در انتظار تهدید بزرگ

پنجاه‌ و دومین اجلاس سالانه مجمع جهانی اقتصاد (World Economic Forum) از روز سوم خرداد، در داووس سوئیس آغاز شده است. اجلاس داووس امسال، جلسه اولین‎ها بود. اولین نشست داووس در بهار، اولین جلسه فیزیکی از زمان شیوع کرونا، اولین جلسه از زمان حمله روسیه به اوکراین و اولین نشست رهبران جهانی آب‌وهوا از زمان کوپ 26 (کنفرانس تغییرات آب‌وهوایی سازمان ملل متحد ۲۰۲۱ یا COP26). پس از گذشت دو سال، 1500 کارفرما، سیاستمدار، آکادمیسین و نماینده نهادهای جامعه مدنی کشورهای مختلف در داووس سوئیس برای نشست سالانه مجمع جهانی اقتصاد دوباره گرد هم آمدند. با شروع همه‌گیری کرونا در جهان، برگزاری این اجلاس نیز برای دو سال متوقف شده بود اما نشست امسال بعد از دو سال وقفه از ژانویه 2020، برای نخستین‌بار به جای ژانویه، در فصل بهار برگزار شد. 2500 نفر از سران اقتصادی و رهبران تجاری دنیا در‌حالی در این نشست شرکت کردند که اتفاقات مختلفی از شروع جنگ روسیه و اوکراین و تحریم‌ها علیه روسیه گرفته تا عواقب ناشی از کرونا بر این گردهمایی اقتصادی سایه افکنده است. با توجه به این رویداد‌ها، تشخیص موضوعات مطرح‌شده در این اجلاس کار چندان سختی نبود. در این گردهمایی در داووس به مهم‌ترین چالش‌های زمان ما پرداخته شده است: اوکراین و آینده اقتصادی جهان، بحران آب‌وهوایی و تاثیر آن بر غذا و فقر کشورها، چشم‌انداز رکود اقتصادی و آینده کار و چگونگی پایان دادن به کووید19 و آماده‌ شدن برای همه‌گیری بعدی در زمانی که بسیاری از کشورها هنوز به واکسن دسترسی ندارند. این موضوعات نشان می‌دهد که اصطکاک‌ها و شکستگی‌های جهانی بسیار عمیق‌تر از سال‌های گذشته است، به طوری که کلاوس شواب، بنیانگذار و رئیس اجرایی مجمع جهانی اقتصاد نیز در سخنان افتتاحیه خود بیان کرد که «شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نشست ما بی‌سابقه است». بحران‌های شدید اقتصادی، سیاسی و زیست‌محیطی جهان که امروز با آن روبه‌رو هستیم، بی‎شک باعث خواهد شد هر فردی به این موضوع بیندیشد که آیا اقتصاد جهان راه نجاتی از این شرایط دارد یا به بن‌بست رسیده‌ایم. از این رو در این برهه تاریخی، چشم‌انداز اقتصادی جهان و دیدگاه رهبران کشورها، سرمایه‎گذاران و نخبگان تجاری بیش از پیش اهمیت می‌یابد. در این گزارش قصد داریم با بررسی مسائل مطرح‌شده در اجلاس داووس امسال به چشم‌انداز جهانی از دید سیاستگذاران کشورها و مدیران و سرمایه‌گذاران تجاری بپردازیم. اجلاس داووس در روزهای 25 تا 29 ژانویه، با حضور از 70 کشور جهان یک نشست مجازی با عنوان «دستور کار داووس 2021» برگزار کرد.

