رویای ثبات

ثبات اقتصاد کلان؛ می‌توان گفت این سه واژه به رویای این روزهای اقتصاد ایران بدل شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد در چندین سال گذشته رشد اقتصادی کشور به شدت نوسان داشته، به گونه‌ای که میان بالاترین و پایین‌ترین رشد اقتصادی تجربه‌شده بالغ بر 28 درصد اختلاف وجود دارد.

بر اساس آخرین آمار منتشرشده؛ رشد اقتصادی در تابستان امسال 5 /2 درصد برآورد شده که نسبت به رشد 2 /4درصدی بهار کاهش قابل توجهی داشته است. به‌طور کلی می‌توان گفت که نرخ رشد در هشت فصل گذشته روندی نزولی داشته و از حدود هفت درصد به کانال دو درصد رسیده است. در اقتصاد ایران به‌طور معمول رشد در نیمه نخست سال بهتر از رشد در نیمه دوم سال است، همچنین با توجه به وضعیت نابسامان اجتماعی و اقتصادی که در شش‌ماه دوم نسبت به بهار و تابستان وجود داشت، پیش‌بینی می‌شود روند نزولی رشد اقتصادی در نیمه دوم 1401 هم تکرار شده باشد. همچنین در چند ماه گذشته شاهد افزایش چشمگیر نرخ ارز بوده‌ایم، با توجه به حساسیتی که اقتصاد کشور به نرخ ارز دارد، می‌توان گفت که در شش‌ماه دوم شرایط به مراتب بی‌ثبات‌تر بوده است.

در این گزارش چهار سناریو برای رشد اقتصادی سال 1401 پیش‌بینی شده است. در بهترین حالت رشد اقتصادی امسال به 3 /3 درصد و حجم حقیقی اقتصاد ایران در پایان سال جاری به 782 هزار میلیارد تومان خواهد رسید. این در حالی است که تولید ناخالص داخلی ایران در سال 96 حدود 787 هزار میلیارد تومان بوده است. به بیان دیگر حتی در صورت متصور شدن خوش‌بینانه‌ترین سناریو برای رشد در نیمه دوم امسال، باز هم حجم کیک اقتصاد ایران به سال 96 نمی‌رسد. چنانچه فرض بدبینانه نیز محقق شود، رشد 1401 برابر با 1 /2 درصد و حجم اقتصاد در حدود 773 هزار میلیارد تومان خواهد بود.

محاسبات نشان می‌دهد چنانچه اقتصاد ایران در یک دهه گذشته نیز با همان روندی که در دهه‌های قبل سال 90 داشت رشد می‌کرد، تولید ناخالص داخلی ایران در پایان امسال به حدود یک هزار و 95 هزار میلیارد تومان می‌رسید، یعنی بالغ بر 300 هزار میلیارد تومان بیشتر از حجم کنونی. چنانچه خیلی خوش‌بینانه فرض کنیم که از سال آینده اقتصاد ایران به‌طور متوسط پنج درصد رشد کند، در سال 1408 تازه به جایی خواهیم رسید که امروز قرار بود باشیم.

تصویر اقتصاد ایران در نیمه نخست 1401

بنا به آخرین داده‌های منتشرشده از تولید ناخالص داخلی، حجم حقیقی اقتصاد ایران در تابستان سال جاری 197 هزار میلیارد تومان برآورد شده که نسبت به فصل مشابه سال گذشته حدود پنج هزار میلیارد تومان افزایش یافته است. بر همین اساس رشد اقتصادی محقق‌شده در تابستان امسال 5 /2 درصد بوده که نسبت به رشد به‌ثبت‌رسیده در بهار 7 /1 درصد پایین‌تر است.

همچنین حجم اقتصاد ایران بدون احتساب نفت و گاز از 167 هزار میلیارد تومان در تابستان سال گذشته به 170 هزار میلیارد تومان در تابستان امسال رسیده، به عبارت دیگر رشد اقتصادی بدون نفت در تابستان سال جاری 1 /2 درصد بوده است. اینکه رشد اقتصادی بدون نفت پایین‌تر از رشد اقتصادی کل بوده نشان می‌دهد سرعت رشد ارزش افزوده بخش نفت ‌و گاز به نسبت سایر بخش‌ها در تابستان 1401 بالا بوده است.

