آتش جنگ بر خرمن اقتصاد
اقتصاد جهانی با درگیری نظامی در اوکراین به کدام سو می‌رود؟
کشورهایی که به منابع غنی انرژی، گندم، نیکل و سایر منابع اصلی منطقه وابسته هستند، ممکن است مشکلات ناشی از افزایش قیمت‌ها را احساس کنند. اقتصاد جهانی پس از ضربه خوردن به وسیله همه‌گیری کووید 19، مشکلات شدید زنجیره تامین و در پی آن جهش قیمت‌ها، با درگیری‌های مسلحانه و احتمال جنگ در مرزهای اروپای شرقی به مسیر غیرقابل پیش‌بینی دیگری سوق داده می‌شود.
حتی قبل از اینکه کرملین دستور ورود نیروهای روسیه به اراضی جدایی‌طلب اوکراین را در روز دوشنبه صادر کند، تنش‌ها شدت گرفته بودند. وعده تنبیه روسیه به وسیله تحریم‌ها توسط رئیس‌جمهور آمریکا جو بایدن و احتمال رفتار انتقام‌جویانه روسیه پیش از این نیز بازده سهام را در کشورهای مختلف کاهش داده و قیمت گاز را افزایش داده بود.
حمله آشکار توسط نیروهای روسیه می‌تواند باعث افزایش ناگهانی قیمت انرژی و مواد غذایی، ترس از تورم و ترس سرمایه‌گذاران شود، ترکیبی که سرمایه‌گذاری و رشد اقتصادی را در سراسر جهان تهدید می‌کند.
هر چقدر هم که این اثرات شدید باشند، تاثیر فوری آن به اندازه تعطیلی ناگهانی اقتصاد که اولین‌بار توسط ویروس کرونا در سال 2020 ایجاد شد، ویرانگر نخواهد بود. روسیه یک غول بین‌قاره‌ای با 146 میلیون نفر جمعیت و یک زرادخانه هسته‌ای عظیم و همچنین تامین‌کننده کلیدی نفت، گاز و مواد خامی است که فعالیت کارخانه‌ها در جهان را تضمین می‌کند. اما برخلاف چین، که یک نیروگاه تولیدی است و در زنجیره‌های تامین جهانی قرار دارد، روسیه یک بازیگر کوچک در اقتصاد جهانی است.
ایتالیا با جمعیتی در حد نصف روسیه و منابع طبیعی کمتر و محدودتر، اقتصادی دو برابر اقتصاد روسیه دارد. صادرات لهستان نیز به اتحادیه اروپا بیشتر از روسیه است.
جیسون فورمن، اقتصاددان دانشگاه هاروارد که مشاور رئیس‌جمهور باراک اوباما بود، می‌گوید: «روسیه در اقتصاد جهانی به جز نفت و گاز بسیار بی‌اهمیت است. این کشور اساساً شبیه به یک پمپ‌بنزین بزرگ است که انرژی جهان را تامین می‌کند.» البته تعطیلی یک پمپ‌بنزین می‌تواند برای کسانی که به آن وابسته هستند فلج‌کننده باشد. نتیجه این است که هرگونه آسیب اقتصادی که به‌طور ناموزون پخش می‌شود، در برخی کشورها و صنایع شدید و در برخی دیگر بی‌تاثیر خواهد بود.
اروپا تقریباً 40 درصد گاز طبیعی و 25 درصد نفت خود را از روسیه تامین می‌کند و مردم اروپا احتمالاً با افزایش هزینه قبوض گرمایشی و گاز مواجه خواهند شد، قیمت‌هایی که در حال حاضر نیز افزایش قابل توجهی پیدا کرده‌اند. منابع ذخیره گاز طبیعی کمتر از یک‌سوم ظرفیت هستند و هفته‌ها هوای سرد در پیش است و رهبران اروپایی قبلاً رئیس‌جمهور روسیه، ولادیمیر پوتین، را به کاهش عرضه برای دستیابی به برتری سیاسی متهم کرده‌اند.
