داغ ایران
وضعیت زیست‌محیطی ایران چگونه خواهد بود؟
چندی پیش خبری مبنی بر وجود ابر متان در جنوب شهر تهران منتشر شد که باعث نگرانی‌های بسیاری در میان طرفداران محیط زیست در جهان و مردم کشور شد. بر اساس خبر منتشرشده از سوی ناسا، توده‌ای از گاز متان به طول نزدیک به «پنج کیلومتر» در جنوب تهران مشاهده شده است. ناسا می‌گوید این ابر غول‌آسا مربوط به یکی از مکان‌های دفع زباله کلانشهر تهران است و در هر ساعت حدود هشت هزار و ۵۰۰ کیلوگرم متان را به هوا می‌فرستد. بر اساس این گزارش، ناسا تاکنون ۵۰ نقطه را به عنوان منشأ انتشار گاز متان در جهان شناسایی کرده است، جنوب تهران یکی از این نقاط است. معاون سازمان پسماند شهرداری وجود ابر متان در آرادکوه را تکذیب کرده است، اما رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست گفت روزانه ۷ تا ۷۵۰۰ تن زباله در تهران جمع‌آوری و به مرکز آرادکوه منتقل می‌شود و بخش قابل توجهی از زباله‌ها در آرادکوه دفن می‌شود که باعث تولید متان می‌شوند. اما در کنار متان انتشار گازهای گلخانه‌ای دیگر نیز در کشور بحرانی است و باید فکری برای آن کرد. بر اساس گزارش انجمن جهانی هواشناسی (WMO) در سال 2021، سطوح جوی سه گاز گلخانه‌ای اصلی (دی‌اکسید کربن، متان و اکسید نیتروژن) همگی به بالاترین حد خود رسیده است. در این میان افزایش متان از سایر گازها نگران‌کننده‌تر است و به بالاترین حد خود در ۴۰ سال گذشته رسیده است. در حالی که انتشار گاز متان در کشور روند رو به افزایشی دارد، ولی دلایل این افزایش هنوز مشخص نیست. بسیاری از صاحب‌نظران بر این باورند که ترکیبی از فرآیندهای بیولوژیک (طبیعی) و فعالیت‌های ناشی از انسان می‌تواند به این وضعیت نگران‌کننده منجر شود. برای درک بهتر شرایط حاکم بر وضعیت محیط زیستی کشور و تغییر و تحولات آتی در ایران می‌خواهیم در این یادداشت به بررسی وضعیت محیط زیستی و منابع طبیعی کشور بپردازیم.
منابع طبیعی در ایران
ایران از نظر منابع طبیعی جزو غنی‌ترین کشورهای جهان است. بسیاری از منابع طبیعی از جمله نفت، گاز، زغال‌سنگ، چوب، طلا، نقره، مس، اورانیوم، آهن خام و فسفات در ایران به وفور یافت می‌شود و از این نظر پنجمین کشور ثروتمند جهان محسوب می‌شود و با داشتن یک درصد جمعیت جهان، دارای بیش از هفت درصد از منابع معدنی جهان است. کشور ما از نظر ذخایر نفت‌وگاز طبیعی در رده‌های نخست جهانی قرار دارد و طبق رتبه‌بندی‌ها، ایران چهارمین کشور ثروتمند جهان از نظر ذخایر سوخت فسیلی، چهارمین کشور در ذخایر نفت و دومین کشور از نظر ذخایر گاز طبیعی است. ایران با قرار گرفتن در کنار کشورهای قطر و امارات، غنی‌ترین ذخایر میدان گازی را با قطر مشترک است. طبق برآوردها، ارزش کل منابع طبیعی به 3 /27 تریلیون دلار می‌رسد. ایران دارای 16 درصد از ذخایر گاز