زوال درخت مقدس
جنگل‌های بلوط در کدام کشورها در معرض نابودی هستند؟
تقریباً در هر اکوسیستم روی زمین یافت می‌شوند: از بیابان‌ها گرفته تا سواحل و زمین‌های پست، از قله کوه‌های مرتفع تا دره‌های رودخانه‌ها، جنگل‌های ابر، دشت‌های آبرفتی، مراتع و دشت‌ها و جنگل‌های استوایی؛ با این حال، به‌رغم موفقیت فوق‌العاده تکاملی و زیست‌محیطی آنها که 56 میلیون سال را دربر می‌گیرد، آینده بسیاری از آنها در هاله‌ای از ابهام است.
درختی از بهشت
بلوط، یکی از محبوب‌ترین درختان در سراسر جهان است. گذشتگان این درخت را مقدس و فرستاده‌شده از بهشت می‌دانستند. ردپای بلوط در اسطوره‌های مختلف نیز دیده می‌شود که قدمت آن به تمدن‌های یونان باستان، روم و سلتیک بازمی‌گردد. این درختان انواع مختلفی دارند و پشت هر کدام داستان متفاوتی نهفته است. برخی از محبوب‌ترین گونه‌های درختان بلوط، بلوط سفید، بلوط قرمز و بلوط زنده هستند. بلوط سفید رایج‌ترین و محبوب‌ترین نوع درخت بلوط است. درختان بلوط شرق آمریکای شمالی دارای ضخیم‌ترین پوست درخت، با تراکم یک گرم در فوت‌مربع است. پوست تنه آنها خاکستری مایل به قهوه‌ای تیره و بسیار متمایز است. از آنجا که بلوط تنها نوع آجیل غیرمیوه است، بسیار منحصربه‌فرد است. مغز بلوط یکی از انواع آجیل‌هاست که این درخت تولید می‌کند و خرس، آهو، سنجاب، بوقلمون، اردک، سنجاب، موش، راکون، کبک، قرقاول، دارکوب و دیگر انواع پرندگان از آن تغذیه می‌کنند.
درختان بلوط بخش مهمی از اکوسیستم هستند که خانه بسیاری از حیوانات را فراهم کرده و به تصفیه هوا کمک می‌کنند. بیش از 2300 گونه پرنده، خزه، قارچ، حشره، گلسنگ و پستاندار از بلوط برای غذا و سرپناه استفاده می‌کنند. با این حال، این درختان به طور فزاینده‌ای به دلیل جنگل‌زدایی و روند توسعه شهری، نابود می‌شوند. در ایالات‌متحده، درختان بلوط به وسیله قانون گونه‌های در معرض انقراض محافظت می‌شوند، اما این برای جلوگیری از زوال آنها کافی نبوده است. تخمین زده می‌شود که تنها چندصد هزار درخت بلوط در طبیعت باقی مانده و تعداد آنها همچنان در حال کاهش است. علت کاهش گسترده درختان بلوط نتیجه ترکیبی از عوامل از جمله سن درخت، تنش‌های محیطی، آفت‌ها و بیماری‌ها و مراقبت نادرست است.
در یک درخت سالم، آب از ریشه به سمت تاج حرکت کرده تا عمل فتوسنتز را انجام دهد. غذای تولیدشده از طریق فتوسنتز برای کمک به تنفس، به سمت ریشه‌ها حرکت می‌کند. هنگامی که خشکسالی و برگ‌زدایی این فرآیند را مختل می‌کند، درخت تحت تنش باید ذخایر غذایی خود را مصرف کند تا زمانی که فتوسنتز از سر گرفته شود. درختان جوان می‌توانند بعد از این عوامل استرس‌زا خود را بازیابی کنند، اما درختان مسن‌تر در برابر اختلالات آسیب‌پذیرتر هستند و ممکن است هرگز تعادل میان فتوسنتز و تنفس را به طور کامل بازیابی نکنند. با کاهش ذخایر غذایی، رشد درخت شروع به کند شدن می‌کند و تاج پوششی به تدریج از بالا به پایین می‌میرد. در این شرایط، درخت در برابر حملات حشرات و عوامل بیماری‌زا آسیب‌پذیرتر است. در نهایت، ذخایر غذایی تمام شده، درخت تسلیم حمله قارچ‌ها و حشرات شده و تنفس قطع می‌شود.
