مزیت غذا

یکی از چرخه‌هایی که در جنگ 12روزه به‌درستی کار کرد و با تمجید مردم مواجه شد، تولید و توزیع منظم مواد غذایی بود. تولیدکنندگان غذا در این مدت بدون وقفه به تولید مشغول بودند و از آن مهم‌تر، شبکه توزیع مواد غذایی بود که تولیدات را به دوردست‌های کشور رساند. نسل نخست شرکت‌های مواد غذایی ایران عمدتاً در دهه۴۰ راه‌اندازی شده‌اند، اما در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ شاهد ظهور تعداد قابل‌توجهی از این شرکت‌ها بودیم. با توجه به تاکید نظام سیاسی بر امنیت غذایی در سال‌های گذشته، این شرکت‌ها از قدرت چانه‌زنی بالایی با تصمیم‌گیران اقتصادی برخوردار شده‌اند. دولت، اگرچه به‌طور کلی در فرآیندهای اقتصادی دخالت می‌کند، اما در حوزه تولید مواد غذایی کمتر مداخله مستقیم دارد. این موضوع به بنگاه‌های فعال در این صنعت اجازه داده است از ابتکار عمل بیشتری برخوردار باشند و بتوانند با انعطاف‌پذیری بیشتری به نیازهای بازار پاسخ دهند. در نتیجه، بنگاه‌ها نه‌تنها از حاشیه سود بالاتری نسبت به دیگر صنایع تولیدی بهره‌مند هستند، بلکه توانسته‌اند با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و بهبود فرآیندهای تولید، جایگاه خودشان را در بازارهای داخلی و حتی بین‌المللی تقویت کنند. علاوه بر این، تقاضای روبه رشد برای محصول‌های غذایی باکیفیت و متنوع، به‌ویژه در میان مصرف‌کنندگان جوان و طبقه متوسط شهری، فرصت‌های جدید برای رشد این صنعت فراهم کرده است. در‌عین‌حال، برخی از این بنگاه‌ها با سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و تمرکز بر برندسازی، توانسته‌اند مزیت رقابتی خودشان را حفظ کنند و حتی در بازارهای صادراتی، به‌ویژه در کشورهای همسایه، حضور موفقی داشته باشند.

صنعت غذایی

براساس نظریه هرم آبراهام مازلو (Abraham (Harold) Maslow)، نیازهای انسان در پنج سطح اصلی دسته‌بندی می‌شود که نیازهای فیزیولوژیک به‌عنوان ابتدایی‌ترین نیاز انسان برای بقا همانند غذا، آب، خواب، سرپناه و نیازهای جنسی در سطح نخست قرار دارد؛ به این ترتیب افراد تا زمانی که نیازهای اساسی (پایه‌ای و امنیتی) را برآورده نکنند، به سمت نیازهای سطوح بالاتر حرکت نمی‌کنند. با این مبنای فکری، می‌توان مدعی بود نخستین صنعت ضروری در زندگی انسان‌ها صنایع غذایی است. صنایع غذایی (Food industry) شبکه پیچیده و جهانی از مشاغل متنوع است که مواد غذایی مصرفی توسط جمعیت جهان را تامین می‌کند. این صنعت بزرگ‌ترین و فعال‌ترین صنعت جهان است. اصطلاح صنایع غذایی مجموعه‌ای از فعالیت‌های صنعتی همچون تولید، توزیع، فرآوری، تبدیل، تهیه، نگهداری، حمل‌ونقل، صدور گواهینامه و بسته‌بندی مواد غذایی است. مقیاس فعالیت این صنعت تنوع بسیاری دارد که می‌توان به فعالیت‌های کوچک، سنتی و خانوادگی تا فرآیندهای صنعتی بزرگ، سرمایه‌بر و مکانیزه گسترده اشاره کرد.

با این وصف صنعت غذایی در ایران طیف گسترده‌ای از بخش‌ها همچون کشاورزی (کشاورزی، پرورش دام و ماهی‌گیری، پرورش ماهی)، ساخت (محصول‌های شیمیایی، بذر، ماشین‌آلات و تجهیزات کشاورزی و ساخت‌وسازهای کشاورزی)، فرآوری مواد غذایی (تهیه محصول‌های تازه برای بازار، تولید محصول‌های غذایی آماده)، بازاریابی (تبلیغ محصول‌های عمومی، محصول‌های جدید، تبلیغات محصول‌های خاص، بسته‌بندی و روابط عمومی)، عمده‌فروشی و توزیع (انبارداری، حمل‌ونقل، تدارکات)، خرده‌فروشی (فروشگاه‌های زنجیره‌ای سوپرمارکت و فروشگاه‌های مواد غذایی مستقل، فروش مستقیم به مصرف‌کننده، رستوران، خدمات غذایی)، مقررات (قوانین و مقررات محلی، منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی برای تولید و فروش مواد غذایی، ازجمله کیفیت غذا و ایمنی مواد غذایی)، تحصیلات (دانشگاهی، شغلی، مشاوره‌ای)، تحقیق و توسعه (فناوری غذایی) و خدمات مالی (بیمه، اعتبار) را دربر می‌گیرد.