طبیعی جهان است. در حال حاضر حدود 2 /136 میلیارد بشکه ذخایر در کشور وجود دارد که بیش از 10 درصد کل نفت جهان است. ایران همچنین در میان 10 تولیدکننده برتر نفت و پنج تولیدکننده برتر گاز طبیعی جهان قرار دارد. آمار منتشرشده از ذخایر جهانی طلا نشان می‌دهد که ایران بیستمین کشور ثروتمند جهان از این نظر است. در تولید محصولات کشاورزی نیز ایران رتبه قابل توجهی دارد و در میان 10 کشور برتر جهان قرار دارد. ایران دومین تولیدکننده خرما و پسته، سومین تولیدکننده زردآلو، گیلاس، بادام زمینی، گردو و هندوانه است. ایران همچنین چهارمین تولیدکننده انجیر، کیوی، خیار، توت، پنجمین تولیدکننده بادمجان، سبزیجات، هفتمین تولیدکننده گوجه‌فرنگی و نهمین تولیدکننده انگور در جهان است. نگاه به این آمارها ممکن است ما را به این فکر فرو ببرد که با وجود چنین ثروتی در کشور، چرا وضعیت ما در سطح کشورهای توسعه‌یافته که حتی قسمت کوچکی از این منابع طبیعی را نیز در دسترس ندارند، نیست. شاید دلیل آن این باشد که به خاطر وجود تحریم‌های متعدد در این سال‌ها، نتوانسته‌ایم در حوزه محیط‌زیست از امکانات بین‌المللی بهره ببریم. اگر به وضعیت حال حاضر کشور بنگریم متوجه می‌شویم که در این مدت نه‌تنها به رونق و توسعه اقتصادی هدفگذاری‌شده نزدیک نشده‌ایم بلکه با توجه به مسائل زیست‌محیطی که ایران بدان مبتلاست، بعید است که با ادامه همین روند در کوتاه‌مدت بتواند به رشد اقتصادی مطلوب نزدیک شود. علت به وجود آمدن چنین شرایطی هم تا حد زیادی مشخص است. تحریم‌های بین‌المللی، در کنار سوءمدیریت‌ها و عدم برنامه‌ریزی دقیق و مناسب برای محافظت از منابع طبیعی کشور باعث بروز مشکلات عدیده‌ای برای محیط زیست ایران شده است. اگر به خودروهای داخلی نگاه کنیم متوجه می‌شویم که صنعت خودرو همچنان از تکنولوژی قدیمی تولید محصولات خود دست نکشیده است و آلوده‌کننده‌ترین و پرمصرف‌ترین خودروها را تحویل مشتـری ایرانی خود می‌دهد و سالانه میلیون‌ها تن مواد آلاینده و سرب و کربن به هوا می‌فرستد، میلیون‌ها لیتر بنزین و گازوئیل اضافی هدر می‌دهد و ضرر مالی و جانی بسیاری وارد می‌آورد. دیگر صنایع کشور نیز تفاوت چندانی با خودروسازی ندارند. پالایشگاه‌های تصفیه نفت ایران به دلیل استفاده از تکنولوژی بسیار قدیمی خود یکی از عوامل آلوده‌کننده هوا و بارش باران‌های اسیدی هستند که بدون نوسازی آنها، نمی‌توان به اصلاح وضعیت محیط زیست، امید داشت. نیروگاه‌های برق به دلیل استفاده از مازوت و نیروگاه‌های گاز به دلیل عدم نوسازی از جهت تکنولوژیک به یکی از آلوده‌کننده‌ترین صنایع تبدیل شده‌اند. وجود چنین صنایعی با این حجم از آلایندگی چیزی جز بحران زیست‌محیطی در آینده برای کشور نخواهد داشت. بحرانی که می‌تواند جان بسیاری از مردم را حتی در خارج از مرز‌های کشور تهدید کند.
