یادگیری خارج از مدرسه

جهانی‌ شدن، مهارت زبان انگلیسی را بیش از پیش ارزشمند کرده است؛ چرا که تعاملات، معاملات و مطالعات بین‌المللی به شکل روزافزون به زبان انگلیسی انجام می‌شوند. کشورهای غیرانگلیسی‌زبان در واکنش به این روند، آموزش زبان انگلیسی را در مدارس خودشان در اولویت قرار داده‌اند. مدارس تنها منبع تقویت مهارت‌های زبان انگلیسی نیستند. رسانه‌های سرگرمی -همانند فیلم‌ها، سریال‌های تلویزیونی و مشابه آنها- بعضاً به زبان انگلیسی تولید می‌شوند و تماشای این تولیدات می‌تواند مسیر یادگیری زبان انگلیسی را تسهیل کند.

روش‌های مختلف برای ترجمه این رسانه‌ها به زبان محلی وجود دارد، از جمله زیرنویس‌گذاری یا دوبله، که از کشوری به کشور دیگر متفاوت است. این تفاوت می‌تواند نشان دهد فرصت‌های یادگیری خارج از محیط مدرسه چگونه عمل می‌کنند، زیرا زیرنویس‌گذاری مخاطب را در معرض صدای انگلیسی قرار می‌دهد، در حالی که دوبله چنین تاثیری ندارد. در این‌باره سه اقتصاددان از موسسه تحقیقات اقتصادی آی‌اف‌اُ دانشگاه مونیخ آلمان -یکی از بزرگ‌ترین مراکز پژوهشی این کشور- به نام‌های فراوکه بایمایستر، اریک هانوشک و لودگر وسمان در مقاله‌ای که به تازگی (جولای 2025) در مجله «موسسه اقتصاد نیروی ‌کار آی‌زدای» به چاپ رسیده است، با استفاده از تفاوت مذکور میان کشورها، اثرگذاری استفاده از زیرنویس -در مقایسه با دوبله- را بر یادگیری مهارت‌های زبان انگلیسی مورد بررسی قرار داده‌اند.

اهمیت جهانی زبان انگلیسی روشن است. این زبان بیشترین صحبت‌کنندگان را در جهان دارد. شمار افرادی که انگلیسی را به‌عنوان زبان دوم صحبت می‌کنند، بیش از یک میلیارد نفر است که تقریباً چهار برابر زبان دوم بعدی است. مطالعات گوناگون نشان داده‌اند میزان مهارت در زبان انگلیسی بر سطح و الگوی تجارت بین‌المللی، الگوهای مهاجرت و مزایای بازار کار در کشورهای غیرانگلیسی‌زبان تاثیر دارد. در نتیجه، در تمامی کشورهای اروپایی، بیش از ۹۰ درصد دانش‌آموزان در مدرسه زبان انگلیسی می‌آموزند. همچنین بین ۱۰ تا ۲۰ درصد برنامه آموزشی مدارس متوسطه این کشورها به آموزش اجباری زبان‌های خارجی اختصاص دارد. بحث‌ها درباره یادگیری زبان‌های خارجی عمدتاً بر آموزش در مدارس متمرکز است و معمولاً این رویکرد نادیده گرفته می‌شود که بخش بزرگی از یادگیری زبان ممکن است در خارج از مدرسه صورت گیرد. واقعیت این است که بخش زیادی از یادگیری زبان در خارج از کلاس درس اتفاق می‌افتد. آموزش رسمی زمانی بیشترین اثربخشی را دارد که زبان‌آموزان در خارج از مدرسه در معرض زبان قرار گیرند. بر این اساس در این مطالعه، تاثیر همین مواجهه بیرون از مدرسه بر یادگیری زبان مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.

