ریسک اعتبار صادراتی

تجارت خارجی ایران در سال 1400 با نزدیک شدن به روزهای پایانی سال خیز جدیدی برداشته است؛ به طوری که مبادلات تجاری ایران در 11 ماه منتهی به بهمن، به 90 میلیارد دلار رسید که نسبت به مدت مشابه پارسال، نزدیک 38 درصد رشد داشت. در گزارش پیش‌رو نگارنده سعی دارد با مرور آماری، تصویر روشنی از تجارت خارجی ایران در اختیار مخاطب قرار دهد.

قبل از اینکه به بررسی تجارت خارجی ایران بپردازیم، شاید بهتر است نمایی کلی از تجارت فعلی جهان را ترسیم کنیم. بررسی روند تجارت جهان حاکی از رشد مثبت تجارت در سال 2021 به دلیل افزایش قیمت مواد اولیه، کاهش محدودیت‌های کووید 19 و تقویت تقاضا است اما پیش‌بینی می‌شود رشد تجارت در فصل نخست 2022 کند شود. در فصل چهارم سال 2021، تجارت جهانی خدمات 6 /1 هزار میلیارد دلار و تجارت جهانی کالا 8 /5 هزار میلیارد دلار برآورد شد. اما تجارت خارجی ایران به دلیل مواجهه با تحریم‌ها و سهم بسیار اندک در تجارت جهانی، بسیار متفاوت‌تر از آنچه در جهان می‌گذرد، است. دو سازمان گمرک و توسعه تجارت به عنوان متولیان تجارت خارجی، گزارش‌های جدیدی ارائه داده‌اند که تصویر روشن‌تری در اختیار ما می‌توانند بگذارند. البته آمارهای این دو نهاد (شاید به دلیل تفاوت در بازه زمانی)، تا حدودی متفاوت است اما هر دو نزدیک به هم، روندها را مثبت ارزیابی کرده‌اند. در بخش اول، گزارش آماری گمرک مورد بررسی قرار گرفته و در بخش دوم گزارش سازمان توسعه تجارت مورد بررسی قرار می‌گیرد. یادآوری این نکته هم شاید مهم باشد که با توجه به مصوبات سی‌امین جلسه کمیته مقابله با تحریم‌های وزارت اقتصاد، مبنی بر مخاطرات انتشار عمومی آمارهای تجارت خارجی کشور در تشدید تحریم‌ها، اطلاعات مربوط به فصل 27 کتاب مقررات صادرات و واردات، از آمار صادرات ایران (آمار گمرک و سازمان توسعه تجارت) حذف شده است.

