امواج کرونا در بورس
گفت‌وگو با علی چشمی درباره اثر کووید 19 بر بازار سهام
با وجود رکود در بازارهای مالی جهانی، بورس تهران در دوران شیوع کووید 19 رشد قابل توجهی را تجربه کرد. علی چشمی و فریبا عثمانی از دانشگاه فردوسی مشهد در مقاله‌ای با تحلیل تاثیر سه موج کرونا بر بورس اوراق بهادار تهران، زیرشاخص‌های آن و صنایع مختلف سعی در حل این معما دارند. نتایج مطالعات این دو پژوهشگر نشان داد هر موج کووید 19 تاثیر متفاوتی بر بازار سهام داشته است؛ به طوری‌که کووید 19 در موج نخست بر شاخص صنایعی مانند پالایش نفت، شیمیایی، فلزات و حملونقل تاثیر منفی اما بر صنایعی مانند دارو و غذا تاثیر مثبت داشت. علی چشمی در این گفت‌وگو تاکید دارد که در امواج بعدی، واکنش صنایع مختلف به این همه‌گیری به دو دلیل پیچیده است؛ یکی اینکه نرخ اسمی ارز بر صنایع اصلی مانند خودرو، بانک، پالایش نفت، فلزات و پتروشیمی (که وزن قابل توجهی در بورس تهران دارند) اثر مثبت و معناداری دارد، که می‌تواند روند مثبت شاخص را به ویژه در موج اول و دوم کووید 19 نشان دهد. دوم اینکه، دستکاری دولت در افزایش قیمت سهام این صنایع اصلی به منظور تامین مالی کسری بودجه باعث شد شاخص بورس تهران در برخی دوره‌ها در واکنش به ویروس کرونا در جهت مخالف حرکت کند. به فراخور اهمیت این پژوهش، گفت‌وگویی را با علی چِشُمی، استادیار اقتصاد دانشگاه فردوسی مشهد انجام دادیم تا بیشتر در جریان جزئیات مقاله مورد اشاره قرار گیریم.
♦♦♦
با همه‌گیری بیماری کووید 19 که از ووهان چین آغاز شد، دولت‌ها محدودیت‌های جدیدی را اعمال کردند که صنایع مختلف بی‌نصیب از این محدودیت‌ها نبودند. این درحالی بود که اثر آن محدودیت‌ها در بازارهای مالی دیده شد و بورس‌های جهان متاثر از این همه‌گیری سقوط کردند. در ایران اما وضعیت بازارها تا حدودی متفاوت بود و با وجود اعمال محدودیت‌ها، شاخص‌ها در بازار سهام ایران (بورس و فرابورس) به طور کلی از اسفند 98 تا پایان مرداد سال 99 همزمان با موج‌های اول و دوم روندی روبه رشد داشت. شما اثر کووید 19 بر بورس را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
بازار سهام ایران ویژگی‌ها و شرایط خاص خود را دارد و اقتصاد ایران نیز چنین است. در نگاه اول ببینیم که واکنش بازار سهام به کرونا چه بوده است، آغاز کرونا در اسفند 98 دقیقاً زمانی بود که شاخص‌ها در بازار سهام (بورس و فرابورس) با سرعت تمام شروع به رشد کرد و این در حالی بود که موج اول تا سوم همه‌گیری کرونا در ایران هفت تا هشت ماه طول کشید. در آن موج‌ها، لااقل در شش ماه اول، شاخص‌ها در بازار سهام با سرعت رشد کرد. اما باز هم اگر اثر متغیرهای اثرگذار روی دارایی‌های مالی همچون نوسان نرخ ارز و نرخ تورم و قیمت نفت و طلا را کنترل کنیم، می‌بینیم در همان اسفند 98 اثر کرونا بر بازار سهام تقریباً مانند سایر بازارهای مالی دنیا منفی است هرچند در مجموع روند بازار سهام صعودی بود. بنابراین مناسب بود وضعیت شاخص صنایع بورسی نیز علاوه بر شاخص کل تحلیل شود که مطالعه ما نشان داد می‌توانیم رگه‌های مشابه اثر کرونا بر بازارها و بورس‌های جهانی را در بازار داخلی هم ببینیم. این نکته را متذکر شوم که بورس‌های دنیا به‌شدت متاثر از کرونا روند ریزشی را تجربه کرد و با سقوط شدید هم مواجه شد که در صدر آن، سهام شرکت‌های هتلداری، خدمات حملونقل، نفتی‌ها و شیمیایی‌ها و خودروسازی‌ها با شدت زیادی سقوط کردند.