داووس چیست؟

شاید بهتر باشد که برای فهم بهتر موضوع مورد بررسی در این گزارش، ابتدا توضیحی اجمالی درباره اجلاس داووس، اهداف آن و تاریخچه‌ تاسیس آن ارائه شود. مجمع جهانی اقتصاد در سال ۱۹۷۱ به وسیله یک استاد آلمانی حوزه‌ کسب‌وکار به اسم کلاوس مارتین شواب که در دانشگاه ژنو تدریس می‌کرد، تاسیس شده است. از آنجا که جلسات این مجمع در داووس (Davos) سوئیس برگزار شده است، عموماً در رسانه‌ها با عنوان اجلاس داووس شناخته می‌شود. مجمع جهانی اقتصاد برای اولین‌بار در ژانویه سال ۱۹۷۱ و در شهر داووس به وسیله کلاوس شواب به عنوان جایی برای جمع‌شدن رهبران اقتصادی و سرمایه‌داران اروپایی راه‌اندازی شد. شواب که در آن زمان در دانشگاه ژنو تدریس می‌کرد، داووس را برای جمع‌شدن اقتصاددانان، سیاستمداران، صاحبان سرمایه، نظریه‌پردازان و هنرمندان انتخاب کرد. ایده اصلی اجلاس این بود که این افراد در یک جا جمع شوند تا درباره مسائل روز اروپا تبادل نظر کنند اما رویدادهای سال ۱۹۷۳ میلادی -از جمله جنگ یوم کیپور و از هم پاشیدن سیستم برتن وودز- موجب شد که اجلاس داووس به جای تمرکز بر مسائل مدیریتی، نگاه خود را به مشکلات سیاسی و اقتصادی روز نیز معطوف کند و یک سال بعد، برای نخستین‌بار، رهبران سیاسی جهان نیز به داووس دعوت شوند. از سال ۱۹۷۹ این مجمع مدیریت جهانی، انتشار گزارش‌های رقابت اقتصادی جهانی را نیز بر عهده گرفت. اما در سال ۱۹۸۷ «مجمع مدیریت اروپا» به «مجمع اقتصاد جهانی» تغییر نام داد و با توسعه حوزه کاریِ خود تلاش کرد اختلافات و مشکلات جهانی را با ایجاد یک سازمان بین‌المللی حل کند. از آن سال به بعد، این مجمع همه‌ساله در ماه ژانویه در شهر داووس برگزار می‌شود. طی این سال‌ها، مجمع داووس همواره کوشیده است با ایجاد تعامل میان رهبران بزرگ سیاسی، اقتصادی و صنعتی جهان، تا حد امکان از بحران‌های جهانی جلوگیری کند و به تسریع مسیر توسعه کشورها و صنعتی‌شدن آنها کمک کند. در همین راستا، مجمع جهانی اقتصاد به دنبال پیش‌بینی و ارزیابی ریسک‌های موجود در توسعه جهان، پیش‎بینی سناریوهای تحول در آینده‌ جهان و توسعه استراتژی‌های توسعه اقتصادی پایدار در جهان است تا بتواند از این طریق شرایط را برای پیشرفت و توسعه کشورها بهتر کند و همچنین راهی برای برون‌رفت جهان از بحران‌های موجود بیابد. اما اجلاس داووس سال 2022 کمی متفاوت‌تر از اجلاس‌های پیشین خود بوده است. این رویداد دقیقاً در نقطه عطفی برگزار شده است که در آن، چشم‌انداز اقتصاد جهان بر اثر پیامدهای کرونا، جنگ در اوکراین و تحریم‌های شدید غرب علیه روسیه به عنوان یکی از منابع اصلی تامین انرژی و غلات، به شدت تیره‌و‌تاریک شده است. مجمع جهانی اقتصاد در تاریخ خود، هرگز با چنین مسائل جهانی بی‌سابقه‌ای که اکنون در سال ۲۰۲۲ با آن مواجه است، روبه‌رو نبوده است. جهان که هنوز درگیر پیامدهای اقتصادی ناشی از همه‌گیری کروناست و تلاش می‌کند تاثیرات مخرب تغییرات آب‌وهوا را مهار کند، ناگهان با یک جنگ تمام‌عیار که بر زندگی میلیون‌ها انسان اثرگذار است، روبه‌رو می‌شود.