تجارت خارجی ایران به روایت گمرک

براساس برآورد مقدماتی (کارشناسی‌نشده) گمرگ، در 11 ماه امسال 4 /149 میلیون تن کالا و محصول به ارزش 90 میلیارد دلار معامله شده است که نسبت به مدت مشابه سال گذشته با رشد 12‌درصدی در حجم و 38‌درصدی در ارزش معاملات روبه‌رو بود. میزان صادرات قطعی کالاهای غیرنفتی کشور (به استثنای نفت خام، نفت کوره و نفت سفید و همچنین بدون صادرات از محل تجارت چمدانی) بیش از 6 /112 هزار تن و به ارزش 5 /43میلیارد دلار بود که در مقایسه با مدت مشابه سال 1399، افزایش 63 /9‌درصدی در وزن و 89 /39درصدی در ارزش دلاری داشت. همچنین میزان واردات کشور در این مدت، با افزایش 5 /19‌درصدی در وزن و افزایش 8 /35‌درصدی در ارزش دلاری در مقایسه با مدت مشابه سال 1399، به ارقام 5 /36 هزار تن و ارزش 5 /46 میلیارد دلار رسید. براساس گزارش گمرک، بخش بزرگی از کالاهای وارداتی به کشور را کالاهای اساسی، ماشین‌آلات و قطعات صنعتی و نهاده‌ها و اقلام واسطه‌ای تولید تشکیل می‌دهد. 10 قلم نخست صادرات کشورمان را در این مدت گاز طبیعی، متانول، پلی‌اتیلن، محصولات نیمه‌تمام آهنی، پروپان مایع، شمش آهن، میله‌های آهنی، اوره، کاتد مس و قیر به ثبت رساندند. در واقع متانول، ورق فولادی و اوره بیشترین مشارکت را در افزایش صادرات غیرنفتی در ایران داشته‌اند. همچنین در 11 ماه امسال، بیشترین میزان صادرات کشور به مقصد چین با رقم بیش از 6 /12 میلیارد دلار و سهم 03 /29درصد از کل ارزش صادرات بود. عراق با 2 /8 میلیارد دلار (89 /18 درصد)، ترکیه با 6 /5میلیارد دلار (سهم 89 /12 درصد)، امارات متحده عربی با 2 /4 میلیارد دلار (سهم 72 /9 درصد) و افغانستان با 6 /1میلیارد دلار (سهم 8 /3 درصد) از کل ارزش نیز جزو مهم‌ترین مقاصد صادراتی کشورمان بوده‌اند. همچنین در 11 ماه امسال، امارات متحده عربی با اختصاص رقم بیش از 5 /14 میلیارد دلار (27 /31 درصد) از کل ارزش واردات، در جایگاه نخست کشورهای طرف معامله قرار گرفت. چین با بیش از 1 /11 میلیارد دلار (سهم 8 /23 درصد)، ترکیه با بیش از 7 /4میلیارد دلار (سهم 1 /10 درصد)، آلمان با بیش از 6 /1 میلیارد دلار (53 /3 درصد) و سوئیس با بیش از 47 /1 میلیارد دلار (سهم 17 /3 درصد) از کل ارزش واردات، جزو کشورهای عمده طرف معامله واردات بوده‌اند.

تجارت خارجی ایران به روایت سازمان توسعه تجارت

البته تجارت خارجی ایران از نظر سازمان توسعه تجارت اندکی متفاوت‌تر از گمرک بوده است. اگرچه به نظر می‌رسد یکی از دلایل احتمالی آن را باید بازه‌های زمانی احتمالاً در نظرگرفته متفاوت این دو نهاد دانست. براساس تازه‌ترین آمار اعلام‌شده به تفکیک آمار صادرات و واردات در مدت نزدیک 11 ماه امسال، نزدیک 88 میلیارد دلار ارزش تجارت خارجی ایران برای 7 /145 میلیون تن کالا و محصول بود. براساس گزارش اعلامی سازمان توسعه تجارت، ارزش واردات 4 /44 میلیارد دلار و ارزش صادرات نیز 2 /43میلیارد دلار در مدت‌زمان مزبور برآورد شد. تفکیک آمار واردات نشان می‌دهد 90 درصد واردات در 11 ماه امسال برای کالاهای واسطه‌ای بوده است. همچنین معدن و صنایع معدنی، سایر (ردیف گمرکی یکی از بخش‌های اعلامی واردات)، پتروشیمی‌ها و پایه نفتی‌ها دیگر بخش‌هایی بوده‌اند که بیشترین میزان صادرات را داشته‌اند.