در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، میزان زمانی که افراد صرف تماشای تلویزیون می‌کنند، به‌اندازه زمان حضور آنها در مدرسه است. برای نمونه، در هفته هر فرد متوسط در فرانسه 2 /23 ساعت، آلمان 2 /21 ساعت، ایتالیا 5 /26 ساعت و لهستان 27 ساعت تلویزیون تماشا می‌کند. میانگین اروپا 5 /22 ساعت در هفته است که از ایالات‌متحده 5 /17 ساعت بیشتر است. بخش زیادی از محتوای تلویزیونی از آمریکا وارد می‌شود و بدیهی است که به زبان انگلیسی باشد. نکته مهم آن است که شیوه ترجمه محتوای انگلیسی در کشورهای غیرانگلیسی‌زبان تفاوت چشمگیری دارد. در برخی کشورها، دیالوگ‌های انگلیسی در فیلم‌ها و برنامه‌های تلویزیونی از طریق زیرنویس به زبان محلی ترجمه و صدای اصلی انگلیسی حفظ می‌شود. در حالی که در برخی دیگر، دیالوگ‌ها به‌طور کامل دوبله شده و در نتیجه صدای انگلیسی از بین می‌رود.

تجزیه‌وتحلیل مقایسه‌ای نتایج یادگیری زبان بر مبنای این دو روش ترجمه، اهمیت دارد. انتخاب اولیه بین زیرنویس‌گذاری یا دوبله در کشورهای مختلف، اغلب تصمیمی تاریخی بوده که در دهه ۱۹۲۰ میلادی و پس از ظهور فیلم‌های با صوت اتخاذ شده است. ممکن است انتخاب روش زیرنویس یا دوبله با سایر ویژگی‌های کشورها در ارتباط باشد. اگر استفاده از زیرنویس تابعی از مهارت زبانی باشد (به دلیل علیت معکوس یا متغیرهای حذف‌شده‌ای که با سطح کلی مهارت‌ها در کشورها مرتبط‌اند)، آنگاه این مقایسه‌های ساده می‌تواند به‌شدت گمراه‌کننده باشد.

در مقاله از رویکرد بین‌کشوری و بین‌فردی برای شناسایی اثر زیرنویس بر مهارت‌های زبان خارجی استفاده شده است. با این فرض کلیدی که مهارت‌های ریاضی تحت تاثیر روش ترجمه تلویزیونی قرار نمی‌گیرند، می‌توان تفاوت‌های بین‌کشوری در ریاضی را به‌عنوان یک وضع فرضیِ مقایسه‌ای به‌کار گرفت و بررسی کرد که آیا زیرنویس‌گذاری بر مهارت‌های زبانی اثر دارد یا خیر؟ این رویکرد به استراتژی برآورد تفاضل-در-تفاضل (difference-in-differences) منتهی می‌شود که در آن، کشورها (زیرنویس‌گذار یا دوبله‌کننده) به‌عنوان تفاوت اول، و دروس (زبان انگلیسی یا ریاضی) به‌عنوان تفاوت دوم در نظر گرفته می‌شوند. تحلیل اصلی مقاله بر کشورهای غیرانگلیسی‌زبان اروپا متمرکز است، جایی که مردم به‌طور گسترده در معرض رسانه‌هایی قرار دارند که محتوای اصلی آنها به زبان انگلیسی تولید شده‌اند. نمونه مورد بررسی هم به‌طور مساوی بین کشورهایی تقسیم شده است که در آنها زیرنویس‌گذاری در تلویزیون رایج است (مانند کشورهای شمال اروپا و هلند) و کشورهایی که در آنها دوبله متداول است (مانند فرانسه، آلمان، ایتالیا و اسپانیا). کشورهای دوبله‌کننده معمولاً بزرگ‌تر هستند، بنابراین راحت‌تر می‌توانند هزینه اضافی دوبله را تامین کنند. با این حال، شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد نتایج ارزیابی‌ها به اندازه جمعیت یا بزرگی زبان کشور بستگی ندارد و از سوی آنها تعیین نمی‌شود.