تولید، تامین و توزیع غذا در ایران، زنجیره تامین پیچیده و به‌هم‌پیوسته تولید مواد اولیه تا مصرف است که دارای بخش‌های متعددی است. بخش تولید از دو بخش اصلی تولیدات «محصول‌های کشاورزی» و «صنعتی غذایی» تشکیل شده است. در بخش کشاورزی، تولید انواع غلات، میوه‌ها، سبزیجات، محصول‌های دامی و آبزی‌پروری انجام می‌شود. این محصول‌ها به صورت مستقیم یا پس از فرآوری در کارخانه‌های مواد غذایی، به دست مصرف‌کنندگان می‌رسند. بخش صنعتی نیز شامل فرآوری و تولید انواع مواد غذایی بسته‌بندی‌شده همانند کنسروها، لبنیات و محصول‌های غذایی فرآوری‌شده دیگر است. بخش توزیع و مصرف هم شامل فروشگاه‌ها، رستوران‌ها و مراکز توزیع غذاست که انواع مواد غذایی در دسترس مصرف‌کنندگان قرار می‌گیرد. با این وصف، شبکه تولید و پخش مواد غذایی در ایران شامل مراحل مختلفی ازجمله تولید، انبارش، توزیع و فروش است که بخش خصوصی سهم وسیعی در هر یک از فرآیندها دارد.

صنعت غذا در ایران

ایران از دوران باستان یکی از مراکز تغذیه و آشپزی متنوع در جهان بوده است. غذاهای مختلف در ایران همسو با موضوع‌هایی همانند آب‌وهوا، اقلیم، منابع طبیعی و کشاورزی، تولید می‌شد. از قدیمی‌ترین زمان‌ها، مردم ایران به کشاورزی و تولید محصول‌های غذایی اهمیت زیادی می‌دادند. کاشت و برداشت محصول‌های کشاورزی ازجمله تخم‌مرغ، گندم، جو، سبزی‌ها و میوه‌ها از زمین‌های وسیعی در ایران انجام می‌شد. با گذر زمان و با اثرپذیری از فرهنگ‌های دیگر، صنعت غذا در ایران دستخوش تغییر شد. در ابتدای سال 1300 تا 1301 ارامنه روسیه نخستین کنسروها را به ایران آوردند که کنسرو خاویار بادمجان بود. در اوایل حکومت رضاشاه، نخستین کارخانه کنسروسازی در شهر شاهی (قائم‌شهر) توسط استپانیان که از مهاجران ارامنه روسیه بود، تاسیس شد. رشد صنایع غذایی مدرن ایران از اوایل دهه ۳۰ شمسی و همگام با توسعه شهرنشینی که از دوران پهلوی اول شروع شده بود و در پهلوی دوم گسترش یافت، قابل بررسی است. اگرچه احداث بسیاری از کارخانه‌های صنایع غذایی ایران که امروز هم در میان کارخانه‌های موفق و بزرگ کشور هستند به دهه‌های ۴۰ و ۵۰ بازمی‌گردد، اما در دهه‌های پس از سال 1357 به علت سیاست‌های در پیش گرفته‌شده با هدف استقلال و کاهش وابستگی به کشورهای غربی، واردات محصول‌های غذایی به کشورمان به‌طور گسترده‌ای محدود شد. ادامه این سیاست و تمرکز بر بازار داخلی با هدف استقلال و قطع وابستگی به کشورهای خارجی و بی‌توجهی به مقوله صادرات در سال‌های گذشته روند رو به رشد صنایع غذایی را با چالش‌هایی همراه کرد.

