تجدید حیات عثمانی
سایه نفوذ ترکیه بر جهان عرب
ترجمه: جواد طهماسبی- شهر اعزاز یک گردش کامل را تجربه می‌کند. این شهر در شمال سوریه زمانی تحت کنترل داعش بود و عملیات تروریستی آنها در منطقه تا سال 2014 ادامه یافت. در آن سال بود که دیگر نیروهای جهادی و شورشیان به شهر وارد شدند. اما امروزه ترکیه جای خالی همه را پر می‌کند. ترکیه برق شهر و مواد مورد نیاز فروشگاه‌های محلی را تامین می‌کند. فهرست پروژه‌های در حال ساخت ترکیه دامنه‌ای از مدارس و دانشگاه‌ها تا بیمارستان و جاده را دربر می‌گیرد. یکی از معمارانی که در حال ساخت مسکن در بخشی از یکی از پروژه‌های ترکیه است می‌گوید: زیرساختارها در مقایسه با زمان قبل از درگیری‌ها بهتر شده‌اند.
ترکیه جای پای خود در جهان عرب را بیشتر گسترش می‌دهد و در این راه به جای دیپلماسی بیشتر از زور بهره می‌برد. این کشور سال گذشته شمال شرقی سوریه را اشغال کرد؛ به زور به خاک عراق وارد شد و در جنگ داخلی لیبی دخالت کرد. هزینه‌‌های نظامی ترکیه از سال 2016 تقریباً 50 درصد افزایش یافته است.
اما به نظر نمی‌رسد که رجب طیب اردوغان مرد قدرتمند ترکیه دیدگاه فراگیری برای منطقه داشته باشد. در عوض او به دنبال منافع اقتصادی و مقابله با تهدیدهای احتمالی است و در این راه گاهی حریم مرزهای دیگر کشورها را زیر پا می‌گذارد. اردوغان در حال عمل به وعده‌ای است که چهار سال پیش بیان داشت: پیش می‌رویم و با مشکلات در هر کجا که باشند مقابله می‌کنیم.
ترکیه قدمتی دیرینه در خاورمیانه دارد. قبل از تشکیل این کشور، امپراتوری عثمانی بر منطقه حکومت می‌راند تا اینکه اروپایی‌ها آن را عقب نشاندند. به تازگی ترکیه با تولید فیلم‌ها و سریال‌های تلویزیونی و اجرای پروژه‌های ساخت‌وساز نفوذ فرهنگی و اقتصادی خود را گسترش می‌دهد. پس از آنکه بهار عربی سال 2011 جنبش‌های اسلامی را به خط مقدم کشاند اردوغان ترکیه را به عنوان الگویی از حاکمیت اسلامی و خودش را رهبر جهان اسلام معرفی کرد. با عقب رانده شدن اسلام‌گرایان و کاهش علاقه‌مندی غربی‌ها به منطقه، ترکیه جسارت بیشتری پیدا کرد.
بحث را از سوریه آغاز می‌کنیم؛ جایی که ترکیه مدت‌ها از شورشیانی حمایت می‌کرد که درصدد براندازی رژیم بشار اسد بودند. شورشیان شکست خوردند اما ترکیه هنوز از مناطق تحت کنترل آنها در شمال غربی سوریه محافظت می‌کند. ترکیه مایل نیست شاهد آن باشد که سیل تازه‌ای از پناهندگان به مرزهایش هجوم آورند بنابراین سخت تلاش می‌کند با ورود و پیشروی در منطقه از بروز چنین رویدادی جلوگیری کند. ترکیه نیروهای پلیس را آموزش می‌دهد؛ هزینه خدمات شهری را تامین می‌کند و حتی پوند سوریه را با لیره ترکیه که ثبات بیشتری دارد جایگزین کرده است. ساخت‌وساز در شهرهایی مانند اعزاز به سرعت جریان دارد. حامیان اردوغان می‌گویند این یک سرمایه‌گذاری برای درازمدت است.