در ابتدای کرونا، سهام صنایع دارویی، غذایی و ارتباطات ایران به تأسی از بحث گسترش دامنه فعالیت این شرکت‌ها متاثر از همه‌گیری کرونا، با بازدهی مطلوبی روبه‌رو شدند. در ماه‌های نخست، صنایع پالایشی یا فلزات اساسی به نظر می‌آید از کرونا اثر منفی پذیرفتند و به مثابه شاخص کل بازار سهام، رشد نکردند.
حداقل در پنج ماه اول سال 1399 یعنی موج همه‌گیری اول و دوم کرونا، که به ویژه موج دوم براساس تعداد مرگومیرها خیلی گسترده‌تر از موج اول بود، بازار سهام ایران روند رو به رشد را تجربه کرد که این با شواهد سایر کشورها همخوانی ندارد. صنایعی رشد کردند که کرونا برای آنها محدودیت‌هایی ایجاد کرده بود و معما همین‌جا بود. بنابراین سعی کردیم 18 زیرشاخص بورس را تحلیل کنیم و با استفاده از روش اقتصادسنجی شکست‌های چندگانه که دوره‌های متفاوت می‌تواند ضریب تاثیرگذاری متفاوتی را در دوره‌های مشخص گزارش کند این شرایط و معما را بیشتر بررسی کردیم.
اگر بخواهیم با جزئیات درباره تحلیل موج‌های اول و دوم کرونا در بورس تهران صحبت کنیم، آمار و ارقام در این‌باره به ما چه می‌گویند؟
شاخص کل بورس از شروع موج اول تا پیک موج اول (ماه اول اسفند 98) 19 درصد بازدهی داشت، در همین دوره مورد مطالعه (از شروع موج اول تا پیک موج اول) طلا در ایران 10 درصد و نرخ ارز 9 درصد افزایش یافت و قیمت جهانی نفت 40 درصد کاهش داشت. از پیک موج اول تا شروع موج دوم که همه‌گیری و شدت مرگ‌ومیرهای کووید 19 تا حدودی کنترل شد (از 110 کشته در روز به 50 کشته در روز رسید) شاخص کل بورس 61 درصد افزایش یافت. طلا و نرخ ارز در این مدت در همان حدود قبلی رشد می‌کنند اما قیمت جهانی نفت سه درصد مثبت شد.
از شروع موج دوم تا پیک موج دوم کرونا (که تعداد کشته‌ها بسیار بالا رفت) شاخص کل بورس 110 درصد، قیمت طلا 50 درصد و نرخ ارز 18 درصد رشد می‌کند.
همه‌گیری کرونا و محدودیت‌های ناشی از آن روی صنایع اثر خود را گذاشته بود و این در حالی بود که صنایع بورسی بازار سهام ایران همه اگرچه از محدودیت‌های اعمال‌شده اثر پذیرفته بودند اما در موج دوم بازدهی‌های مطلوبی را به ثبت رساندند. کدام صنایع بورسی بازدهی مطلوبی را به ثبت رساندند و کدام صنایع بورسی بازدهی خود را از دست دادند؟ در مجموع بازدهی صنایع کل بورس چگونه بود؟
از شروع موج دوم تا پیک موج دوم، صنایع پالایشی 270 درصد رشد داشتند، خودرویی‌ها 212 درصد، حمل‌ونقلی‌ها 180 درصد (با وجود محدودیت‌های اعمال‌شده و ممنوعیت مسافرت‌ها و ترددها)، فلزات اساسی 135 درصد و شیمیایی‌ها 91 درصد رشد داشتند. البته این نکته را هم در اینجا بگویم که صنایع مالی و بانکی در موج دوم 94درصد رشد داشتند که جزو صنایع پربازده بودند.
