قاضی محیط زیست

 جواد حیدریان: دو دهه متوالی است که آلودگی هوا ناشی از سوخت بی‌کیفیت و خودروهای غیراستاندارد، مردم شهرهای بزرگ را می‌آزارد. در کنار این سوءمدیریت، موج فزاینده آلودگی گردوغبار اغلب مناطق را در کام خود فرو برده و بنا به اعلام وزارت بهداشت 20 تا 40 هزار ایرانی سالانه بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند. قانون هوای پاک که در سال 1396 به تصویب مجلس شورای اسلامی و تایید شورای نگهبان رسید، هرگز اجرایی نشد تا در هیچ فصلی ایرانیان از گزند آلودگی هوا در هیچ نقطه‌ای از ایران در امان نباشند.

اکنون دادستانی تهران در اقدامی غافلگیرکننده برای پنج مقام مسوول مرتبط به دلیل عدم اجرای «قانون هوای پاک» قرار جلب دادرسی صادر کرده است. طبق اعلام قوه قضائیه، بعضی از مدیران وزارت نیرو، وزارت نفت، سازمان ملی استاندارد ایران، شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران و سازمان حفاظت محیط زیست در این پرونده متهم قرار دارند. این حکم در پی گزارش کمیسیون اصل 90 قانون اساسی مجلس شورای اسلامی و تحقیقات سازمان بازرسی کل کشور، صادر شده است. قانون هوای پاک در سال 13۹۶ تصویب شد که هنوز بسیاری از مفاد آن اجرایی نشده است. بر اساس این قانون دستگاه‌های اجرایی در ایران از جمله وزارت کشور، وزارت نفت و وزارت نیرو مکلف شدند به تناسب وظایف خود، اقداماتی را برای کنترل آلودگی هوا در کشور اجرایی کنند.

ورود دستگاه قضایی به یک پرونده عمومی محیط ‌زیست مثل فقدان اجرای قانون هوای پاک و استمرار آلودگی هوا، موجی از رضایت از سوی برخی از شهروندان و کنشگران به همراه داشته است. با این حال البته این نگرش منتقدان خود را نیز دارد. چرا که برخلاف این تصور که ممکن است قضایی شدن عرصه محیط ‌زیست بتواند مکانیسم بازدارندگی داشته و الزامات محیط ‌زیستی را بر دستگاه‌ها و سازمان‌ها و نهادهای مرتبط تحمیل کند، منتقدان معتقد هستند، این رویه اخلال جدی در ساختارهای محیط ‌زیستی ایجاد می‌کند و نه‌تنها کمکی نمی‌کند که می‌تواند باعث تخریب بیشتر شود. آنها بر این باور هستند که کل ساختار دولتی در اجرای ملاحظات محیط ‌زیستی ناتوان است و راهکار بهبود کیفیت مدیریت محیط ‌زیست و سیاستگذاری بهینه در این زمینه تغییر نگرش به روندهای توسعه است، نه ورود دستگاه قضایی و اعمال مکانیسم‌های قهری. در این پرونده به این پرسش پاسخ می‌دهیم که آیا ورود دستگاه قضایی به پرونده اجرا نشدن قانون هوای پاک و صدور قرار جلب برای پنج مقام مسوول در اجرای قانون هوای پاک می‌تواند مدیریت محیط ‌زیست را بهبود دهد و به پاکی هوا کمک کند؟ همچنین به این پرسش پاسخ می‌دهیم که جرم‌انگاری در محیط ‌زیست چگونه می‌تواند بازدارندگی در تخریب منابع حیاتی ایران ایجاد کند؟