برای بررسی اثر زیرنویس بر یادگیری زبان، نیاز به معیارهای مشخص و دقیق از مهارت در زبان انگلیسی است. یافتن چنین معیارهایی برای نمونه‌هایی از جمعیت کشورها دشوار است. در این‌باره در مقاله از سه معیار مختلف استفاده می‌شود: الف- «شاخص مهارت زبان انگلیسی» (EPI)، که بزرگ‌ترین رتبه‌بندی مهارت انگلیسی بزرگسالان در جهان است. این شاخص بر پایه عملکرد بیش از دو میلیون شرکت‌کننده داوطلب در سال تنظیم می‌شود که در آزمون‌های استاندارد و تطبیقی آنلاین مهارت زبان انگلیسی (که رایگان نیز هستند) شرکت می‌کنند. ب- «آزمون زبان انگلیسی به‌عنوان زبان خارجی» (TOEFL) یک آزمون استاندارد دیگر است که بیشتر در فرآیند پذیرش دانشگاه‌ها استفاده می‌شود. این آزمون امکان تحلیل مهارت‌ها به‌صورت جداگانه (مانند مهارت گفتاری و درک مطلب) را فراهم می‌کند. اما به دلیل هزینه بالای شرکت در آن، تعداد داوطلبان سالانه TOEFL تقریباً یک‌سوم EPI است. معیار سوم «نظرسنجی تحصیلات بزرگسالان» (AES) است که مبتنی بر نمونه‌های نماینده از جمعیت کشورهاست، اما مهارت زبانی در آن به‌صورت خودارزیابی سنجیده می‌شود (نه از طریق آزمون). برای مقایسه و تحلیل وضع فرضی (counterfactual)، از نمرات ریاضی به‌دست‌آمده از برنامه ارزیابی بین‌المللی دانش‌آموزان (PISA) استفاده می‌شود؛ آزمونی استاندارد که از نمونه دانش‌آموزان ۱۵ساله گرفته می‌شود.

مهارت‌های زبان انگلیسی در میان کشورها تفاوت‌های فراوانی دارد، صرف‌نظر از اینکه کدام شاخص سنجش مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای مثال در تازه‌ترین نظرسنجی AES، بیش از ۷۵ درصد از افراد ۱۸ تا ۲۴ساله در ایسلند، ۶۸ درصد در دانمارک و ۶۷ درصد در فنلاند اعلام کردند مهارت بالایی در زبان انگلیسی دارند، در حالی که در ایتالیا تنها ۱۶ درصد و در فرانسه ۲۱ درصد چنین مهارتی را گزارش کرده‌اند.

در تازه‌ترین گزارش شاخص مهارت زبان انگلیسی (EPI) که از سوی موسسه بین‌المللی آموزشی «ئی‌اف» (EF Education First) در سال 2024 منتشر شد، کشورهای هلند، نروژ و سوئد بهترین عملکرد را در میان کشورهای اروپایی داشتند و در دسته‌بندی «مهارت بسیار بالا» قرار گرفتند. در این سطح، افراد به‌طور متوسط قادرند در موقعیت‌های اجتماعی از زبان دقیق و متناسب استفاده کنند، متون پیشرفته را به‌آسانی بخوانند و با فرد انگلیسی‌زبان روان، مذاکره تجاری انجام دهند. در سوی دیگر این طیف، فرانسه و ایتالیا در دسته «مهارت متوسط» قرار دارند. افراد در این کشورها به‌طور متوسط می‌توانند در جلسات مرتبط با تخصص خودشان شرکت، متن ترانه‌ها را درک کنند، و ایمیل‌های حرفه‌ای درباره موضوع‌های آشنا بنویسند. اما معمولاً نمی‌توانند برنامه‌های تلویزیونی را بفهمند، روزنامه‌ای به زبان انگلیسی بخوانند یا در محیط کاری ارائه‌ای به زبان انگلیسی داشته باشند.