نوسان نرخ رشد در ایران

رشد اقتصادی در ایران در چند سال گذشته نوسان‌های شدیدی را تجربه کرده است. بالاترین نرخ رشد تجربه‌شده در چند سال گذشته مربوط به زمستان سال 95 است، در فصل مذکور رشد اقتصادی بالغ بر 17 درصد برآورد شده. پایین‌ترین نرخ رشد به‌ثبت‌رسیده نیز با منفی 2 /11 درصد به پاییز سال 97 تعلق دارد. به بیان ساده‌تر میان پایین‌ترین و بالاترین رشد اقتصادی تجربه‌شده در چند سال گذشته بالغ بر 28 درصد اختلاف وجود دارد.

بالاترین رشد متعلق به بازه زمانی بعد از توافق برجام است و منفی‌ترین رشد هم به بازه زمانی پس از خروج آمریکا از برجام تعلق دارد، این امر نشان از اثرگذاری شدید عوامل برون‌زا بر اقتصاد ایران مانند تحریم دارد. پس از خروج ایالات متحده از برجام دقیقاً از تابستان سال 97 رشد اقتصادی منفی شد و این روند تا تابستان سال 99 نیز ادامه یافت. از منظر اقتصاد کلان کشورهایی که چندین فصل رشد منفی را تجربه می‌کنند به دلیل اینکه سطح حجم اقتصادشان به شدت کاهش یافته، بعد از یک تکانه مثبت در اقتصاد حتی اگر اتفاق خاصی هم رخ ندهد به دلیل ظرفیت‌های خالی که وجود دارد، رشد اقتصادی‌شان به بالای صفر می‌رسد.

این دقیقاً اتفاقی بود که از میانه سال 99 رخ داد و شاهد مثبت شدن رشد اقتصادی در کشور بودیم. البته آمدن بایدن و نشستن وی بر مسند ریاست‌جمهوری آمریکا نیز در مثبت شدن رشد اقتصادی بی‌تاثیر نبوده است، به بیان دیگر پس از بیرون آمدن نام بایدن از صندوق‌های رای، کمی از فشارهای تحریمی از روی اقتصاد ایران برداشته شد. بررسی‌ها نشان می‌دهد رشد اقتصادی بخش نفت در زمستان سال 99 بالغ بر 33 درصد بوده است.

رشد اقتصادی نزولی است؟

همان‌گونه که گفته شد اصلی‌ترین علت مثبت شدن رشد اقتصادی در چند فصل گذشته، دوران رکودی بوده که بین سال‌های 97 تا 99 در کشور تجربه شده بود. به‌‌رغم اینکه در هشت فصل گذشته نرخ رشد در کشور مثبت بوده، هنوز تولید ناخالص داخلی کشور به میزان سال 96 نرسیده است. حجم ارزش افزوده حقیقی اقتصاد ایران در تابستان سال 96 حدود 202 هزار میلیارد تومان بوده، این در حالی است که در تابستان امسال این رقم حدود 197 هزار میلیارد تومان برآورد شده است. به عبارت دیگر با وجود دو سال متوالی نرخ رشد مثبت، تولید ناخالص فصلی ایران نزدیک به پنج هزار میلیارد تومان پایین‌تر از سطح سال 96 است. این امر نشان می‌دهد در چند فصل اخیر صرفاً مشغول پر کردن ظرفیت‌های خالی‌شده گذشته بوده‌ایم.

رشد اقتصادی در زمستان سال 99 و بهار سال 1400 به ترتیب 6 /6 درصد و 9 /6 درصد به ثبت رسیده است. از تابستان و پاییز سال گذشته نرخ رشد به کانال چهار درصد رسید، این نرخ در بهار امسال نیز تکرار شد و همان‌گونه که گفته شد این شاخص در تابستان به کانال دو درصد هم رسیده است. به بیانی نرخ رشد طی گذشت پنج فصل از حدود هفت درصد به نزدیکی دو درصد رسیده، بر همین اساس می‌توان گفت که نرخ رشد اقتصادی در ایران روندی نزولی داشته و احتمالاً این روند در ادامه سال 1401 هم تکرار 

شده است. اقتصاد ایران با پر کردن ظرفیت‌های خالی‌شده دوران رکود، در چند فصل اخیر رشدهای مثبتی را به ثبت رسانده است. روند نزولی رشد نشان از اشباع شدن این ظرفیت‌ها دارد. چنانچه بخواهیم در ادامه شاهد رشدهای مثبت باشیم باید ظرفیت‌های جدیدی شکل بگیرد که با توجه به وضعیت وخیم انباشت سرمایه این امر دور از دسترس است.

