رفیق بد و زغال خوب
نقش دوستان در اعتیاد به مخدر چیست؟
اعتیاد به مواد مخدر یکی از چالش‌های امروز جامعه آمریکاست، تا جایی که این کشور با یکی از وخیم‌ترین دوره‌های اعتیاد به مواد مخدر تاریخ خود مواجه است. در مقاله‌ای که به‌تازگی (ژانویه 2024) چهار اقتصاددان در موسسه اقتصاد نیروی کار (IZA) به چاپ رسانده‌اند یکی از جنبه‌های این چالش ارزیابی شده است: نقش دوستان و رفقا در گسترش بحران اعتیاد به مواد مخدر آمریکا.
طبق شواهد در جامعه آمریکا، دوستان یکی از اصلی‌ترین منشأهایی هستند که مواد را به دست کسانی که مخدرهای دارویی را به‌صورت غیرمجاز مصرف می‌کنند، می‌رسانند. بخش اول جدول یک، درصدی از افراد سنین 26 تا 34 سال این کشور را نشان می‌دهد که سوءمصرف مواد مخدر داشتند و همچنین درصدی از آنها که مواد را از دوستان و بستگان خود تهیه می‌کردند. منبع این آمارها، نظرسنجی ملی مصرف مواد و سلامت آمریکاست. در این نظرسنجی سالانه پیرامون مصرف تنباکو، الکل، داروهای غیرقانونی، مصرف غیرمجاز داروهای پزشکی و همچنین وضعیت سلامت افراد اطلاعاتی جمع‌آوری می‌شود. مصرف غیرمجاز داروهای پزشکی شامل مصرف دارو بدون نسخه پزشک یا مصرف بیش‌ازحد تجویزشده (از لحاظ مقدار و بازه زمانی) می‌شود.
طبق آمارها، بین سال‌های 2010 تا 2019 بیش از 50 درصد از افرادی که سوءمصرف مواد داشتند، آن را از دوستان یا بستگان خود تهیه کردند. در دوران اوج اعتیاد جامعه آمریکا، حوالی سال 2010، نقش دوستان چشمگیرتر نیز شد، شاید به خاطر بیشتر در دسترس قرار گرفتن مخدرهای پزشکی. بنابراین جای تعجب نیست که در مقابله با اعتیاد به مواد مخدر، پیکان اتهامات به سوی دوستان و رفقا به عنوان اصلی‌ترین عامل اعتیاد باشد. گفتنی است ارزیابی علمی-تجربی این موضوع به علت نبود اطلاعات کافی قدری دشوار است.
در این مقاله با بهره‌مندی از اطلاعات جامع و موثق از سوءمصرف مواد افراد سنین 25 تا 34 سال جامعه آمریکا و وضعیت مصرف مواد بهترین دوستان دبیرستانی آنها چالش گفته‌شده تا حدی برطرف شده است. همچنین به عنوان متغیرهای کنترلی، آمارهای دیگری از جمله ویژگی جمعیتی، سلامت و والدین افراد جمع‌آوری شده است. به منظور برآورد اثرگذاری دوستان، از فن متغیر ابزاری نیز بهره گرفته شده است. به علاوه معیار شناسایی این است که تجویز مخدرهای دارویی (در پی جراحت‌های شدید یا عوامل دیگر) ممکن است به سوءمصرف یا اعتیاد افراد و به دنبال آن اثرگذاری بر دوستان آنها منجر شود. مطالعات پیشین نشان داده‌اند که تنها یک بار مصرف مواد مخدر در وضعیت اورژانسی-پزشکی، می‌تواند احتمال اعتیاد به آن را در ماه‌های بعد افزایش دهد.
همان‌طور که در بخش دوم جدول یک مشاهده می‌شود، 59 درصد افراد 26 تا 34 سال که سوءمصرف داشتند، درد فیزیکی (بدنی) را علت اصلی رفتار خود گزارش کردند. زمانی که جراحت شدید بهترین دوستان به عنوان متغیر ابزاری در الگو وارد می‌شود، برآوردهای مثبت و معناداری از اثرگذاری دوستان روی سوءمصرف مواد مخدر به دست می‌آید. به عنوان مثال، داشتن دوستی که سابقه جراحت شدید در سال گذشته داشته است، احتمال سوءمصرف مواد مخدر خود فرد را تا هفت نقطه درصد افزایش می‌دهد. این اثرگذاری به‌خصوص در افراد کمتر تحصیل‌کرده بدون مدرک دانشگاهی مشهودتر است.