بنگاه‌ها و برندها

صنعت غذا و نوشیدنی ایران یکی از متنوع‌ترین و پویاترین صنایع در کشورمان به ‌شمار می‌رود. این صنعت با تکیه بر منابع غنی کشاورزی، نیروی انسانی متخصص و فناوری‌های نوین، موفق شده در سال‌های گذشته نه‌تنها نیاز بازار داخلی را پاسخ دهد، بلکه به بازیگری تاثیرگذار در بازار منطقه‌ای و حتی جهانی تبدیل شود. بسیاری از برندهای ایرانی با حفظ استانداردهای بین‌المللی، در بازارهای جهانی حضور دارند و در رقابت با برندهای مطرح جهانی، با نوعی مزیت رقابتی پایدار موفق عمل کرده‌اند. از مهم‌ترین بنگاه‌های صنایع غذایی در ایران می‌توان به «صنایع غذایی گلها»، «صنایع غذایی بهروز»، «صنایع غذایی بیژن»، «صنایع غذایی سحر»، «صنایع غذایی کوروش»، «صنایع غذایی اصالت»، «صنایع غذایی میهن»، «صنایع غذایی فارسی»، «صنایع غذایی شمس آذر»، «صنایع غذایی دینا (چی‌توز)» «صنایع غذایی دلسا»، «صنایع غذایی برتر»، «صنایع غذایی خوشگوار»، «صنایع غذایی سولار»، «صنایع غذای دمیرچی»، «صنایع غذایی بهانه»، «گروه به‌پاک»، «کشت و صنعت نیشکر هفت تپه»، «گروه صنعتی گلرنگ»، «لبنیات پگاه»، «صنایع شیر ایران»، «گروه صنعتی جهان»، «فرآورده‌های گوشتی آمل»، «نان ماشین ایران»، «آرد ستاره»، «گروه صنعتی عقاب»، «قند نقش ‌جهان»، «آبمیوه کویتی»،، «نوشابه‌سازی زمزم»، «صنعتی آرد سفید»، «تولیدی آردو (تولید ماکارونی)»، «قند فارابی» و «نوشین‌گستر» اشاره کرد. از مهم‌ترین برندهای غذایی در ایران هم می‌توان به «لادن (تولید روغن و کره)»، «لبنیات کاله»، «سحرخیز»، «گلستان»، «دامداران»، «گروه تولید مهرام (تولید سس)»، «گروه صنعتی مینو (نوستالژیک‌ترین برند غذایی)»، «زرماکارون»، «گروه صنعتی مدلل»، «ایستک»، «دلستر (بهنوش فعلی و مالتای سابق)» و «سولیکو» اشاره کرد.

مزیت‌ها و چالش‌ها

براساس آمار رسمی (شهریور 1402) در حال حاضر صنایع غذایی ایران، بین ۱۲ تا ۱۸ درصد کارگاه‌های صنعتی، ۱۵ درصد اشتغال، ۱۲ درصد سرمایه‌گذاری، ۱۰ درصد ارزش‌افزوده و هفت درصد صادرات صنعتی را به خود اختصاص داده است. همچنین در دهه گذشته، سهم صنایع غذایی از کل ارزش‌افزوده صنعتی کشور معادل ۱۶ تا ۱۸ درصد بوده که لبنیات و روغن بیشترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند (ماهنامه دام و کشت و صنعت). سارا صدر، تحلیلگر صنعت غذا در مطالعه‌ای مبسوط در روزنامه «دنیای اقتصاد» (1398) می‌نویسد، صنعت غذای ایران به‌طور تاریخی عمدتاً توسط بخش خصوصی اداره می‌شود و به همین علت نسبت به دیگر صنایع عمدتاً دولتی کشور از درجه رقابت‌پذیری بالاتری برخوردار است. وجود منابع طبیعی غنی از مهم‌ترین مزیت‌های رقابتی صنعت غذای ایران است؛ ۵۱ میلیون هکتار زمین قابل‌کشت، تنوع محصول‌های زراعی، باغی و شیلات، تنوع اقلیمی و نیروی کار جوان ازجمله مزیت‌های غیرقابل انکار صنایع غذایی در ایران است. جمعیت در حال رشد ایران به‌خصوص در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ بازار مصرف بزرگ 86 میلیون‌نفری را برای این صنعت ایجاد کرده است و وجود بازارهای بزرگ مصرف، همچون عراق که از بزرگ‌ترین واردکنندگان غذا در دنیاست، نیز بر جذابیت سرمایه‌گذاری در این صنعت تاثیرگذار بوده است. سرمایه‌گذاری خارجی در این صنعت متناسب با مزیت‌های رقابتی آن رشد نکرده است که علت عمده آن را می‌توان در ناکافی بودن امنیت سرمایه‌گذاری در کشور جست‌وجو کرد. ارزآوری بالای محصول‌های صنایع غذایی نسبت به ماده خام (محصول‌های کشاورزی)، دسترسی نسبتاً آسان به تکنولوژی به‌دلیل سادگی و عدم حساسیت‌های نظامی حتی در دوران تحریم‌های اقتصادی، امکان توانمندسازی برخی از خطوط تولید و ماشین‌آلات در داخل کشور، بازار بزرگ و رو به گسترش حلال در جهان، قرار گرفتن کشور در مسیر پنج کریدور اصلی ترانزیت و حمل‌ونقل بین‌المللی، افزایش توجه نظام سیاسی کشور به مقوله صادرات غیرنفتی و تلاش در جهت تسهیل و گسترش آن، تغییر الگوهای غذایی جامعه با گسترش شهرنشینی و استقبال بیشتر مردم از محصول‌های صنایع غذایی و نیاز به سرمایه‌گذاری کمتر نسبت به صنایع دیگر تولیدی، ازجمله مزایای نسبی صنایع غذایی در ایران است. صنایع فعال در این حوزه خود را به جدیدترین تکنولوژی‌های روز دنیا برای رقابت سخت‌تر با رقبا مجهز ساخته‌اند. با وجود «اثر تورم و کاهش قدرت خرید مردم»، «محدودیت و ضعف در خدمات نظام بانکی»، «افزایش هزینه حمل مواد اولیه و تجهیزات تولید»، «تحریم‌ها»، «موانع تامین ارزی»، «بخشنامه‌های پی‌درپی» و «بی‌ثباتی مواد اولیه» صنعت غذا در ایران در حال حاضر به یکی از مهم‌ترین صنایع کشور تبدیل شده است. بنگاه‌ها در چند سال گذشته، به واسطه حضور بخش خصوصی قوی و فناوری تا حدودی توانسته‌اند صنعت غذا را توسعه دهند و محصول‌های باکیفیت را به بازار عرضه کنند.