ارزیابی‌های مقاله نشان می‌دهد زیرنویس‌گذاری تاثیر مثبت و قابل‌ توجهی بر مهارت زبان انگلیسی جمعیت کشورها دارد، نتیجه‌ای که در هر سه معیار سنجش مهارت‌ها مشاهده می‌شود. طبق برآوردهای پایه، اثر زیرنویس بر نمرات EPI معادل 4 /1 انحراف معیار است، مقداری که برای نتایج به‌دست‌آمده از نظرسنجی AES نیز مشابه است. می‌توان نتیجه گرفت این یافته‌ها ناشی از سوگیری انتخاب گزینشی آزمون‌ها نیست. اثر زیرنویس‌گذاری در گروه سنی جوان‌تر (۱۶ تا ۳۴ سال) در AES قوی‌تر است و به 5 /1 انحراف معیار می‌رسد، اما حتی در گروه‌های سنی 3۵ تا 5۵ و 56 تا 75 سال نیز بیش از 2 /1 انحراف معیار باقی می‌ماند. در حالی که اثرگذاری زیرنویس در مجموع برای نمرات TOEFL کوچک‌تر است، اما در زیربخش‌های این آزمون برخی تفاوت‌ها مشاهده می‌شود: در مهارت گفتاری این اثرگذاری به 2 /1 انحراف معیار می‌رسد، در حالی که در بخش درک مطلب (reading) اثرگذاری معناداری ندارد- یافته‌ای که بیانگر این واقعیت است که زیرنویس بیشتر به یادگیری شفاهی کمک می‌کند. مجموعه‌ای از آزمون‌های سنجش پایداری (robustness tests)، نتایج به‌دست‌آمده را تایید می‌کند. نتایج کیفی، حتی پس از در نظر گرفتن عواملی همچون شباهت زبان محلی به انگلیسی، اندازه جمعیت کشورها، سن شروع آموزش زبان خارجی در مدارس و مدت آموزش آن، بدون تغییر باقی می‌مانند. همچنین، نتایج با کنترل تعداد شرکت‌کنندگان در آزمون TOEFL نیز پایدار باقی می‌ماند.

تحلیل‌های مقاله با چند بخش از ادبیات پژوهشی این حوزه مرتبط است. نخست، اگرچه در مطالعات مربوط به محصول‌های آموزشی بر عوامل یادگیری خارج از مدرسه تاکید می‌شود. تاکنون تحلیل‌های اندکی به‌طور جدی به ماهیت و میزان تاثیرگذاری این عوامل پرداخته است. تحلیل‌های مقاله نشان می‌دهد عوامل غیرمدرسه‌ای می‌توانند تاثیرات قابل توجه بر یادگیری (اینجا زبان انگلیسی) داشته باشند. دوم، اگرچه ادبیات مربوط به اقتصاد زبان غنی است، اما تمرکز این مطالعات بر پیامدهای اقتصادی زبان و تنوع زبانی است، به‌ویژه درباره زبان اقلیت‌ها و مهاجران. در این‌باره تحلیل‌های مقاله، اهمیت سیاست‌های ملی فراگیرتر در یادگیری زبان دوم جمعیت بومی را نمایان می‌کند. سوم، مطالعات پیشین درباره تماشای تلویزیون عمدتاً بر تاثیرات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آن تمرکز داشته‌اند یا بر رشد کودکان. تحلیل‌های این مقاله دامنه تمرکز این پژوهش‌ها را گسترش می‌دهد و به بررسی تاثیر شیوه ترجمه در تلویزیون بر مهارت‌های زبان خارجی می‌پردازد. چهارم، این مطالعه دامنه پژوهش‌های پیشین درباره تاثیر زیرنویس بر یادگیری زبان را گسترش می‌دهد. مطالعات قبلی عمدتاً بر محیط‌های آزمایشی تمرکز داشتند، جایی‌که کودکان کلیپ‌های کوتاهی را با شیوه‌های مختلف ترجمه تماشا  می‌کردند.

کلام پایانی

یادگیری مهارت‌های پایه معمولاً در بستر مدرسه انجام شده و مورد توجه قرار می‌گیرد، در حالی که بخش قابل ‌توجهی از کسب این مهارت‌ها خارج از محیط مدرسه رخ می‌دهد. بر این اساس در مورد زبان انگلیسی نیز یادگیری افراد تا حد زیادی به این موضوع بستگی دارد که در زندگی روزمره تا چه حد در معرض آن زبان قرار می‌گیرند.

یکی از مهم‌ترین راه‌های مواجهه با زبان خارجی، تماشای برنامه‌های تلویزیونی است- در صورتی که محتوای آنها به زبان اصلی نمایش داده شود. تلویزیون‌های اروپایی بخش قابل ‌توجهی از محتوای خود را از تولیدات انگلیسی‌زبان پخش می‌کنند، اما همه مخاطبان لزوماً از این طریق در معرض زبان انگلیسی قرار نمی‌گیرند. اگر این محتوا به زبان محلی دوبله شود، دیگر مواجهه با زبان انگلیسی معنا ندارد. در مقابل وضعی است که برنامه‌ها به زبان اصلی (انگلیسی) و با زیرنویس ترجمه‌شده پخش می‌شوند.