براساس گزارش سازمان توسعه تجارت، ایران در سال 1400 (تا نزدیک پایان بهمن) بیش از 8 /12میلیارد دلار به چین صادرات داشت که در رتبه نخست مقاصد صادراتی کشورمان قرار گرفت. دیگر مقاصد صادراتی ایران برای کشورهای همسایه است؛ بدین ترتیب که عراق با بیش از 08 /8 میلیارد دلار، ترکیه با بیش از 06 /5 میلیارد دلار، امارات متحده عربی با بیش از 19 /4 میلیارد دلار و افغانستان با بیش از 63 /1 میلیارد دلار در رتبه‌های دوم تا پنجم مقاصد صادراتی جای گرفتند. هندوستان و پاکستان نیز هر کدام با بیش از یک میلیارد دلار در رتبه‌های بعدی جای گرفتند. تایلند و عمان جایگاه نهم و دهم جدول رتبه‌ها را به خود اختصاص دادند. همچنین براساس گزارش سازمان توسعه تجارت، ایران در سال 1400 (تا نزدیک پایان بهمن) بیش از 19 /14 میلیارد دلار از امارات متحده عربی واردات داشت. کشورمان از چین بیش از 56 /10میلیارد دلار، ترکیه بیش از 56 /4 میلیارد دلار، آلمان بیش از 59 /1 میلیارد دلار و فدراسیون روسیه بیش از 4 میلیارد دلار نیز واردات داشت. ایران همچنین از سوئیس و هندوستان نیز هر کدام بیش از یک میلیارد دلار واردات داشت. عراق، انگلستان و هند در رتبه‌های هشتم تا دهم بیشترین صادرات را به ایران داشته‌اند. در بخش دیگری از آمار و ارقام سازمان توسعه تجارت، صدرنشین صادرات به تفکیک استان‌ها، استان هرمزگان است. بوشهر، خوزستان، آذربایجان غربی و کرمانشاه نیز جزو دیگر استان‌های صادرکننده برتر هستند. آذربایجان شرقی، خراسان رضوی، اصفهان، مرکزی و تهران نیز دیگر استان‌هایی هستند که صادرات قابل توجهی داشتند. بررسی جزئیات صادرات به تفکیک استان‌ها نشان می‌دهد پنج صادرکننده برتر کشور از میان استان‌های مرزی (غرب، جنوب غربی و جنوب کشور) هستند. صادرکننده‌های بعدی اما بیشتر استان‌های مرکزی و نواحی مرزی شمال‌شرقی هستند.

تجارت ایران با اوراسیا

بخش دیگری از تجارت خارجی ایران به تجارت با اتحادیه اوراسیا (EAEU) به عنوان اتحادیه اقتصادی میان‌دولتی میان پنج کشور (بلاروس، قزاقستان، روسیه، قرقیزستان و ارمنستان) است که ایران از سال 1397 تفاهم تجارت آزاد را با این کشورها به امضا رساند. براساس گزارش معاونت اقتصادی اتاق بازرگانی تهران، تجارت کالایی بدون نفت خام ایران با اتحادیه اوراسیا در 9 ماه نخست امسال (براساس آمار تاکنون اعلام‌شده) معادل 2 /2 میلیارد دلار با وزن تقریبی 9 /4 میلیون تن است. از این میزان، حدود 9 /2 میلیون تن به ارزش 3 /1 میلیارد دلار مربوط به واردات ایران از کشورهای عضو این اتحادیه و در مقابل 1 /2 میلیون تن کالا به ارزش 878 میلیون دلار نیز مربوط به صادرات ایران به این اتحادیه است. ارزش تجارت ایران با اتحادیه اوراسیا در 9 ماه نخست امسال نسبت به مدت مشابه سال قبل از لحاظ ارزشی با افزایش حدود 33‌درصدی همراه بود که 5 /24درصد آن ناشی از افزایش واردات (7 /44 درصد) و 7 /8 درصد آن ناشی از افزایش صادرات (2 /19 درصد) بود. از لحاظ وزنی نیز صادرات و واردات ایران با این اتحادیه در بازه مورد بررسی در مقایسه با مدت مشابه سال قبل به ترتیب با افزایش حدود سه‌درصدی و 12درصدی همراه بود. در 9 ماه نخست امسال، تراز تجاری ایران با همه کشورهای اوراسیا به جز روسیه مثبت بوده و در مقایسه با مدت‌زمان مشابه سال قبل، تراز تجاری ایران با کشورهای روسیه، ارمنستان و بلاروس، تضعیف شده و با کشورهای قرقیزستان و قزاقستان بهبود یافت. صادرات غیرنفتی ایران به اتحادیه اوراسیا در 9 ماه نخست امسال، حدود 7 /6 درصد و واردات ایران از کشورهای عضو این اتحادیه حدود 7 /44 درصد افزایش یافت که عامل مسلط بر آن، به ترتیب سهم 4 /8درصدی صادرات پلی‌استایرن غیرقابل انبساط معمولی و سهم 76‌درصدی واردات گندم معمولی بود.