از نگاه فعالان، «تحریم»، «نوسان نرخ ارز»، «نبود حمایت نظام بانکی»، «بی‌ثباتی بازار داخلی در تامین مواد اولیه»، «معاف نبودن از مالیات بر ارزش ‌افزوده»، «مشکلات حمل‌ونقلی»، «نبود متولی واحد و وجود موازی‌کاری بسیار به‌ویژه توسط ارگان‌های نظارتی»، «وجود بخشنامه‌های متعدد و قوانین خلق‌الساعه بدون مشورت با تشکل‌های بخش خصوصی»، «فقدان حمایت در بخش صادرات» و «معضل واردات قطعات و ماشین‌آلات موردنیاز» از مهم‌ترین چالش‌های صنعت غذایی به ‌شمار می‌رود. کارشناسان اگرچه بر این باورند با توجه به وسایل، امکانات و منابع موجود ممکن است نتوان غذای جمعیت ایران در دهه‌های آینده را بدون تکیه بر واردات تامین کرد، ولی می‌توان به راه‌حل‌هایی دست پیدا کرد که بتواند در آینده راه تامین غذای جمعیت رو به رشد ایران را هموار کند. علیرضا سپاسخواه (1395) نیز در مطالعه‌ای می‌نویسد، ‌«بهره‌گیری پایدار از منابع آب، خاک، فناوری‌های پیشرفته در استفاده از نهاده‌های تولید، افزایش بازده تولید در فتوسنتز از راه‌های زیست‌فناوری، کاهش تقاضا از راه کاهش اتلاف و هدررفت تولیدهای کشاورزی، کاهش مصرف کالری و سهم غذاهایی که بر پایه گوشت قرمز تهیه می‌شود، کاهش تبدیل تولیدهای زراعی خوراکی یا علوفه‌ای دامی به سوخت زیستی، افزایش تولیدهای کشاورزی برای تامین غذا، بومی‌سازی پایدار تولیدهای کشاورزی از راه ایجاد گیاهان چندساله دانه‌ای، اهلی کردن گیاهان چندساله، بهره‌گیری از روش‌های زیست‌فناوری برای تولید گیاهان زراعی و باغی مقاوم به تنش‌های زنده و غیرزنده، بهره‌برداری موثر از ریزش‌های جوی در درختکاری دیم، مرتع و جنگل، بهره‌برداری مجدد از پساب تصفیه‌شده، شیرین کردن آب شور دریا با روش‌های خورشیدی و غیرخورشیدی، کاهش مصرف آب از راه تولیدهای گلخانه‌ای، تولید گیاهان دارویی با مصرف آب کمتر، کشت گیاهان زراعی و علوفه‌ای جدید مناسب با آب شور دریا و بهره‌برداری از آب مجازی برای تولیدهای کشاورزی غیرراهبردی از مهم‌ترین راه‌حل‌ها برای تامین غذا در ایران هستند» (مجله پژوهش‌های راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیعی).