موضوع مهم دیگر، موضوع مواد غذایی است که طبق گزارش اخیر سازمان ملل متحد، عمدتاً به دلیل آشفتگی زنجیره تامین به دلیل همه‌گیری کووید 19 به بالاترین سطح خود در بیش از یک دهه اخیر رسیده است. روسیه بزرگ‌ترین تامین‌کننده گندم در جهان است و همراه با اوکراین، نزدیک به یک‌چهارم کل صادرات جهانی این محصول را به خود اختصاص داده است. برای برخی کشورها این وابستگی بسیار شدید است. این جریان غلات بیش از 70 درصد کل واردات گندم مصر و ترکیه را تشکیل می‌دهد. موضوع مواد غذایی فشار بیشتری بر ترکیه وارد می‌کند. ترکیه در حال حاضر در میانه یک بحران اقتصادی قرار دارد و با تورم نزدیک به 50 درصد، با افزایش سرسام‌آور قیمت مواد غذایی، سوخت و برق دست‌وپنجه نرم می‌کند. و طبق معمول، سنگین‌ترین بار بر دوش آسیب‌پذیرترین افراد است. ایان گلدین، استاد جهانی‌سازی و توسعه در دانشگاه آکسفورد می‌گوید: «افراد فقیرتر سهم بیشتری از درآمد خود را صرف غذا و گرمایش می‌کنند.»
اوکراین که مدت‌هاست به عنوان «سبد نان اروپا» شناخته می‌شود، در واقع بیش از 40 درصد از صادرات گندم و ذرت خود را به خاورمیانه یا آفریقا ارسال می‌کند، جایی که نگرانی‌هایی وجود دارد که کمبود مواد غذایی و افزایش قیمت‌ها می‌تواند به ناآرامی‌های اجتماعی دامن بزند.
به عنوان مثال، لبنان که یکی از ویرانگرترین بحران‌های اقتصادی را در بیش از یک قرن گذشته تجربه می‌کند، بیش از نیمی از گندم خود را از اوکراین تامین می‌کند. علاوه بر این اوکراین بزرگ‌ترین صادرکننده دانه‌های روغنی مانند آفتابگردان و کلزا در جهان است.
کاخ سفید در واکنش به تصمیم آقای پوتین برای به رسمیت شناختن استقلال دو منطقه تحت حمایت روسیه در شرق اوکراین، گفت که اعمال تحریم‌های محدود علیه جمهوری‌های مردمی دونتسک و لوهانسک را آغاز خواهد کرد. جن ساکی، دبیر مطبوعاتی کاخ سفید، گفت که آقای بایدن به زودی دستوری اجرایی صادر خواهد کرد که سرمایه‌گذاری، تجارت و تامین مالی با مردم آن مناطق را ممنوع می‌کند.
تحلیلگرانی که این درگیری را مشاهده می‌کنند، طیفی از سناریوها را از خفیف تا شدید ترسیم کرده‌اند. تاثیر بر خانواده‌های مختلف در کشورهای مختلف از طبقه کارگر تا بازرگانان وال‌استریت به نحوه انجام تهاجم بستگی دارد: اینکه آیا نیروهای روسی در نزدیکی مرز بمانند یا به پایتخت اوکراین، کی‌یف حمله کنند. جنگ روزها یا ماه‌ها طول بکشد. چه نوع تحریم‌هایی از سوی غرب اعمال شود و اینکه آیا آقای پوتین با جلوگیری از عرضه گاز حیاتی به اروپا یا انجام حملات سایبری موذیانه پاسخ خواهد داد، همه سناریوهایی هستند که تاثیرات مختلفی بر وضعیت بازارها در سراسر جهان به جای خواهند گذاشت.
جولیا فریدلندر، مدیر ابتکار عمل اقتصادی در شورای آتلانتیک، گفت: «احتمالاً این تهاجم مرحله به مرحله انجام می‌شود. این حمله احتمالاً به صورت یک درام اسلوموشن پیش خواهد رفت.»
همان‌طور که در زمان همه‌گیری کووید 19 دیده شد، وقفه‌های جزئی در یک منطقه می‌تواند باعث ایجاد اختلالات بزرگ در دوردست‌ها شود. کمبودها و افزایش قیمت‌ها مثل گاز، گندم، آلومینیوم یا نیکل می‌تواند در دنیایی که هنوز در تلاش برای بازسازی پس از این بیماری همه‌گیر است، اثر گلوله برفی ایجاد کند.