درخت‌های پژمرده
طبق گزارش اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN)، اگر روند انقراض درختان بلوط ادامه یابد، به از بین رفتن تنوع زیستی و افزایش آتش‌سوزی‌های جنگلی و هجوم حشرات منجر خواهد شد. بر اساس فهرست قرمز IUCN از گونه‌های در معرض خطر، تخمین زده می‌شود که 31 درصد از 430 نوع بلوط در جهان در معرض انقراض و 41 درصد تحت «نگرانی حفاظتی» هستند که عمدتاً به دلیل جنگل‌زدایی برای کشاورزی و سوخت برای پخت‌وپز است. این گزارش که آخرین وضعیت حفاظتی تمام 430 گونه بلوط را شرح می‌دهد، نتیجه پنج سال پژوهش بیش از صد پژوهشگر در سراسر جهان است.
انقراض درختان بلوط در نتیجه گسترش «پژمردگی بلوط»، یک بیماری لاعلاج است که موجب پژمردگی برگ‌ها شده و درختان بلوط را از بین می‌برد. هنگامی که قارچ در سیستم آوندی درخت رشد می‌کند، روند رساندن آب و مواد مغذی را به برگ‌ها مختل کرده و باعث زرد شدن، پژمرده شدن، افتادن و در نهایت مرگ برگ‌ها می‌شود. برخی از گونه‌های بلوط آسیب‌پذیرتر از بقیه هستند و می‌توانند در عرض یک سال پس از آلودگی بمیرند. در برخی موارد شدید، مرگ‌ومیر بلوط قرمز می‌تواند در عرض دو تا شش هفته پس از مبتلا شدن رخ دهد. پژمردگی بلوط در 24 ایالت آمریکا تایید شده است که برخی از آنها هم‌مرز با انتاریو هستند. این بیماری در می 2023 در آبشار نیاگارا، انتاریو تایید شد که نخستین مورد شناخته‌شده پژمردگی بلوط در کاناداست. منشأ قارچ ناشناخته است، اما اعتقاد بر این است که از اوایل دهه 1900 در آمریکای شمالی وجود داشته است.
از میان 430 گونه بلوط، بیشترین تعداد گونه‌های در معرض تهدید به ترتیب در چین، مکزیک، ویتنام و ایالات‌متحده دیده می‌شود. چین با بیش از 13 درصد از جنگل‌های طبیعی پوشیده از بلوط، بیشترین نسبت گونه‌های در معرض خطر را دارد. در سطح جهان، کشاورزی بزرگ‌ترین تهدید برای بلوط است. توسعه شهری، تغییرات آب‌وهوایی، گونه‌های مهاجم، بیماری‌های گیاهی و اختلالات انسانی نیز بلوط‌ها را در سطح جهان در فشار قرار داده است. در آمریکای لاتین که دارای بیشترین تعداد گونه‌های بومی بلوط است، استفاده از بلوط برای زغال چوب یک تهدید است.
در مکزیک، 32 گونه بلوط در معرض تهدید وجود دارد که آن را به یکی از در معرض خطرترین گونه‌های بلوط در جهان تبدیل می‌کند. نسبت درختان بلوط در معرض خطر انقراض در جهان، بیشتر از نسبت پستانداران یا پرندگان در معرض خطر است. کنسرسیوم جهانی حفاظت از بلوط با همکاری درختکاری و باغ‌های گیاه‌شناسی بین‌المللی شکل گرفته است. درختان بومی بلوط در بریتانیا در معرض خطر انقراض هستند. فهرست قرمز Oaks 2020 اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) در طول پنج سال تجزیه و تحلیل و مشاوره با بیش از صد پژوهشگر ایجاد شد.