نقش بخش خصوصی

 ایران دارای مساحتی بیش از 164 میلیون هکتار است که بیش از 51 میلیون هکتار آن از اراضی خوب و بااستعداد برای تولید محصول‌های کشاورزی است. در شرایط کنونی میزان تولید محصول‌های کشاورزی در ایران بین ۱۲۵ تا ۱۳۰ میلیون تن است. البته سرمایه‌گذاری در صنعت غذای ایران ظرفیتی حداقل ۱۵۰ میلیون‌تنی را برای این صنعت رقم زده است که به علت عدم برنامه‌ریزی و توجه به ظرفیت‌های تولید در بخش کشاورزی در کشور و میزان ضایعات موجود در این بخش، حدود نیمی از این ظرفیت بلااستفاده و خالی مانده است. فائو در گزارشی (2024) درباره وضع تولیدات کشاورزی ایران اعلام کرده است: تولید غلات ایران (شامل گندم، برنج و جو) به 1 /20 میلیون تن متریک (mt) می‌رسد. تازه‌ترین آمارهای اعلامی هم نشان می‌دهد، 5 /13 میلیون تن گندم، 9 /3 میلیون تن جو، 6 /2 میلیون تن برنج، یک میلیون تن دانه‌های روغنی، 550 /2 میلیون تن انواع گوشت و 820 /7 میلیون تن شیر و لبنیات در ایران تولید می‌شود. اگرچه گزارش سال 2025 سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) در مورد تولیدات کشاورزی ایران هنوز به‌طور رسمی منتشر نشده اما وزارت کشاورزی آمریکا پیش‌بینی کرده است مجموع تولید گندم و جو ایران در سال 2025 به 6 /17 میلیون تن برسد.

کاوه زرگران، رئیس انجمن تامین‌کنندگان غلات ایران درباره پویایی شرکت‌های تولیدکننده مواد غذایی در شرایط کنونی به «تجارت فردا» می‌گوید: بیش از 90 درصد ساختار صنعت غذا در ایران توسط فعالان بخش خصوصی واقعی اداره می‌شود و به همین دلیل این بنگاه‌ها نسبت به ایفای تعهدات و تجارت مصرند. تجربه‌های متعدد کشورمان در دوره‌های مختلف زمانی نشان می‌دهد، این صنعت کمتر در شرایط حاد قرار گرفته است. اتفاقاً برخلاف بسیاری از صنایع، فعالان صنعت غذایی در شرایط بحرانی سعی کرده‌اند بدون تعطیلی تعهداتشان را به نحو احسن به‌جا آورند.

به گفته زرگران روحیه فعالان بخش خصوصی در صنعت غذایی همواره روبه جلو و خستگی‌ناپذیر است که شاید بخشی از آن به خاطر ساختار صنعت غذایی و بخشی هم به خاطر روحیه فعالان بخش خصوصی واقعی در ایران است؛ به‌طوری‌ که آنان در شرایط سخت کنونی در همراهی با دولت، همه خواسته‌ها و انتظارات را برآورده کرده‌اند و امور را به نحو احسن به پیش می‌برند.

رئیس انجمن تامین‌کنندگان غلات ایران بر این باور است که به واسطه فعالان بخش خصوصی پشتوانه و ذخیره‌سازی کالاهای اساسی در سراسر کشور در سطح مناسبی قرار دارد و چه در بخش تامین، کالاها بدون توقف در بنادر بارگیری و تخلیه می‌شود و چه در بخش تولید، تولیدات در حال انجام و برداشت است. به گفته زرگران مهم‌ترین دغدغه و نگرانی فعالان صنایع غذایی در ایران، ناتوانی بانک مرکزی در تامین به‌موقع ارز نهاده‌ها و کالاهای اساسی است که می‌تواند زنجیره صنایع غذایی را با چالش مواجه کند. اگر یک حلقه از این زنجیره ارزش با تاخیر یا مشکل مواجه شود، سایر بخش‌های زنجیره نیز با چالش‌های جدی مواجه می‌شود.

از نگاه زرگران پویایی صنعت غذا به دلیل حضور فعالان بخش خصوصی واقعی و متعهد است که نسبت به تامین مایحتاج عمومی و معیشت مردم بسیار حساس و وظیفه‌شناس‌اند. بنا بر گفته رئیس انجمن تامین‌کنندگان غلات، فعالان صنعت غذایی در ایران تنها در دو روز «عاشورا» و «تاسوعا» در سال تعطیل‌اند و در سایر روزهای سال به‌شدت مشغول فعالیت‌اند.