بالاترین رشد در سال 1401 به کدام بخش تعلق دارد؟

در میان بخش‌های اصلی اقتصاد ایران بالاترین نرخ رشد به‌ثبت‌رسیده به گروه نفت‌وگاز تعلق دارد، رشد اقتصادی این گروه در تابستان سال جاری 3 /5 درصد برآورد شده است. متاثر از همین امر نیز رشد اقتصادی بدون نفت پایین‌تر از رشد اقتصادی کل رقم خورده است. گروه صنعت نیز رشد اقتصادی مناسبی را در تابستان تجربه کرده، نرخ رشد این گروه نیز 8 /4 درصد برآورد شده است.

اما گروه کشاورزی برای ششمین فصل متوالی در تابستان امسال رشد منفی را به ثبت رساند. خشکسالی‌های اخیر (قبل از بارندگی‌های پاییز و زمستان امسال) از اصلی‌ترین دلایل منفی شدن رشد این بخش است. آمارهای بازار کار هم نشان می‌دهد به دلیل رکود بخش کشاورزی تعداد زیادی از شاغلان از این بخش کوچ کرده و سهم بخش کشاورزی از تعداد شاغلان کل کشور کاسته شده است.

بخش خدمات بزرگ‌ترین بخش اقتصاد کشور به حساب می‌آید و بالغ بر 52 درصد از کیک اقتصاد ایران در اختیار بخش خدمات است. رشد اقتصادی این بخش در تابستان امسال 4 /1 درصد برآورد شده، این نرخ پایین‌ترین رشد بخش خدمات در هفت فصل گذشته محسوب می‌شود. از سال 99 با آغاز اپیدمی کرونا بخش خدمات نسبت به سایر بخش‌ها ضربه بیشتری را متحمل شد، اما با آغاز سال 1400 و عادی‌تر شدن شرایط و خو کردن اقتصاد و جامعه با شرایط جدید، رشد این بخش مثبت شد.

اقتصاد ایران در پایان سال 1401 به کجا می‌رسد؟

همان‌گونه که گفته شد آمار مربوط به تولید ناخالص داخلی کشور تا پایان تابستان منتشر شده و آماری از پاییز و زمستان در دسترس نیست. از همین رو طی چهار سناریوی بررسی شده که حجم اقتصاد ایران در پایان سال جاری به چه مقدار خواهید رسید و چنانچه هر یک از نرخ‌های رشد پیش‌بینی‌شده در پاییز و زمستان محقق شده باشد، در انتها رشد اقتصادی کل سال 1401 چند خواهد بود.

سناریوی اول؛ تکرار رشد تابستان

بررسی‌ها نشان می‌دهد چنانچه نرخ رشد 5 /2درصدی تابستان در پاییز و زمستان نیز تکرار شود، حجم ارزش افزوده اقتصاد کشور در این دو فصل به ترتیب 194 و 197 هزار میلیارد تومان خواهد بود. بر همین اساس حجم حقیقی اقتصاد ایران در پایان سال جاری به 779 هزار میلیارد تومان خواهد رسید، که در نتیجه رشد اقتصادی کل سال 1401 برابر با 9 /2 درصد خواهد شد.

سناریوی دوم؛ ادامه روند نزولی رشد

رشد اقتصادی در زمستان سال گذشته 2 /2 درصد به ثبت رسیده است. همان‌گونه که گفته شد روند کلی نرخ رشد در هشت فصل گذشته نزولی بوده، با توجه به اینکه نرخ 2 /2درصدی نسبت به رشد تابستان پایین‌تر است و همچنین در زمستان سال گذشته نیز تجربه شده، این سناریو برای رشد اقتصادی در پاییز و زمستان محتمل است. چنانچه این نرخ در پاییز و زمستان تجربه شده باشد، حجم حقیقی اقتصاد ایران در پایان سال جاری به رقم 777 هزار میلیارد تومان خواهد رسید. بر این اساس رشد اقتصادی کل در سال 1401 برابر با 7 /2 درصد خواهد بود.