گرگوری داکو، اقتصاددان ارشد در موسسه EY-Parthenon، گفت: «شما باید به پس‌زمینه‌ای نگاه کنید که در آن این اتفاق می‌افتد. تورم بالا، زنجیره تامین متشنج و ابهام در مورد آنچه بانک‌های مرکزی می‌خواهند انجام دهند و افزایش قیمت‌ها تا چه اندازه ادامه خواهد داشت.»
تنش‌های اضافی ممکن است به صورت مجزا نسبتاً کوچک باشند، اما بر اقتصادهایی که هنوز در حال بهبودی از ضربه‌های اقتصادی ناشی از همه‌گیری هستند، تاثیر زیادی به جای می‌گذارند.
آقای داکو افزود: آنچه واضح است این است که «ابهام و نوسانات سیاسی بر فعالیت‌های اقتصادی تاثیر می‌گذارد».
این بدان معناست که تهاجم می‌تواند اثری دوگانه داشته باشد یعنی هم فعالیت‌های اقتصادی را در جهان کُند کند و هم باعث افزایش قیمت‌ها در جهان شود. در ایالات متحده، فدرال‌رزرو در حال حاضر با بالاترین نرخ تورم در 40 سال گذشته روبه‌رو شده است، 5 /7 درصد در ژانویه تورم وجود داشته است و انتظار می‌رود از ماه آینده نرخ بهره افزایش پیدا کند. قیمت‌های بالاتر انرژی که به دلیل درگیری در اروپا ایجاد می‌شود، ممکن است گذرا باشد، اما می‌تواند نگرانی‌ها در مورد مارپیچ قیمت-دستمزد را تقویت کند. کریستوفر میلر، عضو مدعو در موسسه امریکن اینترپرایز و استادیار دانشگاه تافتس، معتقد است: «ما شاید شاهد یک انفجار جدید تورمی باشیم.»
همچنین کمبود احتمالی فلزات ضروری مانند پالادیوم، آلومینیوم و نیکل که نگرانی‌های تورمی را تشدید می‌کند، ایجاد اختلال دیگری در زنجیره‌های عرضه جهانی را که قبلاً نیز به دلیل همه‌گیری، اعتصاب کامیون‌داران در کانادا و کمبود نیمه‌رساناها ایجاد شده بود، تشدید می‌کند.
به عنوان مثال، قیمت پالادیوم که در سیستم‌های اگزوز خودروها، تلفن‌های همراه و حتی در مواد مخصوص پر کردن دندان‌ها استفاده می‌شود، در هفته‌های اخیر به دلیل ترس از قطع ارتباط روسیه، که بزرگ‌ترین صادرکننده این فلز در جهان است، در بازارهای جهانی افزایش یافته است. قیمت نیکل که برای ساخت باتری‌های فولادی و ماشین‌های برقی استفاده می‌شود نیز جهش داشته است.
لارس استنکویست، مدیر ارشد فناوری ولوو که یک سازنده کامیون سوئدی است گفت: «هنوز برای سنجش تاثیر دقیق یک درگیری مسلحانه زود است. اما این اتفاق، یک موضوع بسیار جدی است.» آقای استنکویست گفت: «ما چند سناریو روی میز داریم و تحولات را روزبه‌روز دنبال می‌کنیم.»
تقاضا برای نفت ممکن است به مذاکرات برای احیای توافق برای محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران شتاب دهد. ایران که تخمین زده می‌شود 80 میلیون بشکه نفت در انبارها داشته باشد، از سال 2018، زمانی که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت آمریکا از توافق هسته‌ای خارج شد و تحریم‌ها را دوباره اعمال کرد، در بسیاری از بازارهای جهان قفل شده و امکان عرضه نفت خود را پیدا نکرده است.
برخی از تحریم‌هایی که دولت بایدن علیه روسیه در نظر دارد، مانند قطع دسترسی به سیستم پرداخت‌های بین‌المللی موسوم به سوئیفت یا مسدود کردن شرکت‌ها از فروش هر چیزی که حاوی قطعات ساخت آمریکا به روسیه باشد، به هر کسی که با روسیه تجارت می‌کند آسیب می‌رساند. اما در کل، ایالات متحده نسبت به اتحادیه اروپا که بزرگ‌ترین شریک تجاری روسیه است، کمتر آسیب‌پذیر است.