صنایعی که در موج اول کرونا پتانسیل نفع‌بری بسیار زیاد داشتند، در شروع موج دوم تا پیک موج دوم متفاوت‌تر ظاهر شدند؛ به طوری‌که صنایع مواد غذایی فقط 18 درصد رشد کردند، دارویی‌ها 38 درصد و اطلاعات ۱۱۰ درصد و ارتباطات ۵۹ درصد رشد کردند. برخلاف تعداد مرگومیرها در پیک موج دوم که بسیار بحرانی بود، شاخص کل بورس 110 درصد رشد می‌کند و این رشد از محل صنایع پالایشی، خودرویی، فلزات اساسی و صنایع شیمیایی بود که وزن و نقش مهمی در ارزش بازار شرکت‌های بورسی داشتند. شاخص کل برخلاف پیک موج دوم کرونا که با شدت مرگومیرها همراه می‌شود بسیار بیشتر از نرخ ارز رشد کرد.
درباره موج سوم کرونا چه تحلیلی دارید؟
موج سوم کرونا در دوره زمانی قرار می‌گیرد که رشد حبابی بازار سهام از بین می‌رود. از پیک موج دوم تا شروع موج سوم کرونا که مرگومیرها کاهش می‌یابد، شاخص کل بورس 13 درصد کاهش پیدا می‌کند و این در حالی است که در موج سوم شاخص کل 22 درصد منفی می‌شود و از پایان مرداد 99 وارد دوره نزولی می‌شود، چراکه شاهد اتفاقات و رشدهای عجیبی در همان پنج ماه ابتدایی سال بودیم.
آن‌طور که نتایج مطالعات و پژوهش‌ها نشان می‌دهد، همه‌گیری کرونا در ایران اگرچه باعث اعمال محدودیت‌ها و اثرگذاری بر صنایع مختلف در ایران بود و به بسیاری از صنایع نیز آسیب رساند، اما بازار سهام ایران متاثر از دلایل و عوامل متغیر و اثرگذار دیگر، حداقل در موج‌های همه‌گیری اول و دوم کرونا روند روبه‌رشدی را تجربه کرد و تا پایان مرداد سال 99 به مسیر صعودی خود ادامه داد. البته همچنان که تاکید کردید کرونا آثار منفی خود را بر صنایع بورسی گذاشته و این را تحقیقات و داده‌های مطالعاتی تایید می‌کنند اما چرا ماجرای بازار سهام ایران مسیری متفاوت با موج‌های کرونا دارد؟
واکنش صنایع مختلف به همه‌گیری کرونا در موج‌های مختلف به دو دلیل پیچیده است؛ یکی اینکه نرخ اسمی ارز بر صنایع اصلی مانند بانک، پالایش نفت، فلزات و پتروشیمی (که وزن قابل توجهی در بورس تهران دارند) اثر مثبت و معناداری دارد، که می‌تواند روند مثبت شاخص به ویژه در موج اول و دوم کووید 19 را نشان دهد. دوم اینکه، دستکاری دولت در افزایش قیمت سهام این صنایع اصلی به منظور تامین مالی کسری بودجه باعث شد شاخص بورس تهران در برخی دوره‌ها در واکنش به ویروس کرونا در جهت مخالف حرکت کند.