بررسی آمار تجارت خارجی ایران

البته تحولات تجارت کالایی بدون نفت خام ایران در 11 ماه نخست 1400 حاوی چند نکته اساسی است. 5 /43 میلیارد دلار صادرات بدون نفت خام معادل 76 درصد سهم صادرات بدون احتساب نفت خام و تعرفه‌های نفتی در مدت‌زمان مزبور است که 1 /33میلیارد دلار آن صادرات غیرنفتی برآورد شده است. نکته دیگر، بهبود نسبی همه متغیرهای تجاری کشور در 11 ماه امسال در مقایسه با مدت مشابه سال قبل (1399) به ویژه افزایش 8 /44درصدی صادرات کالای غیرنفتی (بدون احتساب فصل 27) است. همچنین میانگین قیمت کالای وارداتی 3 /3  برابر میانگین قیمت کالای صادراتی است. دیگر موارد مهم تجارت خارجی ایران در 11 ماه مورد بررسی را می‌توان در شش مورد زیر خلاصه کرد:

 37 میلیون تن واردات در مقابل 113 میلیون تن صادرات

 6 /46 میلیارد دلار واردات در مقابل 5 /43 میلیارد دلار صادرات

 رشد 36درصدی ارزش واردات نسبت به مدت مشابه سال قبل (1399)

 رشد 40درصدی ارزش صادرات بدون نفت خام نسبت به مدت مشابه سال قبل (1399)

 افزایش 31درصدی ارزش صادرات بدون نفت خام در بهمن 1400 نسبت به ماه قبل (دی)

 افزایش 12درصدی ارزش واردات در بهمن 1400 نسبت به ماه قبل (دی)

بررسی روند ماهانه ارزش تجارت کالای بدون نفت خام هم حاوی سه نکته است:

 افزایش 4 /20درصدی کل ارزش تجارت در یک ماه

 افزایش 12درصدی واردات در یک ماه

 افزایش 31درصدی ارزش صادرات در یک ماه

بررسی‌ها نشان می‌دهد ارزش تجارت خارجی ایران در شهریور امسال به اوج رسیده است. از لحاظ ارزش، اوج واردات امسال در شهریور و اوج صادرات در مهر امسال بود. این در حالی است که روند صادرات مهر امسال با مهر پارسال بسیار به هم نزدیک بود. در بهمن امسال، ارزش صادرات 8 /4 میلیارد دلار و ارزش واردات 1 /5 میلیارد دلار بود. بررسی روند ماهانه مقدار تجارت کالای بدون نفت خام هم حاوی سه نکته است:

 افزایش 54درصدی کل مقدار تجارت در یک ماه

 افزایش 14درصدی مقدار واردات در یک ماه

 افزایش 72درصدی مقدار صادرات در یک ماه

بررسی‌ها نشان می‌دهد مقدار تجارت خارجی ایران در شهریور امسال به اوج رسید. این وضعیت در مهر پارسال اتفاق افتاد. در مهر اوج مقدار صادرات ایران در 11 ماه گذشته بود و شهریور اوج مقدار واردات بود. در بهمن امسال، 2 /12 میلیون تن صادرات و 6 /3میلیون تن واردات بود.