جنگ اوکراین و اهمیت همکاری جهانی

همان‌طور که انتظار می‌رفت یکی از موضوعات محوری اجلاس داووس امسال، حمله ولادیمیر پوتین به اوکراین و اثرات اقتصادی بعد از آن بود که در مرکز توجه این اجلاس قرار داشت. داووس سال 2022 با سخنرانی زنده ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین آغاز شد که خواستار کمک «هرچه سریع‌تر» برای تجهیز اوکراین برای پیروزی و بازسازی کشور پس از جنگ شد. او همچنین خواستار تحریم‌های «حداکثر» و «خروج کامل از بازار روسیه» شد. زلنسکی که از طریق ارتباط ویدئویی در این اجلاس حضور داشت بیان کرد که کشورش هیچ قسمتی از سرزمین‌های خود را به منظور پایان دادن به جنگ روسیه رها نمی‌کند. همچنین گفت که این جنگ علیه شخص یا نهاد خاصی نیست، بلکه «علیه سرزمین ما، آزادی ما، استقلال ما و علیه آینده ماست». زلنسکی معتقد است که تحریم‌های وضع‌شده علیه روسیه، هنوز به سطح مورد انتظار او نرسیده است و در سخنرانی‌ها خود خواستار تحریم حداکثری علیه روسیه شد. او بیان کرد که تمام بخش‌های اقتصاد روسیه از جمله بانک‌ها و صنعت نفت این کشور باید هدف قرار گیرد تا تحریم‌ها اثربخش باشد. رئیس‌جمهوری اوکراین اظهار داشت تمام مراودات تجاری با روسیه باید متوقف شود و کشورها به بازار تجاری اوکراین ملحق شوند. زلنسکی همچنین گفت که اوکراین متحمل بیش از نیم تریلیون دلار خسارت شده است، ده‌ها هزار تاسیسات آن نابود شده‌اند، و صنایع و شهرها باید بازسازی شوند. او می‌گوید، اگر در ماه فوریه، اوکراین ۱۰۰ درصد از حمایت‌های نظامی، مالی، و سیاسی موردنیازش را دریافت کرده بود، ده‌ها هزار نفر جان خود را از دست نمی‌دادند.

گفت‌وگوی ویژه در مورد اوکراین، 70 مدیر اجرایی در شرکت‌های بزرگ جهانی را در کنار نخست‌وزیر اوکراین، رئیس‌کمیسیون اروپا، وزیر خارجه اوکراین و معاون اول نخست‌وزیر اوکراین در داووس گرد هم آورد. این مکان که همواره میزبان رویدادها و جلسات با نمایندگان روسیه بود، اکنون میزبان نمایشگاهی است که جنایات جنگی ادعایی مرتکب‌شده از سوی سربازان روسیه را نمایش می‌دهد. اما در آن طرف، نمایندگان اوکراین در اجلاس امسال حضور زیادی داشتند. تجار نزدیک به رژیم اوکراین و دیپلمات‌های این کشور از جمله آناتولی فدروک، شهردار بوچا در حومه کی‌یف به‌ صورت نمادین سخنرانی کردند. در خلال این نشست، دیمیترو کولبا، وزیر امور خارجه اوکراین نیز فرصت سخنرانی پیدا کرد و گفت: «این جنگ برای هستی و هویت ماست. این جنگ بین روسیه به عنوان یک دولت و مردم اوکراین است و پیروز شدن در جنگ علیه مردم غیرممکن است.» در راستای سخنرانی‌های مربوط به جنگ اوکراین، هنری کیسینجر، وزیر امور خارجه پیشین ایالات‌متحده، هشدار داد که درگیری در اوکراین می‌تواند نظم جهانی، از جمله روابط ایالات‌متحده و چین را برای همیشه تحت تاثیر قرار دهد. کیسینجر معتقد است که نتیجه جنگ باید قبل از ایجاد تحولات و تنش‌هایی که غلبه بر آن دشوارتر است مشخص شود و مذاکرات صلح بین روسیه و اوکراین باید هر چه سریع‌تر آغاز شود. در همین راستا، بورگه برنده، رئیس مجمع جهانی اقتصاد بیان کرد: «ما به تجارت، دولت، سازمان‌های بین‌المللی و جامعه مدنی نیاز داریم تا بخشی از راه‌حل‌ها باشند. ما باید در دوره کنونی که پر از آشوب و اختلافات است، سازوکار‌های همکاری را مجدداً تایید و تقویت کنیم، زیرا تاریخ نشان داده است که این تنها راه برای رسیدگی به فوری‌ترین اولویت‌های ماست.» اما چیزی که مهم‌تر از تحولات نظامی در اوکراین است، بحران مواد غذایی و خطر قحطی ناشی از جنگ است که نمایندگان کشورها و سازمان‌های بین‌المللی به‌شدت نسبت به این موضوع ابراز نگرانی کرده‌اند.