ادبیات مربوطه
این مقاله از جنبه‌هایی به ادبیاتی که به‌تازگی حول عوامل تعیین‌کننده بحران اعتیاد در آمریکا شکل گرفته است کمک می‌کند. به ادعای نویسندگان، به نظر می‌رسد این اولین مطالعه‌ای است که در سطح خرد و جزئی به شناسایی رابطه علی نقش دوستان در گسترش بحران اعتیاد آمریکا می‌پردازد. سیمانس و همکارانش (2018) در مقاله خود، شروع مصرف مواد اعضای خانواده را با متغیر ابزاری مشابهی (جراحت یکی از اعضای خانواده) مورد مطالعه قرار داده‌اند. اثرات مثبت شناسایی‌شده پیرامون سایر اعضای خانواده می‌تواند بیانگر نقش در دسترس قرار داشتن مواد مخدر باشد و به خاطر اثرات همبستگی میان اعضای خانواده، دشوار است آن را مانند نقش‌آفرینی دوستان تفسیر کرد. استراتژی این مقاله این است که اثرگذاری بهترین دوستان دوره دبیرستان روی مصرف مواد افراد ارزیابی قرار می‌گیرد. در این رابطه از متغیرهای اثرات ثبات ایالت یا مدرسه نیز به‌منظور کنترل اثرات همبستگی استفاده می‌شود. از دیگر ویژگی‌های مقاله این است که روابط علی را 14 سال پس از شکل‌گیری دوستی میان افراد بررسی می‌کند (نه دوستی‌های جدید).
آمارها
به منظور تجزیه‌وتحلیل اثرگذاری دوستان روی سوءمصرف مواد، آمارهای منحصربه‌فردی از پایگاه نظرسنجی «اَد هِلث» (Add Health) پیرامون بهترین دوستان دوره دبیرستان و سوءمصرف مواد مخدر در زمان بزرگسالی (14 سال بعد) جمع‌آوری شده است. این آمارها مربوط به سه دوره نظرسنجی است. موج اول نظرسنجی در سال 1995-1994 انجام شد و دربردارنده مصاحبه با یک نمونه از دانش‌آموزان دبیرستانی ایالات‌متحده در خانه‌های آنهاست. در این نظرسنجی از مشارکت‌کنندگان خواسته شد تا پنج دوست پسر و پنج دوست دختر خود را نام ببرند. اسامی انتخابی از نزدیک‌ترین دوستان شروع می‌شود و به دوستان دور می‌رسد. بر این اساس تمرکز مقاله روی اولین دوستی است که در هر یک از دو دسته پسر و دختر انتخاب می‌شود که از آن زیر عنوان «بهترین دوست» یاد می‌شود. این انتخاب می‌تواند متاثر از این واقعیت باشد که احتمالاً ارتباط با بهترین دوست در ایام بزرگسالی نیز ادامه یافته است. گفتنی است بخش کمی از مشارکت‌کنندگان در پاسخ به پرسش فوق، بیش از دو دوست را نام برده‌اند. در عمده موارد، افراد و بهترین دوستانشان در یک مدرسه حضور داشتند و هر دو بخشی از مصاحبه خانگی موسسه «اد هلث» بودند. این ویژگی، اطلاعات ارزشمندی از هر دو گروه مشارکت‌کنندگان و بهترین دوستان آنها در اختیار قرار می‌دهد.
نظرسنجی موج یک، علاوه بر اطلاعات پیرامون شکل‌گیری دوستی‌ها، آمارهایی از ویژگی‌های اجتماعی-اقتصادی، تحصیلی و رفتاری جوانان و خانواده‌های آنها را نیز در بردارد، از جمله اینکه آیا در خانه مشارکت‌کنندگان سیگار و الکل در دسترس است یا نه. همچنین پیرامون در دسترس بودن مواد مخدر در خانه و اینکه آیا تا زمان نظرسنجی، والدین از مواد مخدر غیرقانونی استفاده کرده بودند از مشارکت‌کنندگان پرسش شده است. در نهایت برای بخشی از مشارکت‌کنندگان که والدین آنها در نظرسنجی مربوط به والدین نیز شرکت کردند اطلاعاتی پیرامون زندگی با هر دو والدین و همچنین سطح تحصیلات و درآمد آنها در دسترس است.