بحران زیست‌محیطی در ایران
امروزه بحران زیست‌محیطی از جمله بحران‌های حیاتی در جهان است و هر کشوری برای حفاظت از محیط زیست خود برنامه‌ها و راهکارهایی دارد. در این میان گرچه ایران با مشکلات محیط زیستی مانند مسائل آب، تالاب‌ها، فرونشست و آلودگی هوا، اوضاع نابسامان مدیریت پسماندها، فرسایش، آلودگی خاک، گردوغبار، تخریب زیستگاه‌ها و انقراض گونه‌ها و تغییر اقلیم روبه‌رو است اما برنامه اساسی برای حفاظت از محیط زیست آن‌گونه که باید ندارد. نه مطالبه‌گری جدی و عمومی در این حوزه صورت می‌پذیرد نه از سمت دولت اقداماتی موثر برای حل این مشکلات انجام می‌شود. بررسی کارشناسان نشان می‌دهد وضعیت محیط زیست ایران به گونه‌ای است که می‌توان گفت تمامی مولفه‌های زیست‌محیطی در این کشور در وضعیت بحرانی و آشفتگی به سر می‌برند. جمعیت ایران بدون توجه به ظرفیت‌ها و منابع آن افزایش قابل توجهی داشته که در صورت بی‌تدبیری، این مساله در کنار بحران‌های سه حوزه محیط زیست، اقتصاد و سلامت تبعاتی جبران‌ناپذیر برای کشور در پی خواهد داشت.
آلودگی آب
در 40 سال گذشته بیش از 20 میلیون هکتار از مراتع کشور تغییر کاربری داده شده‌اند که باعث از بین رفتن بسیاری از گونه‌های جانوری و گیاهی شده است. اوضاع نابسامان کشاورزی بیشترین آسیب را به منابع آبی وارد کرده و نتیجه آن خشک شدن تالاب‌ها، فرسایش خاک، فرونشست زمین، بیابان‌زایی، شور شدن خاک و ظهور کانون‌های جدید ریزگرد بوده است. این خشکسالی نیز تاثیرات اجتماعی خود را دارد و باعث خواهد شد بسیاری از روستاها خالی از سکنه شوند. بسیاری از روستاییان وقتی می‌بینند که آب کافی برای کشاورزی و دامداری خود ندارند، مجبور به ترک شغل خود و کوچ به سمت شهرها می‌شوند که علاوه بر اثرات زیست‌محیطی که دارد، تاثیرات اقتصادی و اجتماعی آن در وضعیت کشور پس از گذشت چندین سال نمایان می‌شود. از این‌رو کشاورزی در ایران باید به سمت تولید محصولاتی که آب‌بری کمتر دارند برود تا از این مشکلات پیشگیری شود. جدای از مساله کشاورزی، وضعیت آب کشور بسیار نابسامان است. در حال حاضر ایران در وضعیت شدید بحران آبی قرار دارد و همه شاخص‌های آبی حکایت از وضعیت وخیم آب در ایران دارند. میزان بارندگی در منطقه خاورمیانه و ایران به‌ترتیب 217 و 228 میلی‌متر است که کمتر از یک‌سوم بارندگی جهان است (متوسط میزان بارندگی سالانه در جهان 813 میلی‌متر است). کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل میزان درصد برداشت از منابع آب تجدیدپذیر در هر کشور را به‌عنوان شاخص اندازه‌گیری بحران آب معرفی کرده است. بر اساس شاخص سازمان ملل هرگاه میزان برداشت آب یک کشور بیشتر از 55 درصد کل منابع آب تجدیدپذیر آن باشد، این کشور با بحران شدید آب مواجه است و اگر این مقدار حدفاصل 45 تا 55 درصد باشد، بحران در وضعیت متوسط و چنانچه 35 تا 45 درصد باشد بحران در حد متعادل و برای مقادیر کمتر از 35 درصد این کشور بدون بحران آب یا دارای بحران کم است. در زمان حاضر حدود 31 میلیارد مترمکعب از آب تجدیدپذیر سالانه کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد که این رقم