در این مقاله اثر زیرنویس‌گذاری در مقایسه با دوبله بر یادگیری زبان انگلیسی به‌عنوان زبان خارجی مورد بررسی قرار گرفت. رویکرد مقاله، که بر اساس مقایسه بین‌المللی و بین‌فردی است، مهارت‌های زبان انگلیسی را با مهارت‌های ریاضی در کشورهایی که از زیرنویس یا دوبله استفاده می‌کنند مقایسه می‌کند. این روش اجازه می‌دهد سوگیری‌های احتمالی ناشی از تفاوت‌های کلی مهارت و فرهنگ میان کشورها کنترل شود.

نتایج نشان می‌دهد زیرنویس‌گذاری، اثر مثبت قوی بر مهارت زبان انگلیسی دارد. این اثرگذاری چشمگیر است و در بیشتر الگو‌های تحلیلی، مقداری بیش از یک انحراف معیار دارد. در راستای این فرض که یادگیری زبان از تلویزیون عمدتاً به صورت شفاهی است، قوی‌ترین اثرها روی مهارت‌های گفتاری و شنیداری دیده می‌شود، در حالی که ضعیف‌ترین اثرها مربوط به مهارت خواندن است. این اثرگذاری می‌تواند بلندمدت باشد؛ زیرا تماشای تلویزیون نه‌تنها روی فرد اثرگذار است، بلکه از طریق بهبود مهارت‌های زبان والدین و معلمان تاثیرات بین‌نسلی دارد.

شواهد گذشته نشان می‌دهد که در دهه گذشته، مهارت زبان انگلیسی در میان دانش‌آموزان پایه نهم در آلمان روندی رو‌به‌رشد داشته، در حالی که عملکرد آنها در سایر دروس مانند زبان آلمانی، ریاضی و علوم با کاهش مواجه بوده است. این واگرایی ممکن است ناشی از افزایش مواجهه با محتوای انگلیسی در رسانه‌های اجتماعی و منابع آنلاین باشد، به‌ویژه از زمان تجربه تعطیلی مدارس در دوران کووید ۱۹. بنابراین، اینکه چگونه نتایج ما در آینده ادامه یابد، پرسشی جالب برای پژوهش‌های آتی خواهد بود.

این واقعیت که تمام کشورهای اروپایی زبان انگلیسی را در مدارس آموزش می‌دهند، نشان می‌دهد که یادگیری زبان انگلیسی هدف سیاست‌گذاری آموزشی مهم تلقی می‌شود. انگلیسی در بخش زیادی از ارتباطات بین‌المللی در حوزه‌های کسب‌وکار، علم و فناوری دیجیتال، به زبان مشترک تبدیل شده است. نتایج مقاله، نکات ارزشمندی برای سیاست‌گذاری کشورهایی دارد که به دنبال تقویت مهارت‌های زبان انگلیسی جمعیت خودشان هستند. به بیان ساده، اتخاذ سیاست دوبله در پخش فیلم و برنامه‌ها، پیامدهای منفی برای یادگیری زبان خارجی افراد جامعه دارد.

فراتر از موضوع خاص یادگیری زبان، این تحلیل نشان می‌دهد که عوامل خارج از مدرسه تاثیری قابل توجه بر فرآیند یادگیری دارند. هرچند نخستین برآوردها از «توابع تولید آموزشی»، بر نقش خانواده‌ها و همسالان تاکید می‌کنند، اما مطالعات بعدی کمتر به سازوکارهای این تاثیرات پرداخته یا عناصر قابل ‌شناسایی آنها را به‌طور دقیق برآورد کرده‌اند. این پژوهش نشان می‌دهد که عوامل غیرمدرسه‌ای می‌توانند تاثیرات قابل ‌توجهی بر تفاوت‌های عملکرد و مهارت میان کشورها داشته باشند. این نکته حائز اهمیت است که در طراحی سیاست‌های آموزشی، باید به فضای خارج از مدرسه به‌عنوان حوزه یادگیری جدی نگریسته شود.