پس از نظرسنجی موج یک، زمانی که مشارکت‌کنندگان (افراد و دوستان آنها) به سن بزرگسالی رسیدند، نظرسنجی موج دو در سال 2001 و نظرسنجی موج سه در سال 2008 انجام شد. موضوعی که امکان ارزیابی مستقیم سوءمصرف مواد را فراهم می‌کند اولین‌بار در نظرسنجی موج سه مطرح شد. در زمان این نظرسنجی، مشارکت‌کنندگان بین 25 تا 34 سال سن داشتند. پرسش از این قرار بود: «شما تاکنون کدام‌یک از مواد مخدر دارویی را بدون نسخه پزشک دریافت کرده‌اید، یا اینکه برای شما تجویز شد و شما به مقدار بیشتر یا برای مدت طولانی‌تر آن را مصرف کردید؟ مُسکن‌ها یا مواد مخدری از قبیل ویکودین، پرکوست، اوکسی‌کانتین، دِمرول، پرکودان یا تایلِنول با کدئین.» به علاوه، در نظرسنجی سوم از مشارکت‌کنندگان پرسیده شد که آیا در یک سال گذشته از جراحت و درد شدید رنج می‌بردید: «در 12 ماه اخیر، آیا شما از جراحت شدید رنج برده‌اید؟ برای مثال، شکستگی استخوان، بریدگی عمیق، سوختگی، پارگی ماهیچه و تاندون یا سایر جراحت‌هایی که مانع انجام فعالیت‌های روزانه شما می‌شود.»
طبق آمارها، تقریباً 17 درصد از افراد گزارش کردند که تاکنون سوءمصرف مواد داشته‌اند و 14 درصد هم گفتند که سال گذشته (سال قبل از نظرسنجی) از جراحت شدید رنج می‌بردند. دوره ارجاع برای این پرسش سال 2008 است. این دوره‌ای است که توزیع مخدرهای پزشکی به ازای هر 100 نفر در آمریکا بالا و رو به افزایش بود. همچنین حداقل یکی از بهترین دوستان حدود 19 درصد از مشارکت‌کنندگان سوءمصرف مواد داشتند و حداقل یکی از بهترین دوستان حدود 16 درصد مشارکت‌کنندگان هم سال قبل از نظرسنجی جراحت داشتند. موج سوم نظرسنجی دربردارنده اطلاعاتی از ویژگی‌های اجتماعی-جمعیتی مشارکت‌کنندگان نیز هست؛ شامل جنسیت، شغل یا اینکه فارغ‌التحصیل کالج هستند یا خیر. از دیگر اطلاعاتی که در این نظرسنجی جمع‌آوری شده است می‌توان به وضعیت سلامت افراد (اینکه دچار افسردگی، اضطراب، ترس و مخاطرات ناشی از اثرات مواد بوده‌اند)، پنج ویژگی شخصیتی بزرگ، ریسک‌پذیری و... اشاره کرد.
برآورد تجربی
برآورد اثرگذاری دوستان روی مصرف مواد افراد از لحاظ تجربی با چالش‌هایی همراه است. نخست، درون‌زایی شکل‌گیری و پایان یافتن دوستی‌ها. افراد معمولاً دوستانی را انتخاب می‌کنند که شبیه خودشان هستند. بنابراین هرگونه شباهت رفتاری میان دوستان می‌تواند ناشی از این درون‌زایی باشد، نه اثرگذاری مستقیم دوستان. این چالش تا حدی با تمرکز روی دوستی‌هایی که در دوران دبیرستان شکل گرفت (به‌خصوص بهترین دوستان) برطرف می‌شود. این دوستی‌ها معمولاً پس از فارغ‌التحصیلی از دبیرستان همچنان ادامه می‌یابد.
چالش دوم، همزمانی اتفاقات درون یک گروه است که از آن زیر عنوان «مشکل بازتاب» تعبیر می‌شود. با وجود این چالش تمایز میان اثرگذاری دوستان روی افراد و اثرگذاری رفتن راه‌های دیگر دشوار می‌شود. این مشکل نیز تا حدی با مطالعه مصرف مواد، 14 سال پس از شکل‌گیری دوستی‌ها و استفاده از متغیرهای ابزاری معتبر نظیر جراحت فیزیکی شدید دوستان حل می‌شود. مبنا هم این است که دوستانی که دچار جراحت شدید بودند و مخدرهای پزشکی برایشان تجویز شد با احتمال بیشتری دچار سوءمصرف مواد می‌شوند و در مقابل ممکن است روی دوستان خود نیز تاثیر بگذارند (اثرگذاری غیرمستقیم). البته این اثرگذاری در زمانی که خود افراد دچار جراحت شوند یا اینکه به دلایل دیگر نظیر رنج بردن از افسردگی و اضطراب و... رو به مصرف مواد بیاورند ممکن است نقض شود. برای حل این مشکل، در مدل‌های رگرسیونی سعی شده است آسیب‌دیدگی خود افراد یا تاریخچه بیماری‌های افسردگی و اضطراب آنها کنترل شود. و چالش سوم اثرات همبستگی است، اینکه افراد و دوستان آنها اغلب در معرض عوامل محیطی مشابهی هستند. این چالش را نیز می‌توان با وارد کردن متغیرهای اثرات ثابت مانند اثرات ثابت محل تحصیل، محیط زندگی و... رسیدگی کرد. برآورد الگوی ساده بدون متغیرهای کنترلی حاکی از اثرات ثابت و از لحاظ آماری معنادار دوستان روی مصرف مواد افراد است. این برآورد با اضافه کردن متغیر کنترلی جراحت خود افراد دچار تغییر نمی‌شود و با وارد کردن اثرات ثابت شهر زندگی، مقدار آن کاهش می‌یابد. این کاهش با اضافه کردن سایر متغیرهای کنترلی نظیر ویژگی‌های جمعیتی و داشتن سابقه بیماری‌های افسردگی و اضطراب قابل‌توجه‌تر می‌شود.