تغییرات آب‌وهوایی، تهدیدات حشرات و بیماری‌ها، آفت‌ها و بیماری‌ها همگی بقای بلوط بریتانیا را تهدید می‌کنند. مطالعه اخیر تحت عنوان حفاظت از اکوسیستم‌های بلوط نشان می‌دهد که کاهش درختان بلوط می‌تواند به هزاران گونه دیگر آسیب برساند. انواع مختلفی از درختان بلوط وجود دارد و هر کدام دارای سطح متفاوتی از قرارگیری در معرض خطر انقراض هستند که در معرض خطرترین آنها، بلوط سیاه کالیفرنیا، بلوط اِنگِلمن و بلوط گَمبل هستند. همه این درختان به دلیل از بین رفتن زیستگاه، بیماری و سایر عوامل در معرض خطر انقراض قرار دارند. بلوط برگ-افرا یکی از درختان در خطر انقراض در فهرست قرمز است و باید کاشته شود. این گونه تنها در چهار مکان شناخته‌شده در آرکانزاس وجود دارد. درختان بلوط با برگ افرا را می‌توان در نزدیکی نوک رشته‌کوه با ارتفاع نزدیک به 1600 فوت از سطح دریا مشاهده کرد. هیچ درخت دیگری در آمریکای شمالی بزرگ‌تر از بلوط سفید کالیفرنیا وجود ندارد. این گونه می‌تواند تا 45 فوت در ارتفاع و 55 فوت در عرض گسترش یابد. بلوط مسا (Mesa) نادرترین درخت در میان تمام گونه‌هاست و فقط در پایین‌ترین ارتفاعات، کوهپایه‌ها و جنگل‌های زیر 4200 فوت یافت می‌شود. بلوط مِسا می‌تواند به ارتفاع 15 تا 45 فوت و عرض 55 فوت برسد. این گونه، بزرگ‌ترین بلوط آمریکای شمالی است که در آریزونا یافت می‌شود.
تغییرات اقلیمی و تعاملات انسانی تهدیدها علیه درخت نمادین بائوباب را افزایش داده است. مردم به‌سرعت جنگل‌ها را پاک‌سازی می‌کنند تا زمین‌ها را برای کشاورزی و تولید انرژی آماده کنند، در نتیجه زیستگاهشان به سرعت از بین می‌رود. بائوباب آفریقایی در حال حاضر در خطر انقراض است و تنها 99 درخت از این گونه باقی مانده است.
وزارت جنگل‌های ژاپن در بررسی سال 2020 خود 2 /19 هکتار پژمردگی بلوط را در سراسر کشور گزارش کرد. پژمردگی در 42 استان از 47 استان کشور گزارش شده که در برخی از استان‌ها نسبت به سال 2019 افزایش سه‌رقمی را در مناطق آسیب‌دیده نشان می‌دهد. به طور کلی، پژمردگی بلوط به طور فزاینده‌ای در استان‌های شمالی ژاپن یافت شده است.
در دهه‌های اخیر، کاهش گونه‌های بلوط در سراسر منطقه مدیترانه مشاهده شده که به دلیل فصول خشک است. جنگل زاگرس، منطقه‌ای نیمه‌خشک در غرب ایران، بزرگ‌ترین جنگل بلوط جهان با مساحتی بیش از پنج میلیون هکتار است که بلوط ایرانی در آن غالب است. در این جنگل، بلوط به ذخیره و تنظیم منابع آب، حفظ خاک، کاهش تغییرات اقلیمی و بهبود شرایط اجتماعی-اقتصادی جوامع انسانی کمک می‌کند. این جنگل از نظر تنوع زیستی غنی است و زیستگاه گونه‌های متعددی از موجودات را فراهم می‌کند. از سال 1379 خشکسالی‌های مکرر در ایران به ویژه جنگل زاگرس رخ داده که به مرگ نگران‌کننده درختان عمدتاً بلوط ایرانی منجر شده است. خشکسالی به عنوان مهم‌ترین عامل تاثیرگذار در نظر گرفته می‌شود و به دنبال آن کاهش سرعت فتوسنتز، کاهش افزایش رشد سالانه، ضعیف شدن درختان و هجوم قارچ‌ها و سوسک‌های چوبی قرار دارد. در دهه‌های اخیر، جنگل‌های بلوط ایران علائم زوال بلوط را نشان داده‌اند که ناشی از تنش خشکی است.