بحران مواد غذایی و خطر قحطی

کریستالینا جورجیوا، مدیر عامل صندوق بین‌المللی پول، در سخنرانی خود هشدار داد که مشکل کمبود مواد غذایی «وحشتناک» است و اقتصاد جهان از زمان جنگ جهانی دوم با بزرگ‌ترین تهدید خود روبه‌رو است. با شروع جنگ تولید و تجارت چندین کالا در سطح جهانی مختل شده است. کالاهایی همچون نفت‌وگاز، انواع کودها و غلات که روسیه و اوکراین صادرکنندگان اصلی آن هستند، به شدت تحت تاثیر عواقب این جنگ و تحریم‌های پس از آن قرار گرفتند. بر اساس گزارش جدید بانک جهانی، جنگ در اوکراین به بزرگ‌ترین شوک قیمت کالاها از زمان بحران نفتی 1973 منجر شده است. قیمت انرژی در سال منتهی به مارس 2022، 448 درصد و قیمت مواد غذایی و کود به ترتیب 84 درصد و 222 درصد افزایش یافت. بر اساس گزارش سازمان ملل، جنگ در اوکراین موجب شده است قیمت مواد غذایی در سراسر جهان به بالاترین سطح برسد. طبق این گزارش در حدود یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون نفر در جهان که یک‌سوم آنها زیر خط فقر هستند، به شدت در معرض کمبود مواد غذایی و انرژی قرار دارند که موجب افزایش فقر و گرسنگی بیشتر در جهان می‌شود. در همین راستا، دیوید بیزلی، مدیر برنامه غذای سازمان ملل متحد، نیز در سخنانی که در این مجمع ایراد کرد، اقدام روسیه در محاصره و بستن بندرهای اوکراین را «اعلان جنگ علیه نظام‌های تامین خوراک جهان» خواند که به طور قطع خطر بحران جهانی غذایی را به همراه دارد. طی ماه‌های گذشته روسیه با محاصره بندرهای اوکراین مانع خروج محموله‌های خوراکی چون گندم و روغن آفتابگردان از اوکراین شده است. از آن جهت که اوکراین و روسیه از صادرکنندگان گندم، جو و روغن آفتابگردان در جهان‌ به شمار می‌روند و اختلال در زنجیره تامین این محصولات، امنیت غذایی را در کشورهای آفریقایی، خاورمیانه و آسیا به خطر انداخته است. در همین راستا، مدیر برنامه غذای ملل متحد، بار دیگر خواستار همکاری جهانی و کمک ثروتمندان جهان برای جلوگیری از گرسنگی شد. رئیس کمیسیون اروپا نیز مدعی شد: روسیه تلاش می‌کند با مانع‌ شدن در برابر صادرات گندم، از آن به عنوان یک ابزار سیاسی استفاده کند. فون درلاین در سخنرانی خود خواستار همکاری جهانی برای مقابله با روسیه شد و بیان کرد همکاری جامعه جهانی پاسخی به باج‌خواهی روسیه خواهد بود. شرکت‌کنندگان در این اجلاس علاوه بر جنگ و ‌تهدید گرسنگی، درباره مسائل مربوط به تغییرات آب‌وهوایی، و نیز وضعیت بهداشت و درمان عمومی نیز صحبت کردند.