برآورد سوءمصرف مواد مخدر از جنبه ویژگی‌های اقتصادی-اجتماعی با ناهمگنی‌های قابل‌توجهی مواجه است. به عنوان مثال، سوءمصرف مواد مخدر در میان افراد کمتر تحصیل‌کرده و سفیدپوستان غیراسپانیایی بیشتر رایج است. طبق نتایج نظرسنجی، کمتر از 15 درصد از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی سوءمصرف مواد را گزارش کردند، درحالی‌که این نرخ برای غیردانشگاهیان 2 /18 درصد است. به‌علاوه، 3 /19 درصد از سفیدپوستان غیراسپانیایی مشارکت‌کننده در نظرسنجی اعلام کردند تاکنون (تا زمان نظرسنجی) سوءمصرف مواد مخدر داشته‌اند، درحالی‌که سایر نژادها نرخ 3 /6 درصد دارند.
برخی افراد بیشتر تحت تاثیر دوستان خود قرار می‌گیرند. این موضوع با تمرکز روی تحصیلات و نژاد، و تمایز میان فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و غیردانشگاهی و میان سفیدپوستان غیراسپانیایی و سایر نژادها بررسی شد. طبق برآوردها، اثرگذاری دوستان روی آنهایی که تحصیلات دانشگاهی ندارند نسبت به فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، قابل‌توجه و از لحاظ آماری معنادار است. در مقابل تفاوتی میان نژادهای مختلف مشاهده نمی‌شود.
اثرگذاری دوستان می‌تواند ناشی از به اشتراک‌گذاری اطلاعات مربوط به جاذبه‌های مواد مخدر یا تدارک مستقیم مواد مخدر باشد. به منظور درک بهتر سازوکارهای این اثرگذاری، در ارزیابی‌ها، فاصله جغرافیایی میان مشارکت‌کنندگان و دوستان آنها مدنظر قرار گرفته است. در حدود نیمی از موارد، شهر محل زندگی مشارکت‌کنندگان با شهر بهترین دوستان آنها مشابه است. بر این اساس، برآوردها بار دیگر بر مبنای دو حالتی که مشارکت‌کنندگان در شهری یکسان و متفاوت با بهترین دوستان خود زندگی می‌کنند انجام شد. براساس نتایج، اثرگذاری دوستان عمدتاً در مواردی مشاهده می‌شود که شهر زندگی مشارکت‌کنندگان و دوستان آنها مشابه است. این یافته می‌تواند در حمایت از سازوکار نخست اثرگذاری (تهیه و عرضه مستقیم) باشد.
سخن پایانی
در مرور علمی-اقتصادی این هفته مقاله‌ای ارائه شد که سعی داشت نقش دوستان را در مصرف مواد مخدر جامعه آمریکا ارزیابی کند. طبق نتایج، دوستان نقشی اثرگذار در سوءمصرف مواد مخدر دارند. این اثرگذاری به‌خصوص در میان جمعیت غیر تحصیل‌کرده بیشتر است. یافته‌های این مقاله کاربردهایی در بحث سیاست‌گذاری دارد، جایی که همواره تلاش‌ها در راستای کاهش وابستگی به مواد مخدر بوده است. شواهد حاکی از آن است که تغییر فرمول مخدر اوکسی‌کانتین و به اجرا درآمدن برنامه نظارت بر تجویز مخدرهای دارویی با پیامدهای ناخواسته‌ای همراه بوده است، از قبیل جایگزین شدن مخدرهای غیرقانونی به جای مخدرهای تجویزی و افزایش گزارش‌های مربوط به خشونت و تجاوز. طبق شواهد مقاله اما به نظر می‌رسد سیاست‌هایی که افراد را هدف قرار می‌دهند می‌توانند موفق‌تر باشند (به‌خصوص آنهایی که روابط اجتماعی بالایی دارند). همچنین آگاهی‌بخشی به جوانان پیرامون مصرف مواد مخدر کمک‌کننده خواهد بود.
