیم از شبکه‌های اجتماعی کسب درآمد می‌کنند. برای مثال، شرکت‌های پرداخت‌یاری یا شرکت‌های حوزه تجارت اجتماعی به‌طور عمده به کسب‌وکارهای کوچک و خانگی سرویس می‌دهند که روی اینستاگرام فعال‌اند. زمانی که اینستاگرام تعطیل می‌شود این کسب‌وکارهای کوچک هم دیگر نیازی به سرویس پرداخت، تبلیغات و لجستیک ندارند و شرکت‌های سرویس‌دهنده به آنها هم درآمد خود را از دست می‌دهند. بسیاری از شرکت‌ها اشاره کرده‌اند که بخشی از فروش آنها از طریق تبلیغات در اینستاگرام و ارتباط روی واتس‌اپ با مشتریان قدیمی انجام می‌شده که این محدودیت‌ها در عمل دسترسی مشتریان به آنها را مختل کرده است.

اهمیت این دو شبکه اجتماعی وقتی بهتر روشن می‌شود که بدانیم طبق نتایج منتشرشده از سوی مرکز آمار ایران از فرهنگ رفتاری خانوار در سال ۱۳۹۹، در میان افراد بالای ۱۵سالی که عضو شبکه‌های اجتماعی بوده‌اند واتس‌اپ با ۸۸ درصد و اینستاگرام با ۶۸ درصد به‌ترتیب بیشترین میزان اقبال را داشته‌اند. طبق گزارش وب‌سایت تکراسا در سال ۱۴۰۱ 5، بیش از ۴۰۰ هزار فروشگاه ایرانی در اینستاگرام فعال بوده‌اند که سالانه حدود ۱۸ تا ۳۲ هزار میلیارد تومان گردش مالی داشته‌اند. پس از گذشت یک ماه از فیلترینگ اینستاگرام، تبلیغات ۹۵ درصد، فروش کسب‌وکارهای اینترنتی ۸۰ درصد و تعداد کاربران فعال ۶۴ درصد افت کرده و ۹۷ درصد بازدیدها از صفحات کسب‌وکارها در این شبکه اجتماعی کاهش یافته است. همچنین ۷۰ درصد تراکنش پرداخت‌یارها نیز به همین علت کم شده است. ادامه فیلترینگ اینستاگرام سبب تعمیق رکود در بازار خرده‌فروشی آنلاین، افزایش بیکاری و تضعیف بیشتر اقتصاد دیجیتال خواهد شد.

شرکت‌های فعال در زمینه طراحی سایت، تبلیغات دیجیتال، تحلیل داده در شبکه‌های اجتماعی، کلاد گیمینگ و تولید محتوا عمدتاً به کاهش شدید فروش اشاره کرده‌اند. همچنین شرکت‌های فعال در زمینه اینترنت اشیا و نیز شرکت‌هایی که بر اساس اطلاعات مکانی لحظه‌ای کار می‌کنند در زمان‌هایی که اینترنت بین‌المللی غیرفعال است عملاً توقف فعالیت دارند و به همین دلیل درآمد از دست می‌دهند. به‌علاوه، محدودیت ابزارهای ارتباطی با مختل کردن ارتباطات درون‌سازمانی، مختل کردن ارتباط سازمان با مشتریان، ایجاد ناتوانی در ارتباط با مشتریان و وندورهای خارج از کشور و از بین بردن دسترسی به منابع دانشی مورد نیاز برای کارها سبب آسیب رساندن به فعالیت‌های روزانه شرکت‌ها شده است. 