به‌معنای 85 درصد برداشت از منابع آب‌های تجدیدشونده یعنی 50 واحد درصد بیش از شاخص سازمان ملل برای تعیین بحران آب است. باید توجه داشت که خطر کمبود آب جهانی است، اما در برخی مناطق اوضاع وخیم است. طبق گزارش‌های جدید موسسه منابع جهانی (WRI) ۱۷ کشور جهان از جمله ایران که تقریباً یک‌چهارم جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند، در معرض خطر جدی کمبود شدید آبی هستند. موسسه منابع جهان از کشورهای قطر، اسرائیل، لبنان، ایران، اردن، لیبی، کویت و عربستان سعودی به عنوان پرتنش‌ترین کشورها از لحاظ آبی اسم برده که به باور کارشناسان در حال حاضر با بالاترین ریسک و 20 سال دیگر نیز با بیشترین احتمال تنش و استرس آبی مواجه خواهند بود. دریاچه ارومیه به عنوان یکی از بزرگ‌ترین دریاچه‌های نمک، در سطح منطقه و جهان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. متاسفانه عواملی همچون سدسازی، کاهش بارندگی و افزایش چاه‌های کشاورزی در اطراف دریاچه در طول چند دهه اخیر حیات بخش قابل ملاحظه‌ای از این دریاچه را به خطر انداخته است. نتایج به‌دست‌آمده از تحقیقات نشان می‌دهد که تداوم خشک شدن و از بین رفتن دریاچه ارومیه تهدیداتی همچون بروز طوفان‌های گردوغبار نمکی، بیابان‌زایی و تغییر در شرایط اقلیمی منطقه را به همراه دارد.
آلودگی خاک
واضح است که استفاده غیرمنطقی از کودهای شیمیایی و سموم کشاورزی باعث آلوده شدن محصول و خاک زراعی می‌شود. با وجود این مصرف سم و کود شیمیایی در کشاورزی ایران بسیار فراتر از استانداردهای جهانی است که خود عاملی برای تهدید سلامت مردم به حساب می‌آید. علاوه بر این، بهره‌برداری بیش از اندازه از منابع گیاهی باعث آسیب‌دیدگی و فرسایش خاک در کشور شده است. استفاده از خاک در کشور بیش از ظرفیت تاب‌آوری کشور است که عامل آن بیشتر انسانی است. باید توجه داشت که بیشتر مناطق ایران بیابانی بوده است. اما اکنون سرعت گسترش بیابان‌زایی در کشور بسیار نگران‌کننده است. فشار جمعیت و در نتیجه استفاده بیش از حد از آب و چرای بی‌رویه نیز بیابان‌زایی را تشدید کرده‌اند. کارشناسان معتقدند در مراتع هم تعداد دام‌ها به مراتب بیش از ظرفیت مراتع است که این خود عاملی برای تخریب شده و ضمن افزایش فرسایش خاک تهدیدی برای انقراض گونه‌های گیاهی کمیاب هم خواهد بود. علاوه بر این، همین فرسایش خاک خود به گسترده‌تر شدن کانون ریزگردها در ایران و آلودگی هوا منجر خواهد شد.
تغییرات اقلیمی و آلودگی هوا
ایران سال‌هاست که جزو 10 کشور اول دنیا در تولید گازهای گلخانه‌ای است؛ مدیریت سرزمینی در ایران چنان ناپایدار و ناکارآمد بوده که نه‌تنها به جغرافیای ایران آسیب جدی وارد کرده، بلکه در گرمایش جهانی هم سهم قابل توجهی دارد. میانگین دمای زمین در سال گذشته 11 /1 درجه سانتی‌گراد بالاتر از دوران ماقبل صنعتی بود و دانشمندان اخطار می‌دهند که اگر این میزان از 5 /1 درجه عبور کند آثار گرمایش بسیار شدید خواهد شد. بر اساس مطالعه جدید سازمان جهانی هواشناسی، احتمال اینکه میانگین دمای جهانی در یکی از پنج سال آینده به بیش از 5 /1 درجه سانتی‌گراد بالاتر از سطح قبل از