محیط زیست علیه محیط زیست

امروزه کمتر کشوری را می‌توان یافت که نسبت به تغییرات اقلیمی، گرمایش زمین، بحران آب، آلودگی هوا، مشکلات و مسائل زیست بومی و... احساس نگرانی نداشته باشد. این احساس نگرانی و ترس از آنچه از نتایج این شرایط در آینده رخ خواهد داد لزوم برنامه‌ریزی در مورد مواجهه با این مسائل و مشکلات را ضروری ساخته است. 

هر‌چند بسیاری از کشورها با وجود داشتن چنین دغدغه‌ای حاضر به کاستن نقش خود در محیط زیست نبوده و منافع اقتصادی بهره‌مندی از منابع طبیعی را در عمل به مسائل محیط زیستی ترجیح می‌دهند، اما در مواجهه با عیان شدن مشکلات زیست‌محیطی ناشی از همین فعالیت‌ها در پی یافتن راهکارهایی برای کاستن از بار این مشکلات خواهند بود. عربستان سعودی به عنوان یکی از خشک‌ترین کشورهای جهان که همواره با مسائل جدی محیط زیستی و منابع طبیعی روبه‌رو بوده و در عین حال اقتصادی تماماً متکی به منابع طبیعی داشته است، با هدف بهبود شرایط اقلیمی خود در طرحی که به نام «ابتکار سبز» معرفی کرده، برنامه‌ای کلان و بلند‌پروازانه ترسیم کرده است. طرحی که مطابق آن طی 10 سال این کشور 10 میلیارد درخت در سرزمین خود خواهد کاشت و تغییری بزرگ در شرایط اقلیمی خود ایجاد خواهد کرد.

 در تداوم این طرح و با مشارکت دیگر کشورهای عربی و طی همین زمان در طرحی که «ابتکار سبز خاورمیانه» نام گرفته 40 میلیارد دیگر درخت کشت خواهد شد. 

در مجموع در این طرح‌ها در طی یک دهه تعداد 50 میلیارد درخت در حوزه این کشورها کشت خواهد شد که کشت 20 درصد از آن برعهده عربستان خواهد بود. اما آیا اجرای این طرح به آسانی امکان‌پذیر خواهد بود یا ابعاد مختلفی از آن نادیده گرفته شده است؟

 عدد در نظر گرفته‌شده برای این طرح نشان می‌دهد که دستیابی به آن هر چند به لحاظ اجرا در کشت ممکن است اما به لحاظ نگه‌داشت و تامین نیازهای این کشت به‌ویژه در حوزه آب و با توجه به شرایط اقلیمی و منابع این کشور غیرواقعی و غیر‌واقع‌بینانه است.

محیط زیست و ابرچالش آب

جدی‌ترین مساله در زمینه اجرای این طرح مساله آب است. آب که به عنوان یکی از ابر‌چالش‌های خاورمیانه شناخته می‌شود در این طرح اکنون متقاضی بزرگ جدیدی یافته است. اینکه چگونه قرار است آب مورد نیاز این درختان آن هم در یکی از خشک‌ترین مناطق کره زمین تامین شود سوالی جدی در مورد اجرای این طرح است.

 در واقع چگونه قرار است با هدف مقابله با تاثیرات نامطلوب تغییر اقلیم، بحران آب این مناطق تشدید نشود و از یک طرح محیط زیستی علیه محیط زیست استفاده نشود؟ 50 میلیارد درخت با در نظر گرفتن حداقل نیاز آبی و سازگاری با اقلیم خشک این کشورها نیازمند حجم وسیعی از آب است که قاعدتاً از توان محیطی خاورمیانه خارج است.

 کشورهای مطرح مثل عربستان در این طرح که حتی در مساله تامین آب شرب با چالش جدی مواجه هستند و رو به استفاده بی‌رویه از آب‌شیرین‌کن‌ها در سواحل خلیج فارس آورده‌اند به نحوی که مسائل زیست‌محیطی جدی در حوزه دریا به‌وجود آورده‌اند از چه طریقی جز تشدید این فعالیت‌های ضد‌محیط‌زیستی قادر به تامین آب مورد نیاز این درختان خواهند بود؟ از این‌رو باتوجه به اینکه در حال حاضر راهکاری جز شیرین‌سازی آب دریاهای عمان، خلیج فارس و سرخ و انتقال آن برای تامین آب مورد نیاز این درختان وجود ندارد، اجرای این امر زمینه را برای ایجاد یک بحران تمام‌عیار محیط زیستی دریایی ایجاد خواهد کرد. 