تبعات اختلال اینترنت

از سوی دیگر با توجه به رواج دورکاری در تیم‌های فنی، اختلالات اینترنت حجم قابل توجهی از کارها را چه در مرحله به‌روزرسانی یا نگهداری محصول و چه در مرحله ارتباط‌های بین‌تیمی دچار مشکل کرده و آسیب زیادی به تیم‌ها وارد کرده است، به‌گونه‌ای‌که در مواقعی امکان کار کردن وجود ندارد. با توجه به اینکه بسیاری از نفرات شرکت‌ها دورکارند، نیاز به ابزارهای ارتباطی برای پیشبرد عملیات جاری و کارهای شرکت‌ها بیش از پیش حیاتی است که ناپایداری اینترنت و اختلالات سامانه‌های ارتباطی این موضوع را بسیار دشوار کرده است. در برخی شرکت‌ها اتصال به سرویس‌ها و پلت‌فرم‌های خارج از ایران و دسترسی به داده روزانه برای پیشبرد کارهای جاری لازم است که این موارد نیز با مشکل مواجه شده است.

در پاره‌ای موارد عملیات جاری شرکت به‌دلیل اختلال در تعامل با موسسات آموزشی و پژوهشی صدمه دیده است. اختلال در استفاده از موتور جست‌وجوی گوگل فعالیت‌های تحقیقی را مختل کرده است. استفاده از منابع آموزشی سرویس‌های بین‌المللی ممکن نیست و حتی در برخی موارد که هزینه استاد خارجی پرداخت شده، به‌دلیل اختلال در سرویس‌های ویدئویی در عمل کلاسی برگزار نشده است. سرویس‌های دانلود مقالات و مستندات نیز در موارد زیادی دچار مشکل شده است.

افزایش میل به مهاجرت در میان متخصصان

عدم دسترسی به اینترنت آزاد یا مواجهه با اختلال‌های فراوان همانند تامین نشدن نیازهای اولیه کار برای فعالان استارت‌آپ‌هاست. از آن مهم‌تر، نبود چشم‌اندازی برای بهبود شرایط دسترسی به اینترنت و دخالت‌های روزافزون نهاد ناظر در این حوزه باعث افزایش نااطمینانی برای کسانی شده است که ترجیح می‌دهند به‌جای صرف وقت روی یافتن شیوه‌ای برای در اختیار داشتن اینترنت پرسرعت و قابل اعتماد، بر حل مسائل تخصصی کسب‌وکار خود متمرکز شوند. شرایط نامساعد اقتصادی را نیز، که سرمایه‌گذاری در اقتصاد را روزبه‌روز با ریسک‌های جدیدی همراه می‌کند، به این موارد اضافه کنید.

نتایج پیمایش‌های رصدخانه مهاجرت ایران که در شهریور ۱۴۰۰ منتشر شده است نشان می‌دهد ۶۳ درصد فعالان استارت‌آپ‌ها تمایل زیاد یا خیلی زیاد برای مهاجرت از کشور دارند. این تمایل در مقایسه با دو سال پیش از آن بیش از دو برابر شده است. از سوی دیگر، تنها ۱۶ درصد از آنها تصمیم دارند در ایران بمانند و ۵۵ درصد اظهار کرده‌اند پس از مهاجرت قطعاً به ایران باز نخواهند گشت. «ناامیدی از اصلاح امور کشور»، «آینده مبهم و عدم امکان برنامه‌ریزی بلندمدت (بی‌ثباتی)» و «شیوه حکمرانی و مملکت‌داری» به‌ترتیب مهم‌ترین عوامل میل به مهاجرت در میان فعالان استارت‌آپ‌ها گزارش شده است. هر سه این عوامل در بلندمدت شکل گرفته‌اند و حل آنها هم نیازمند گذشت زمان نسبتاً طولانی است. از این‌رو نمی‌توان در کوتاه‌مدت تغییر جهت تصمیم‌گیری در میان این قشر از نخبگان جامعه را متصور بود. 

پی‌نوشت‌ها:

1- برای جزئیات بیشتر، نگاه کنید به:

E-commerce Europe. (2015). Asia-Pacific B2C E-commerce Report.

2- Clarke, G. (2008), Has the Internet increased exports for firms from low and middle-income countries? World Bank Group.

3- E-commerce Europe. (2014). BRICS B2C E-commerce Report.

4- Deloitte. (2016). The economic impact of disruptions to Internet connectivity: A report for Facebook.

5- گزارش بازار فروشگاه‌های اینستاگرامی و صنعت تجارت اجتماعی در ایران ۱۴۰۱