بلوط‌ها نیازمند توجه
دانشگاه مریلند در سال‌های اخیر پرسش‌های متعددی در مورد کاهش و مرگ درختان بلوط دریافت کرده است. بررسی این موضوع در سال 2019 تنها یک عامل را نشان نداد، بلکه ترکیبی از عوامل، در تسریع وضعیت «کاهش بلوط» نقش دارند. مرگ ناگهانی بلوط، یک بیماری ویرانگر است که باعث مرگ هزاران درخت در جنگل‌های کالیفرنیا و اورگان شده است. این بیماری به وسیله یک عامل بیماری‌زای قارچ‌مانند به وجود می‌آید که با انتقال هاگ از برگ‌ها و شاخه‌های آلوده پخش می‌شود. دپارتمان کشاورزی مریلند و آزمایشگاه تشخیص گیاهی دانشگاه مریلند، نمونه‌های گیاهی را برای حضور احتمالی این عامل بیماری‌زا کنترل می‌کنند. انواع مختلفی از درختان بلوط وجود دارند که می‌توانند تحت تاثیر زوال بلوط قرار گیرند، از جمله بلوط قرمز، بلوط سفید، شاه بلوط و بلوط سیاه. زوال بلوط معمولاً در درختان بالغ یا بیش از حد بالغ دیده می‌شود و در درختانی که قبلاً تحت تنش قرار داشته‌اند یا از نظر سلامت ضعیف هستند، شدیدتر است. تشخیص زوال بلوط می‌تواند دشوار باشد زیرا ترکیبی از عوامل است، نه یک عامل واحد. همچنین زوال بلوط اغلب با مرگ ناگهانی یا پژمردگی بلوط اشتباه گرفته می‌شود، زیرا بلوط تحت استرس می‌تواند علائمی شبیه به این بیماری‌ها -مانند قهوه‌ای شدن ناگهانی تاج پوششی- از خود نشان دهد.
در شرایط ایده‌آل، امید به زندگی بلوط بین 100 تا 300 سال، بسته به گونه متغیر است. با این حال، درختانی که در محیط‌های شهری رشد می‌کنند معمولاً عمر کوتاه‌تری نسبت به درختانی دارند که در محیط‌های طبیعی رشد می‌کنند. درختان شهری در معرض تنش‌های مکرر و شدیدتر مانند خاک‌های فشرده، فضای محدود ریشه، رقابت، اثرات جزیره گرمایی و آسیب‌های ناشی از ساخت‌وساز قرار می‌گیرند.
هیچ درمانی برای زوال بلوط وجود ندارد. بهترین کار، انجام اقدامات پیشگیرانه برای حفظ سلامت درختان بلوط است که شامل آبیاری مناسب، مالچ‌پاشی، هرس و مدیریت آفات می‌شود. در مواردی که سندرم زوال بلوط قبلاً تا حدی پیشرفت کرده که درخت در حال مرگ است، ممکن است بهترین کار حذف درخت برای جلوگیری از عواقب خطرناک آن (مانند افتادن درخت) باشد.
از بین رفتن این درختان نمادین، نه‌تنها بر محیط زیست بلکه بر اقتصاد مناطق متکی بر آنها تاثیر منفی خواهد گذاشت. ما باید تمام تلاش خود را برای جلوگیری از این اتفاق انجام دهیم. به طور کلی، حفاظت از بلوط دشوار است زیرا دانه‌های آنها را نمی‌توان در بانک‌های بذر ذخیره کرد. دانه‌ها برای نگهداری طولانی‌مدت باید خشک شوند و بلوط‌ها از این فرآیند خشک شدن جان سالم به در نمی‌برند. بنابراین، این امر بر عهده باغ‌های گیاه‌شناسی و سازمان‌های مردمی است که «بانک ژن زنده» را حفظ کنند و صدها گونه را در مکان‌های مختلف در سراسر جهان زنده نگه دارند.