جهت قیمت سهام در همسویی و اثرپذیری از کرونا حداقل در موج‌های اول و دوم و تا حدی موج سوم متفاوت بوده است. در شروع موج اول کرونا (ماه اول اسفند 1398) محدودیت‌های ناشی از کرونا اثر منفی خود را روی پالایشی‌ها، فلزات اساسی، شیمیایی‌ها و حملونقل یا صنایع ماشین‌آلات می‌گذارد. یا اینکه متاثر از محدودیت‌های جهانی و سقوط بورس‌های جهانی، صنایع فلزات اساسی یا صنایع شیمیایی در همان موج اول (ماه اول اسفند 1398) اثر منفی از کرونا می‌پذیرند اما در موج‌های بعدی ماجرا کاملاً نسبت به موج اول متفاوت و تا حدی پیچیده هم می‌شود.
شاخص کل بورس در دوره موج اول و دوره موج سوم کرونا اثر منفی می‌پذیرد. اگرچه ما در پژوهش انجام‌شده اثر متغیرهای اثرگذار دیگر بر بازار سهام را خالص کرده و کنار نهادیم تا بتوانیم اثر کرونا را دقیق‌تر بسنجیم اما با وجود اثرگذاری کرونا، نتیجه دائمی روند شاخص کل بورس در موج‌های اول و دوم کرونا صعودی بوده است. کرونا اثر منفی خود را روی صنایع حملونقل مخصوصاً در دوره اول و سوم به‌جا می‌گذارد، هرچند که در موج دوم ماجرا متفاوت است.
در صنعت خودرو هم در موج اول و موج سوم نتایج مدل نشان می‌دهد که کرونا اثر مثبت بر صنعت خودرو گذاشته است. معما و مساله مشکوک ما هم همین جاست که با وجود اعمال تحریم‌ها و زیان انباشته خودروسازان، چگونه این صنعت با بازدهی روبه‌روست.
صنایع پالایشی در موج سوم کرونا با بازدهی روبه‌رو شده بودند. البته پالایشی‌ها جزو صنایعی بودند که سهام این شرکت‌ها به دلیل دخالت دولت دستکاری شدند و این نوع دخالت بارزتر بود. این نکته را هم اینجا بگویم که موضوع کرونا و اثر آن بر شاخص کل بورس نباید ما را از مجموعه اتفاقات دیگر اثرگذار بر بازار سهام گمراه کند. مجموعه‌ای از وقایع و رویدادهایی در سال 1399 افتاد که همین وقایع و رویدادها باید شفاف شوند که آن عوامل و رویدادها چگونه بازار سهام را تحت‌تاثیر قرار دادند.
یک واقعیت این بود که دولت از طریق صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله (ETF) اول (دارا یکم) و دوم (پالایش یکم) و امواج رسانه‌ای که شکل داد که همه در آن وضعیت از بازار سهام نفع می‌بردند، موجی ایجاد کرد که بازدهی سهام در پنج ماه ابتدایی سال 1399 بسیار چشمگیر و عجیب شد. دولت در سال 99 توانست حدود 15 هزار میلیارد تومان از محل مالیات ناشی از نقل و انتقال سهام و حدود 35هزار میلیارد تومان نیز از محل فروش سهام دولتی درآمد کسب کند. درحالی‌که در سال‌های قبل و حتی بعد نتوانست این حجم سهام بفروشد.
در برابر ارزش سهام بورس و فرابورس ایران در پنج ماه ابتدایی سال۱۳۹۹ که به 9 هزار هزار میلیارد تومان رسیده بود و البته بعد از مرداد که نصف آن ارزش از دست رفت، رقم درآمدزایی 50 هزار میلیاردتومانی دولت از ناحیه سهام رقم ناچیزی بود و قابل قیاس با حدود چهار تا پنج هزار هزار میلیاردتومانی نبود که از ارزش سهام بورس در ریزش پس از ۱۹ مرداد از دست رفت. اما با امواج رسانه‌های مشکوک و اعتمادسازی که توسط دولت به جامعه القا شد، رشد حباب‌گونه بازار سهام در پنج ماه ابتدایی سال 1399 دوام نیاورد و یک فاجعه مالی در مرداد 99 شکل گرفت.