همان‌طور که آقای بایدن قبلاً هشدار داده است، آمریکایی‌ها احتمالاً شاهد افزایش قیمت بنزین خواهند بود. اما از آنجا که ایالات متحده خود تولیدکننده بزرگ گاز طبیعی است، این افزایش قیمت‌ها به اندازه جاهای دیگر شدید و گسترده نیست. اروپا پیوندهای بیشتری با روسیه دارد و در معاملات مالی بیشتری از جمله پرداخت هزینه گاز با روسیه همکاری می‌کند.
اگر آقای پوتین تصمیم به انتقام بگیرد، غرب اقداماتی را برای کاهش تاثیر آن بر اروپا انجام داده است. ایالات متحده تحویل گاز طبیعی مایع را افزایش داده و از سایر تامین‌کنندگان مانند قطر خواسته است که همین کار را انجام دهند.
شرکت‌های نفتی مانند شل و توتال در روسیه سرمایه‌گذاری‌های مشترک دارند، و بریتیش پترولیوم به خود می‌بالد که «یکی از بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاران خارجی در روسیه است» که با شرکت نفت روسیه یعنی روس‌نفت ارتباط دارد. ایرباس، غول هوانوردی اروپایی، تیتانیوم را از روسیه می‌گیرد. و بانک‌های اروپایی، به ویژه آنهایی که در آلمان، فرانسه و ایتالیا هستند، میلیاردها دلار به وام‌گیرندگان روسی وام داده‌اند.
آدام توز، مدیر موسسه اروپایی در دانشگاه کلمبیا، گفت: «تحریم‌های شدیدی که به‌طور دردناک و جامع به روسیه آسیب بزنند، می‌توانند آسیب‌های بزرگی به مشتریان اروپایی وارد کنند.»
بسته به آنچه اتفاق می‌افتد، مهم‌ترین تاثیرات بر اقتصاد جهانی ممکن است تنها در بلندمدت ظاهر شوند. یکی از نتایج این خواهد بود که روسیه را به سمت داشتن روابط اقتصادی نزدیک‌تر با چین سوق دهد. دو کشور اخیراً در مورد قرارداد 30ساله روسیه برای تامین گاز چین از طریق یک خط لوله جدید مذاکره کردند. کارل واینبرگ، اقتصاددان ارشد در موسسه High Frequency Economics، در این زمینه معتقد است: «روسیه احتمالاً تمام صادرات انرژی و کالای خود را به سمت چین متمرکز خواهد کرد.»
این بحران همچنین به ارزیابی مجدد ساختار اقتصاد جهانی و نگرانی‌های مربوط به خودکفایی کمک می‌کند. بیماری همه‌گیر کووید 19 پیش از این جنبه‌های منفی زنجیره‌های تامین دوردست را که بر تولید ناب متکی هستند، برجسته کرده بود. اکنون وابستگی اروپا به گاز روسیه بحث‌ها را در مورد گسترش منابع انرژی برانگیخته است که می‌تواند حضور روسیه در اقتصاد جهانی را بیشتر به حاشیه ببرد.
جفری شات، کارشناس ارشد سیاست تجارت بین‌الملل در موسسه اقتصاد بین‌الملل پترسون، می‌گوید: «وضعی کنونی در بلندمدت، اروپا را به سمت تنوع منابع سوق خواهد داد. در مورد روسیه، هزینه واقعی به مرور زمان خورنده خواهد بود و تجارت با نهادهای روسی را بسیار دشوارتر می‌کند و سرمایه‌گذاری را در این کشور محدود خواهد کرد.»
اروپا برای گرم کردن میلیون‌ها خانه، تولید برق و نیروگاه‌ها به گاز طبیعی روسیه متکی است. با تجمع نیروهای روسی در امتداد مرز اوکراین، وابستگی شدید این قاره به روسیه گزینه‌های دیپلماتیک آن را محدود می‌کند و این تهدید وجود دارد که مشکل انرژی در اروپا ایجاد شود.