رتبه ریسک اعتبار صادراتی ایران

در خصوص کیفیت عملکرد صادرات کشورمان نیز اشاره به چند نکته فنی ضروری است. براساس تحقیق و پژوهش متاخر (سال 1399) در سازمان توسعه تجارت ایران، درجه پیچیدگی سبد صادراتی کشورمان در سه سال اخیر همواره منفی بوده که حکایت از توان رشد پایین این سبد در اقتصاد ملی و ضرورت تحول ساختاری در اقتصاد ایران دارد (رنجبر، 1399). درجه پیچیدگی به ضرورت توجه به قابلیت‌ها و توانمندی‌های انباشته‌شده هر کشور در جهت تغییر ساختاری و ارتقای سطح پیچیدگی اقتصادی تاکید دارد. همچنین نتایج گزاره‌های پژوهشی و تحقیقی نشان می‌دهد کاهش سهم محصول‌های پیچیده با قدرت متنوع‌سازی بالا در سبد صادراتی از سال‌های میانی دهه 1380 است. این در حالی است که درجه نفوذ در بازار صادراتی موجود، رشد تقاضای جهانی، افزایش نرخ ارز و درجه نفوذ در فضای محصولی، محرک‌های اصلی تنوع و رشد سبد صادراتی محسوب می‌شوند. دیگر شاخص عملکرد صادرات ایران نیز چندان رضایت‌بخش نیست. طبق گزارش ژانویه 2022 سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (OECD)، رتبه ریسک اعتبار صادراتی ایران بدون تغییر نسبت به قبل همچنان هفت باقی ‌مانده که ضعیف‌ترین رتبه در میان کشورهای جهان است. در این گزارش رتبه کشور آذربایجان از پنج به چهار و رتبه عمان از شش به پنج کاهش و بهبود یافته است. عربستان و امارات در غرب آسیا رتبه دو و قطر سه را دارند. درجه رتبه مذکور برآیند ریسک اعتباردهی به کشورها بوده که براساس وضعیت اقتصادی و سیاسی آنها تعیین می‌شود. روند مستمر پایدار از رشد اقتصادی مثبت، تورم پایین و تراز مالی متوازن، از سمت اقتصادی و روابط بهینه با کشورهای همسایه و سایر اقتصادهای جهان، از سمت سیاسی، متغیرهای مهم در ارزیابی رتبه ریسک اعتبار صادراتی یک اقتصاد هستند. این در حالی است که پیشرفت در مذاکرات برجام و رفع تحریم‌ها به همراه به رسمیت شناختن استانداردهای مالی بین‌المللی، موجب بهبود موقعیت ایران در رتبه‌بندی ریسک اعتبار صادراتی، توسعه روابط بانکی، استفاده از فاینانس و فرصت بهره‌برداری بنگاه‌های بخش خصوصی کشور از پتانسیل نهفته در بازارهای سرمایه و زنجیره‌های ارزش کالاها و خدمات خواهد شد.

نتیجه‌گیری

در پایان، بررسی آماری گزارش‌های مربوط به تجارت خارجی ایران در یک سال اخیر نشان می‌دهد همه متغیرهای تجاری کشور در 11 ماه ابتدایی سال در مقایسه با مدت مشابه سال قبل بهبود نسبی یافته است. آنچه آمار امسال به ما نشان می‌دهد گویای این است که در بهمن امسال (ماه دوم زمستان) تجارت خارجی ایران با وضعیت انجمادزدایی همراه بود؛ به طوری که شیب نزولی مقدار و ارزش صادرات در پایان بهمن تغییر جهت داد و صعودی شد.

یکی از نکات برجسته گزارش‌ها در خصوص تجارت خارجی ایران به‌رغم محدودیت‌های کرونایی و اعمال تحریم‌ها بهبود صادرات غیرنفتی ایران به ترکیه و چین بوده است. بررسی آمار کشورهای طرف معامله با ایران در صادرات و واردات نشان از افزایش تراز بازرگانی مثبت با ترکیه و کاهش کسری تراز تجاری ایران به چین دارد. دو دلیل عمده برای این اتفاق هم روایت‌نگاری شده که بر مبنای آمار نخستین آن، افزایش صادرات غیرنفتی و مورد دوم افت واردات از چین است.