با وجود این، اگر سه بخش تولید، تامین و توزیع کالا را در نظر بگیریم؛ ایران در وضع تامین مشکلی ندارد و به گفته زرگران همانند گذشته رویه‌های تخلیه و بارگیری کالاها از طریق فعالان اقتصادی بدون تاخیر در بنادر در حال انجام است. تامین نهاده‌ها برای بسیاری از واحدها همچون واحدهای مرغداری تا چهار ماه آینده تامین شده است و با برنامه‌ریزی وزارت جهاد کشاورزی و بانک مرکزی، تا پایان سال جاری هیچ مشکلی در تامین کالاهای اساسی وجود ندارد. در بخش تولید، فعالان بخش خصوصی در بخش کشاورزی و صنایع غذایی با تلاش شبانه‌روزی در تامین صنایع غذایی و عملکرد درست در زنجیره ارزش صنایع، بهترین عملکرد را از خود نشان داده‌اند. این در حالی است که در بخش توزیع نیز متاثر از دو بخش تامین و تولید، ارسال و پخش کالاها و مواد غذایی بدون هیچ تاخیری در حال انجام است. البته با پایش‌ها و ارزیابی‌های کلی به نظر می‌رسد صنعت غذا زیر سایه سنگین بوروکراسی الکترونیکی قرار گرفته و به نظر می‌رسد دولت باید در این زمینه موانع را از سر بخش خصوصی بردارد که امور با سرعت بیشتری از ابتدای زنجیره به انتهای زنجیره برسد.

شرایط جنگ

کنترل منابع غذایی در طول جنگ مهم است چون با وجود درگیری‌ها الگوی فصلی رشد محصول‌های کشاورزی را مختل می‌کند، جمعیت کشاورز را جابه‌جا می‌کند و از رسیدن مواد غذایی در منطقه درگیر جلوگیری می‌کند. ممانعت از رسیدن غذا به افراد درگیر در جنگ می‌تواند سلاح مخرب‌تری نسبت به هر بمبی باشد. یکی از بلاهایی که ایران در جنگ جهانی اول و جنگ جهانی دوم و بدون حضور جدی تشکل‌ها و صنایع غذایی مدرن به آن دچار شد، کمبود مواد غذایی و قحطی گسترده بود که به دلایل مختلف به مردم تحمیل شد.

جنگ جهانی اول: بعد از به تخت نشستن احمدشاه قاجار در ایران، جنگ جهانی اول با قتل ولیعهد اتریش در سارایوو آغاز شد. نخست‌وزیر وقت ایران، مستوفی‌الممالک، بی‌طرفی ایران را در جنگ اعلام کرد. با این‌ حال، به دلیل ضعف دولت مرکزی در ایران، دول روس و انگلستان از شمال و جنوب ایران را اشغال کرد. جان لارنس کالدول، وزیرمختار وقت آمریکا در ایران در این‌باره گفته است: «کمبود مواد غذایی به‌ویژه گندم و انواع نان، سراسر ایران به‌ویژه مناطق شمالی، حاشیه‌ای و نیز تهران را چنان دربر گرفته که پیش از آغاز زمستان، فقر و رنج وسیعی پدید آمده است. تردیدی نیست که زمستان امسال مرگ و گرسنگی چند برابر خواهد شد و کمبود غله و میوه‌جات بسیار هشداردهنده و تکان‌دهنده است.» جعفر شهری‌باف، نویسنده و پژوهشگر ایرانی (1356) نیز که در زمان وقوع این فاجعه، دوران کودکی را می‌گذرانده، وضع کشور در آن مقطع را چنین شرح داده است: «در همین قحطی نیز بود که نیمی از جمعیت پایتخت از گرسنگی تلف شده و قیمت گندم از خرواری چهار تومان به 400 تومان و جو از منی دو تومان به 200 تومان رسیده، هنوز دارندگان و محتکران آنها حاضر به فروش نمی‌شدند.» محمدقلی مجد، پژوهشگر تاریخ معاصر (1387) هم گفته است: «جمعیت کشور از 21 میلیون نفر به 11 میلیون نفر رسید که بخشی از این فاجعه بی‌شک ناشی از اشغال ایران به دست نیروهای روس و انگلستان و قحطی فراگیر و گسترده در کشور بود. این قحطی تا حدود بسیاری زاییده سیاست روس و انگلستان در ایران بود.» به‌طور خلاصه، جنگ جهانی اول و حضور نیروهای خارجی در ایران، همراه با عوامل داخلی، باعث قحطی بزرگ و کمبود شدید مواد غذایی شد که تاثیرات عمیقی بر جامعه ایران گذاشت.