سناریوی سوم؛ فرضی خوش‌بینانه

میانگین نرخ رشد شش‌ماه نخست امسال 3 /3 درصد برآورد شده است. چنانچه تولید ناخالص داخلی کشور در پاییز و زمستان هم با همین نرخ رشد کند، حجم حقیقی اقتصاد ایران در پایان امسال به 782 هزار میلیارد تومان خواهد رسید. در این صورت رشد اقتصادی سال 1401 در حدود 3 /3 درصد خواهد بود. بررسی روند رشد در ایران نشان می‌دهد که معمولاً در نیمه نخست سال نسبت به نیمه دوم سال شاهد رشدهای بالاتری هستیم، بنابراین بعید به نظر می‌رسد که رشد نیمه اول در پاییز و زمستان هم تکرار شود. همچنین شرایط کشور اعم از اجتماعی، سیاسی و همچنین اقتصادی مانند نوسانات شدید نرخ ارز، در نیمه اول سال بسیار باثبات‌تر از نیمه دوم سال بوده است. از همین‌رو این سناریو کمی خوش‌بینانه به حساب می‌آید.

سناریوی چهارم؛ کاهش چشمگیر رشد

همان‌گونه که در سطور بالا گفته شد شرایط کشور از منظر اجتماعی و سیاسی در شش‌ماه دوم سال وضعیت خوبی نداشته است، حتی فارغ از این مسائل که بالطبع اثرگذاری بالایی هم خواهند داشت، متغیرهای اقتصادی نیز در پاییز و زمستان وضعیت مناسبی را تجربه نکرده‌اند. به عنوان مثال نوسان و افزایش نرخ ارز در چند ماه گذشته بسیار چشمگیر بوده که با توجه به حساسیت بالای اقتصاد ایران به نرخ ارز، پیش‌بینی می‌شود این اتفاق شرایط اقتصادی کشور را بی‌ثبات کرده باشد. از همین‌رو می‌توان فرض رشد یک‌درصدی را برای پاییز و زمستان در نظر گرفت؛ چنانچه در نیمه دوم سال ارزش افزوده اقتصادی با این نرخ رشد کند، در انتهای سال حجم حقیقی اقتصاد ایران به 773 هزار میلیارد تومان خواهد رسید. بر این اساس رشد اقتصادی سال 1401 برابر با 1 /2 درصد خواهد بود.

در خوش‌بینانه‌ترین حالت هم به سال 1396 نمی‌رسیم

تولید ناخالص داخلی حقیقی ایران در سال 96 حدود 787 هزار میلیارد تومان بوده است. همان‌گونه که مشاهده شد در بهترین سناریو حجم اقتصاد ایران در پایان سال جاری به 782 هزار میلیارد تومان خواهد رسید. به بیان دیگر به‌رغم اینکه در دو سال گذشته رشد مثبت در کشور تجربه شده، حجم حقیقی اقتصاد ایران با فرض بهترین حالت هم در پایان سال 1401 حدود پنج هزار میلیارد تومان پایین‌تر از سال 96 (سال قبل از آغاز دور جدید تحریم‌ها) خواهد بود.

یک دهه درجا زدن

میانگین رشد اقتصاد ایران در دهه‌های قبل از دهه 90، حدود 3 /4 درصد بوده، این در حالی است که در 11 سال گذشته (1390 تا 1401) متوسط نرخ رشد حدود یک درصد بوده است. محاسبات نشان می‌دهد چنانچه در یک دهه گذشته هم مانند روند بلندمدت اقتصاد ایران رشد می‌کردیم، حجم حقیقی اقتصاد ایران در پایان سال 1401 به رقم هزار و 95 هزار میلیارد تومان می‌رسید. به بیان ساده‌تر چنانچه در دهه گذشته کشور مانند روند معمول خود عمل می‌کرد، تولید ناخالص داخلی ایران در پایان سال 1401 بالغ بر 310 هزار میلیارد تومان (حقیقی) بیشتر از حجم محقق‌شده کنونی بود.

همچنین محاسبات نشان می‌دهد اگر از سال 1402 به‌طور متوسط سالانه پنج درصد رشد اقتصادی را تجربه کنیم، در سال 1408 به حجم اقتصادی هزار و 95 هزار میلیارد تومان می‌رسیم. به عبارت دیگر اگر در فرضی خیلی خوش‌بینانه از سال آینده به‌طور متوسط پنج درصد رشد کنیم، در سال 1408 تازه به جایی خواهیم رسید که امروز قرار بود باشیم.

 با توجه به روند نزولی که انباشت سرمایه به عنوان موتور رشد اقتصادی در چند سال اخیر تجربه کرده، رسیدن به رشد پنج‌درصدی در سال‌های آینده دور از دسترس است. این امر نشان از فرصت‌های نابی دارد که ایران در سالیان گذشته از دست داده است.