از این‌رو طرحی که هدف از آن «افزایش جنگل‌کاری و پوشش گیاهی، کاهش گازهای کربن، مبارزه با فرسایش و آلودگی خاک و حفاظت از آبزیان» اعلام شده، در پی شیرین‌سازی آب و وارد کردن تلخاب این شیرین‌سازی که دارای دمای همواره بالاتر از 30 درجه است با ایجاد این شوک حرارتی به نابودی و انقراض آبزیان منجر خواهد شد.

 از سوی دیگر استفاده از دستگاه‌های آب‌شیرین‌کن نیازمند انرژی بسیار زیادی است که تامین این انرژی خود به افزایش تولید گازهای گلخانه‌ای منجر می‌شود. امری که به وضوح بر خلاف بعد دیگری از اهداف این طرح یعنی کاهش گازهای کربن است. در واقع آنچه در عمل اتفاق خواهد افتاد به‌کارگیری یک هدف محیط زیستی علیه بخش‌های دیگر محیط زیست خواهد بود.

ابعاد مثبت طرح

فارغ از بحث کاشت درخت، این طرح دارای ابعاد و جنبه‌های دیگری است که در صورت اجرا می‌تواند تاثیر مطلوبی در شرایط مختلف منطقه از وضعیت اقلیم تا سیاسی و امنیتی ایجاد کند. در این طرح عربستان متصور شده است که تا پایان سال 2030 حدود 50 درصد از تولید برق خود را از منابع تجدیدپذیر تامین کند یا 94 درصد از زباله‌ها در محل اختصاصی دفن شده و بخش عمده آن بازیافت شود.

 مواردی از این دست باتوجه به اقلیم این کشور و همچنین تکنولوژی‌های موجود قابل دسترس بوده و تا حد زیادی می‌توان آن را اجرایی دانست. اجرایی شدن این ابعاد از این طرح نه‌تنها اثرات خارجی منفی برای منطقه و کشورهای پیرامون عربستان نخواهد داشت بلکه در الگوسازی و تغییر رویکرد تولید انرژی در منطقه می‌تواند تاثیر بسیار مطلوبی داشته باشد.

 همچنین سرمایه‌گذاری این کشور در مورد پیاده‌سازی فناوری‌های روز جهان در سوخت پاک می‌تواند یک همگرایی و همکاری منطقه‌ای مطلوب ایجاد کند. امری که در صورت کاهش چالش‌های سیاسی این کشور با کشورهایی نظیر ایران که پیشرفت‌های مطلوبی در حوزه‌های مختلف فناوری داشته است می‌تواند علاوه بر فرصت‌های اقتصادی، زمینه بهبود شرایط همکاری در حوزه‌های مختلف سیاسی و امنیتی را نیز به‌دنبال داشته باشد.

جمع‌بندی

رفع مسائل و چالش‌های مختلف محیط زیستی نیازمند سیاستگذاری جامع‌نگرانه و عاقلانه در این مورد است. تک‌بعدی نگریستن به این بخش نه‌تنها مساله‌ای را حل نخواهد کرد بلکه خود زمینه‌ساز مسائل و مشکلات بسیار دیگری خواهد شد. طرح بلندپروازانه «ابتکار سبز خاورمیانه» دارای ابعاد مختلفی است. اصولاً مطرح شدن طرح‌های اینچنینی و ایجاد حساسیت برای کشورها در مورد لزوم توجه به محیط زیست و انجام اقدام مشترک و عملی در این باره خود گام مثبت و رو به جلویی است اما همین نگاه نیز اگر با دوراندیشی و در نظر نگرفتن تمامی ابعاد باشد خود زمینه‌ساز مسائل و مشکلات جدی دیگری خواهد شد. 

این طرح از یک‌سو جنبه‌های مثبتی چون تغییر در نگاه به تولید انرژی از انرژی‌های فسیلی به انرژی‌های نو، بازیافت مدرن زباله‌ها، کاهش گازهای گلخانه‌ای و... دارد و از یک‌سو برنامه‌های درختکاری بدون در نظر گرفتن جنبه‌های نیاز آبی را در نظر گرفته است که باتوجه به شیرین‌سازی آب دریا در جهت تامین آب مورد نیاز این کشورها و اثرات سوء این اقدام، بحران‌ها و چالش‌های محیط زیست تازه‌ای شکل خواهد گرفت. چالش‌هایی که محدود به این کشورها نبوده و سایر کشورهای پیرامون مانند ایران را نیز درگیر خود خواهد کرد.