جنگ جهانی دوم: قوای متفقین با نقض بی‌طرفی ایران، در سحرگاه سوم شهریور 1320 /آگوست ۱۹۴۵ و ورود به خاک ایران، مشکلات  اقتصادی و سیاسی و اجتماعی فراوانی را به همراه آورد و برخی اعتراض‌ها را در کشور باعث شد. به گفته همایون الهی (پژوهشگر و استاد دانشگاه)، «پس از اشغال نظامی ایران توسط متفقین، کمبود مواد غذایی برای مردم هر روز محسوس‌تر شد». البته حوادثی که در جنگ جهانی اول رخ داد، در جنگ جهانی دوم نیز دوباره اتفاق افتاد و ایران دوباره گرفتار قحطی و جنگ‌زدگی شد. همایون کاتوزیان، پژوهشگر و استاد دانشگاه (1393) می‌گوید: «سیاست‌های متفقین، و احتکار و سودجویی به تورم افسارگسیخته، کمبود کالا و به‌ویژه نان و افزایش فقر در کشور انجامید.» مرتضی دهقان‌نژاد و الهام لطفی، دو پژوهشگر نیز در مقاله‌ای با عنوان «کمبود مواد غذایی و شورش‌های جنگ جهانی دوم» (1393) نوشته‌اند: «حضور نیروهای متفقین در ایران باعث شد بیشتر تولیدات کشاورزی و صنعتی در خدمت نیروهای اشغالگر قرار گیرد و برای آنها مصرف شود؛ در نتیجه جامعه ایران و توده مردم از آن تولیدات محروم شدند.» محمدقلی مجد، پژوهشگر تاریخ معاصر (1395) بحران جنگ جهانی دوم در ایران را این‌گونه توصیف کرده است: «روسیه و انگلیس متعاقب اشغال ایران قوت لایموت مردم ایران را در هر جایی که بدان دست می‌یافتند، مصادره می‌کردند و وضع مواد غذایی در ایران را به‌شدت بحرانی کرد.» به‌طور خلاصه، در نبود تشکل‌های قوی تامین مواد غذایی و غلات مورد نیاز کشورمان در جنگ جهانی دوم، با حمله کشورهای متفق به ایران و تسلط آنها بر چاه‌های نفت، دچار مشکلات جدی شد.

جنگ تحمیلی اول (ایران و عراق): در طول هشت سال جنگ تحمیلی ایران و عراق که از سال ۱۳۵9 آغاز شد و در سال ۱۳۶۷ به پایان رسید، با وجود تحریم‌ها و محدودیت واردات، بنگاه‌های غذایی توانستند با تولید محصول‌های مورد نیاز، نقش مهمی در تامین نیازهای مردم ایفا کنند. با این وصف، فعالیت جدی فعالان بخش خصوصی و برخی تشکل‌ها در قالب تعاونی‌ها در مدیریت بحران و تامین نیازهای اساسی مردم در دوران جنگ هشت‌ساله نقش‌آفرین بود.

جنگ تحمیلی دوم (ایران و اسرائیل): در جنگ 12روزه میان ایران و اسرائیل (جمعه 23 خرداد 1404) تا زمان آتش‌بس (3 تیر 1404) دولت با همکاری فعالان بخش خصوصی در قالب تشکل‌ها، اتحادیه‌ها، انجمن‌ها و اتاق‌های بازرگانی به دنبال ایجاد شرایط آرام و پایدار در بازار بود و سعی کرد وضع تامین کالاهای اساسی همانند روال سابق باشد. براساس گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی دولت، وزارت جهاد کشاورزی اعلام کرد: «جلسه‌ای اضطراری در وزارتخانه تشکیل شده و هیچ کمبودی در تامین کالاهای اساسی و نهاده‌های کشاورزی مشاهده نشد؛ به این ترتیب، تمامی اقلام مورد نیاز کشاورزی، از جمله گوشت قرمز، گوشت مرغ، تخم‌مرغ، برنج، آرد و روغن به اندازه کافی ذخیره و در شرایط بحرانی آماده عرضه به بازار شد. نوبت‌های تعطیلی نانوایی‌ها نیز برای پخت نان محدود شد که کمبودی در نان مورد نیاز مردم به وجود نیاید. همچنین کشتارگاه‌ها و مراکز عرضه و جابه‌جایی کالاها کاملاً آماده فعالیت شدند.» طبق گفته غلامرضا نوری‌قزلجه، وزیر جهاد کشاورزی در گفت‌وگو با ایرنا، «جای نگرانی برای تامین مواد غذایی مردم نیست و مردم به فروشگاه‌ها برای خرید خارج از نیاز نروند». همچنین اکبر فتحی، معاون برنامه‌ریزی امور اقتصادی وزارت جهاد کشاورزی به ایرنا اعلام کرد: «در شرایط فعلی، ایران نه فقط با کمبود کالاهای کشاورزی مواجه نیست، بلکه در فصل برداشت محصول‌ها قرار دارد و عرضه برخی اقلام از جمله گندم، سبزی، صیفی‌جات، مرغ و تخم‌مرغ، فراتر از نیاز مصرفی است. در تولید مرغ و تخم‌مرغ نه فقط خللی ایجاد نشده، بلکه میزان تولید افزایش یافته است. ذخایر راهبردی نیز در سطح کشور موجود است و در حال حاضر نیازی به عرضه آنها نیست.» محمدجواد عسکری، رئیس کمیسیون کشاورزی، آب، منابع طبیعی و محیط زیست مجلس هم به خبرگزاری صداوسیما گفته است، «ترخیص کالاهای اساسی به صورت فورس ماژور در حال انجام است و حمل‌ونقل مواد غذایی و کالاهای اساسی از مبدأ تا مقصد بدون مشکل خاصی در حال انجام است.» پیمان فلسفی، نایب رئیس کمیسیون کشاورزی مجلس هم به اکوایران اطمینان داده «هیچ‌گونه نگرانی در زمینه امنیت غذایی کشور در شرایط فعلی وجود ندارد». به گفته او «در حال حاضر به‌میزان کافی ذخیره در انبارهای استراتژیک وجود دارد که پاسخگوی نیاز کشور برای ماه‌های آینده خواهد بود. همچنین بخشی از کالاهای اساسی وارداتی نیز در گمرک‌های کشور موجود هستند و فرآیند ترخیص آنها با اولویت بالا و در اسرع وقت در دستور کار قرار گرفته است». عملکرد قابل قبول فعالیت صنعت غذایی در شرایط کنونی را فعالان بخش خصوصی حوزه غذا نیز تایید می‌کنند.