بحران محیط زیست

با وجود اینکه بحران تغییرات آب‌وهوایی موضوع اصلی اجلاس داووس نبود، اما حدود یک‌سوم از مجموع ۲۷۰ میزگردی که برای اجلاس امسال برنامه‌ریزی شده‌اند به موضوعات مرتبط با تغییرات اقلیمی و تاثیرات مستقیم این پدیده اختصاص دارند. بحران آب‌و‌هوا مدت‌هاست بخش کلیدی دستور کار داووس بوده است. اما با افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای، افزایش قیمت انرژی و افزایش قیمت مواد غذایی -که به طور جدایی‌ناپذیری با تنش‌های ژئوپولیتیک در اوکراین مرتبط هستند– گفت‌وگوها درباره آب‌وهوا در داووس سال 2022 لحن شدیدتری به خود گرفت. موضوعات آب‌وهوایی طیف وسیعی از بحث‌ها را در برمی‌گیرد؛ از مبارزه با محیط‌زیست‌هراسی گرفته تا کمک مالی در قالب وام به کشورهایی که در گذار به انرژی‌های تجدید‌پذیر مشکل دارند. گرم شدن کم‌سابقه هوا در برخی نقاط دنیا از جمله اروپا و وقوع خشکسالی و تاثیرات آن بر تامین مایحتاج غذایی دنیا از دیگر دغدغه‌های نشست امسال داووس است. در همین راستا، جان کری، فرستاده ویژه ایالات‌متحده برای تغییرات آب‌و‌هوایی، در سخنرانی خود گفت: «انتشار گازهای گلخانه‌ای در سال 2021، شش درصد افزایش یافته است، در حالی‌که استفاده از زغال سنگ تنها به میزان 9 درصد زیاد شده. ما متوجه هستیم که کشورها نگران امنیت انرژی هستند، اما نمی‌توانیم با سرمایه‌گذاری در پروژه‌های قدیمی سوخت‌های فسیلی که خسارات جبران‌ناپذیری به بار می‌آورند، سیاره زمین را به خطر بیندازیم.» الیزابت واتوتی، بنیانگذار ابتکار نسل سبز نیز در این باره افزود: بیش از سه میلیون کنیایی و 20 میلیون آفریقایی به دلیل تاثیرات تغییرات آب‌و‌هوایی با گرسنگی شدید روبه‌رو هستند. «جنگ در اوکراین فقط این سطوح وحشتناک بالای ناامنی غذایی را تشدید خواهد کرد.»

پایان دادن به نابرابری‌های بهداشتی

زمانی که ویروس کرونا ظهور کرد به سرعت مسیر گفت‌وگوها را در داووس تغییر داد. پیش از این، عمدتاً بحث درباره تغییرات اقلیمی و آب‌وهوایی بود ولی با شیوع ویروس کرونا توجهات به سمت بهداشت و درمان بازگشت. از ژانویه 2020، زمانی که این ویروس ظهور کرد، کرونا و پیامدهای آن، موضوع داغ هر نشست سالانه بوده است. به لطف واکسن‌ها، شرکت‌کنندگان اجلاس داووس نیز توانستند پس از دو سال به داووس بازگردند. بااین‌حال، این بیماری همچنان به عنوان یک معضل در بسیاری از کشورهای کم‌درآمد وجود دارد، مناطقی از جهان که تنها 13 درصد از مردم واکسینه می‌شوند (در مقایسه با 75 درصد از مردم در کشورهای با درآمد بالا). وجود چنین نابرابری‌ای‌ در دسترسی به واکسن و درمان بیماری، بی‌شک باعث مرگ‌ومیر بسیاری از افراد در این کشورها می‌شود. وینی بیانیما، معاون دبیرکل سازمان ملل متحد و مدیر اجرایی برنامه مشترک سازمان ملل در مورد اچ‌آی‌وی /ایدز (UNAIDS)، در جلسه‌ای در مورد نژادپرستی گفت: «نژادپرستی تنها زمانی نیست که سیاهپوستان نتوانند به دلیل خشونت پلیس نفس بکشند. نژادپرستی زمانی است که سیاهپوستان و رنگین‌پوستان آخرین نفس‌های خود را به‌دلیل خشونت سیاست‌ها می‌کشند، زمانی که از داروهای نجات‌بخش و پایان‌دهنده بیماری‌های همه‌گیر محروم می‌شوند.» پل کاگامه، رئیس‌جمهور کشور روآندا نیز در این‌باره گفت: «سرمایه‌گذاری در سیستم‌های بهداشتی و ارگان‌های منطقه‎ای مانند CDC آفریقا و آژانس داروهای آفریقایی باید یک اولویت کلیدی باشد.»  برای پایان دادن به نابرابری‌های بهداشتی باید سرمایه‌گذاری هوشمندانه‌ای بر روی زیرساخت‌ها مانند شبکه‌های آزمایشگاهی، کارکنان بهداشتی اجتماعی و زنجیره‌های تامین انجام شود و با کمک به کشورهای فقیرتر می‌توان برای مقابله با اچ‌آی‌وی، سل و مالاریا و همچنین ایمن‌تر کردن آنها در برابر عوامل بیماری‌زای آینده آماده شد.