صنعتی شدن برسد، اکنون حدود 50 درصد است. بر اساس این بررسی همچنین ۹۳ درصد احتمال دارد که میانگین دمای جهانی پنج‌ساله برای ۲۰۲۶-۲۰۲۲ بالاتر از میانگین پنج سال گذشته یعنی ۲۰۲۱-۲۰۱۷ باشد. پتری تالاس، دبیر کل سازمان جهانی هواشناسی، بیان کرده است که افزایش مداوم غلظت گازهای اصلی گرما، از جمله شتاب بی‌سابقه در سطوح متان، نشان می‌دهد که ما در مسیر اشتباهی حرکت می‌کنیم. پروفسور تالاس معتقد است ما باید انتشار دی‌اکسیدکربن را به عنوان مهم‌ترین و فوری‌ترین اولویت که محرک اصلی تغییرات آب‌وهواست، کاهش دهیم. زیرا عمر متان کوتاه و در حدود 10 سال است و اثر آن را بر آب و هوا می‌توان در بلندمدت خنثی کرد ولی گاز دی‌اکسید کربن این‌گونه نیست. از این‌رو نیاز است که سیستم‌های صنعتی، انرژی و حمل‌ونقل و کل شیوه زندگی خود را متحول کنیم. تغییرات مورد نیاز از نظر اقتصادی مقرون‌به‌صرفه و از نظر فنی امکان‌پذیر اما زمان بسیار محدود است. این مساله در ایران حیاتی‌تر نیز هست. مانند همه کشورهای دیگر، ایران تحت تاثیر تغییرات آب‌و‌هوایی است. ایران از نظر جغرافیایی در کمربند خشک جهان با دمای بالا و بارش باران و برف نسبتاً محدود قرار دارد. این امر باعث می‌شود که منابع آب به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل محدودکننده توسعه کشور باشد. تحقیقات جهانی نشان می‌دهد که در منطقه آب‌و‌هوایی مانند ایران، هر یک درجه افزایش دما می‌تواند 10 درصد تولید محصول را کاهش دهد که البته هم اقتصاد و هم امنیت غذایی ایران را تحت تاثیر قرار می‌دهد. به همین دلیل، ایران باید نقش خود را در کاهش انتشار این گازها ایفا کند. آمار به ما می‌گوید شهرهای ایران از جمله آلوده‌ترین شهرهای جهان هستند. در حال حاضر، مصرف انرژی و میزان سرانه تولید دی‌اکسید کربن (CO2) ایران از جمله بالاترین‌ها در جهان است. علت آن هم ارزان بودن قیمت سوخت‌های فسیلی در کشور است. اما ایران باید سهم انرژی خورشیدی، بادی، آبی و ژئوترمال (انرژی زمین‌گرمایی) را در ترکیب انرژی تولیدی خود افزایش دهد.
جمع‌بندی
تغییرات محیط زیستی یکی از موضوعات مهمی است که می‌تواند در تغییر و تحولات آینده زمین نقش مهمی داشته باشد. بحران‌های مختلف زیست‌محیطی، بلایای طبیعی و بحران‌های ژئوپولیتیک، اقتصادی، بهداشتی و بسیاری دیگر می‌تواند زندگی انسان و سایر موجودات زنده را دستخوش تغییراتی روی کره زمین کند. با توجه به وضعیت حال حاضر ایران، آینده زندگی مردم کشور تا 20 سال آینده از نظر زیست‌محیطی به چه سمت و سویی حرکت خواهد کرد؟ سیستم مدیریت دولتی یک عامل مهم توسعه‌نیافتگی و عدم پذیرش مسوولیت در آلودگی محیط زیست است. شاید بتوان با خصوصی‌سازی و حرکت از سمت اقتصاد دولتی به اقتصاد آزاد، از انتشار بیش از حد آلودگی در کشور تا حد بسیار زیادی جلوگیری کرد.
در واقع کاهش و حل معضلات محیط زیستی در ایران ضمن آنکه نیاز به بازنگری در برنامه‌های توسعه به سمت توسعه پایدار دارد، نیازمند همراهی و همفکری با جامعه جهانی و متخصصان اهل فن است تا با کمک فناوری‌های جدید و همکاری کشورهای منطقه بتوان مشکلات زیست‌محیطی را کاهش داد.