اگر جریان گاز، یا به عنوان آسیب جانبی ناشی از جنگ یا به عنوان یک تاکتیک مذاکره توسط ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه قطع شود، کارشناسان نگران هستند که قیمت‌های بالا در بازار جهانی بالاتر بروند. کسب‌وکارها ممکن است مجبور به تعطیلی موقت شوند و در صورت تداوم تعطیلی‌ها، خانوارهایی که در زمستان امسال با قبض‌های آب و برق بالاتری روبه‌رو هستند، با مشکلات بیشتری روبه‌رو شوند.
تحلیلگران و مدیران صنعت تردید دارند که آقای پوتین گاز را قطع کند، چرا که صادرات گاز برای اقتصاد روسیه اهمیت زیادی دارد. اما این تنش‌ها در زمان حساسی برای کشورهای اروپایی رخ می‌دهد که به گاز طبیعی روی آورده‌اند تا به آنها کمک کند از سوخت‌های فسیلی به انرژی‌های بادی، خورشیدی و دیگر منابع پاک‌تر گذار کنند.
پیشنهادهای دیپلماتیک برای مقابله با تحریم‌های روسیه می‌تواند تجارت انرژی را محدود کند. این امر می‌تواند میلیاردها دلار سرمایه‌گذاری و قراردادهای نفت و گاز را به ویژه برای کشورهایی از جمله آلمان و ایتالیا که بیش از سایرین به گاز روسیه متکی هستند، به خطر بیندازد.
هر کشور اروپایی چه میزان از گاز مورد نیاز خود را از روسیه تامین می‌کند. همان‌طور که در نمودار مشاهده می‌شود، هرچند میزان وابستگی به گاز روسیه بالاست، اما برخی کشورها تلاش کرده‌اند تا وابستگی خود را کاهش دهند، اما هنوز کشورهایی همچون آلمان و ایتالیا وابستگی زیادی به روسیه دارند.
به گفته یک سازمان تحقیقاتی، در سال 2021، 38 درصد از گاز طبیعی مورد استفاده اتحادیه اروپا از روسیه تامین شده است. برخی کشورها مانند لهستان و لیتوانی به تدریج وابستگی خود را به گاز روسیه کاهش داده‌اند. اما برای دیگر کشورها، وابستگی به‌طور پیوسته در حال افزایش است.
آلمان که در مرکز بن‌بست دیپلماتیک قرار دارد، مهم‌ترین مشتری مسکو است. بخش عمده‌ای از صادرات گاز روسیه به آلمان مستقیماً از روسیه و از طریق خط لوله بزرگی در دریای بالتیک به نام نورد استریم می‌رسد. خط لوله دوم، نورد استریم 2، اخیراً با هزینه 11 میلیارد دلار تکمیل شده است.
هنوز سوخت از طریق نورد استریم 2 عبور نکرده است. قانونگذاران آمریکایی در ماه‌های اخیر خواستار جلوگیری از افتتاح آن شده‌اند، زیرا منتقدان هشدار می‌دهند که خط لوله جدید می‌تواند به مسکو اجازه دهد تا نفوذ بیشتری بر قاره داشته باشد و اوکراین را از پرداخت هزینه‌های ترانزیت از طریق شبکه خط لوله فعلی‌اش محروم کند. اتفاقی که برای اقتصاد کی‌یف بسیار مهم است.
جو بایدن تهدید کرده است که اگر روسیه به اوکراین حمله کند، نورد استریم 2 عملیاتی نخواهد شد. اما برای نشان دادن اینکه چگونه سیاست و تجارت انرژی درهم‌تنیده شده‌اند در نظر داشته باشید که ریاست شرکت عامل خط لوله بر عهده صدراعظم سابق آلمان، گرهارد شرودر است.
در واقع، بازارهای گاز ایستا نیستند و حجم و جهت جریان‌ها عمدتاً توسط قیمت مشخص می‌شوند. در حالی که این بحران هنوز به هیچ اقدام نظامی منجر نشده اما خطر درگیری بر بازارها سنگینی کرده است. قیمت‌ها در اروپا برای پایان سال بالا بود، زیرا سطح ذخیره‌سازی پایین، نگرانی‌هایی را در مورد وجود سوخت کافی برای گذران زمستان ایجاد کرده است.