حمیدرضا رستگار، رئیس اتاق اصناف ایران با تاکید بر اینکه «هیچ کمبودی در بازار وجود ندارد»، به ایرنا گفته است، «همه کالاهای اساسی در فروشگاه‌ها موجود است و به‌طور مداوم انبارها شارژ می‌شود. در نتیجه هیچ خللی در زنجیره تامین مواد غذایی مشاهده نمی‌شود». بهمن عبداللهی، رئیس اتاق تعاون ایران نیز با انتشار پیامی در شبکه‌های اجتماعی، این اطمینان خاطر را به مردم داده که «بیش از ۱۰۴ هزار تعاونی فعال در حوزه‌هایی همچون تولید، کشاورزی، حمل‌ونقل، درمان و توزیع کالا، در حال ارائه خدمت بی‌وقفه به مردم هستند». در همین حال، مسعود بختیاری، رئیس سندیکای تولیدکنندگان صنایع کنسرو ایران به پایگاه خبری اتاق بازرگانی ایران گفته است: «کل صنعت غذا اعم از صنایع آرد، روغن و لبنی و به‌ویژه صنعت کنسروسازی با تمام وجود در این سنگر حضور دارند. چالش‌هایی در زمینه تامین روغن داشته‌ایم که هم‌اینک این چالش‌ها برطرف شده است. کوشش می‌کنیم با هیچ کمبودی در سطح عرضه و بازار مواجه نشویم.» آرمان خالقی، دبیرکل خانه صنعت، معدن و تجارت هم به اکوایران گفته است، «اقلام ضروری در کشورمان وجود دارد و نگرانی برای کمبود وجود ندارد». ارسلان قاسمی، عضو کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون ایران هم به خبرگزاری مهر اعلام کرد: «ذخایر استراتژیک کشورمان در تامین کالاهای اساسی حداقل برای شش ماه کافی بوده است.» رضا کنگری، رئیس اتحادیه بنکداران موادغذایی تهران هم به خبرگزاری ایلنا اطمینان داده، «در بدترین شرایط تا دو ماه آینده کشور با هیچ کمبود کالایی مواجه نخواهد بود و زنجیره تولید و توزیع به‌خوبی فعال بوده و بازار در وضع عادی قرار دارد. حتی اگر وضع از این هم بدتر شود، مشکلی در زمینه تامین اقلام غذایی وجود ندارد. بحث من سیاسی نیست، بلکه صرفاً می‌خواهم به شرایط تولید و توزیع کشورمان اشاره کنم. اگر تامین‌کنندگان اصلی و بنکداران در بخش مواد غذایی فعال باشند، کشور در زمینه کالاهای اساسی با کمبود مواجه نخواهد شد». حتی انجمن صنعت گوشت و مواد پروتئینی کشورمان هم در بیانیه‌ای اعلام کرده است، به‌صورت سه شیفت توسط دو هزار و 600 دستگاه خودرو یخچال‌دار، روزانه هفت هزار فروشگاه زنجیره‌ای در سراسر کشور به صورت کامل محصولات گوشت، مرغ و فرآورده‌های گوشتی را با نرخ مصوب توزیع می‌کنند.