جسارت و گستاخی ترکیه در بخشی از شمال سوریه که زمانی تحت کنترل اصلی‌ترین نیروی محلی کرد یعنی یگان‌های مدافع خلق (YPG) بود شدت بیشتری گرفت. یگان‌های مدافع خلق در زمان همکاری با آمریکا در شکست دادن داعش توانستند سرزمین‌های وسیعی را به چنگ آورند اما همزمان ارتباط نزدیکی با حزب کارگران کردستان (PKK) دارند که گروهی جدایی‌طلب در ترکیه است. بنابراین وقتی آمریکا در ماه اکتبر از منطقه خارج شد ارتش ترکیه با پشتیبانی شورشیان عرب محلی جای آن را پر کرد. این دو نیرو با کمک هم کردها را از بخش بزرگی از قلمروشان عقب راندند. هم‌اکنون ترکیه نواری با عمق 30 کیلومتر و طول 145 کیلومتر را در جوار مرزهایش به اشغال درآورده است. آقای اردوغان در منطقه خودمختار کردها در شمال عراق نیز با حزب کارگران کردستان وارد جنگ شد. ترکیه ادعا می‌کند امسال بیش از 1400 مبارز کرد را در عراق و سوریه زمین‌گیر کرده است. آنها اصرار دارند که این عملیاتی کوتاه‌مدت علیه پ‌ک‌ک است با وجود اینکه گاهی اوقات تا عمق 200کیلومتری خاک عراق پیش می‌رفتند و پایگاه‌های جدیدی را در آن کشور مستقر ساختند. بسیاری بر این باورند که هدف ترکیه آن است که همانند کاری که در سوریه انجام داد یک منطقه حفاظتی در طول مرزهایش ایجاد کند. کردهای عراق از حضور ترکیه نگران‌اند و آن را تهدیدی برای اهداف استقلال‌طلبانه خود می‌دانند. آنها همچنین می‌ترسند که اگر ترکیه مدت زیادی در آنجا بماند ارتباط آنها با کردهای سوریه را قطع کند.
مداخله ترکیه در لیبی شکل متفاوتی دارد. از مدت‌ها قبل کشورهای کرانه شرقی مدیترانه بر سر این مناقشه داشتند که چه کسی کدام بخش از دریا و میدان‌های گازی زیر آن را در اختیار گیرد. اردوغان از این می‌ترسید که کشورهای مصر، اسرائیل، یونان و قبرس دست در دست هم گذارند و قلمرو ترکیه در مدیترانه را به حداقل برسانند. بنابراین او در سال گذشته پیمانی را با دولت تحت حمایت سازمان ملل در لیبی به امضا رساند که مرزهای دریایی دو کشور را تعیین می‌کند و به ترکیه اجازه می‌دهد در آب‌های جزایر یونان (این جزایر متعلق به یونان نیستند) به حفاری و اکتشاف بپردازد. در مقابل ترکیه نیروی نظامی، تسلیحات، پهپادها و جنگجویان مزدور (از سوریه) را در اختیار دولت لیبی و شبه‌نظامیان متحد دولت قرار داد و منحنی جنگ را به نفع آنها تغییر داد. اوایل همین امسال بود که نیروهای خلیفه حفتر ژنرال شورشی لیبی از غرب کشور بیرون رانده شدند.
باید پذیرفت که هم‌اکنون ترکیه قدرتی نیرومند است که 600 کیلومتر از کرانه دریای مدیترانه را در اختیار دارد. این کشور یک پایگاه هوایی در الوطیه نزدیک مرز لیبی و تونس را کنترل می‌کند و نیروی دریایی آن حفاظت از ساحل لیبی در غرب مدیترانه را بر عهده گرفته است. برخی عقیده دارند که اردوغان تلاش می‌کند مدیترانه شرقی را به یک دریای متعلق به ترکیه تبدیل کند.
اردوغان در دیگر مناطق نیز فعالیت می‌کند. او یک پایگاه در قطر تاسیس کرد؛ کشوری که متحد و پشتیبان جنبش‌های اسلامی بود و عربستان سعودی به همراه امارات متحده عربی مرتب آن را تهدید می‌کردند. او علاقه‌مندی خود به دخالت در جنگ داخلی یمن را آشکار ساخت و پیشنهاد کرد ترکیه مکان امنی برای اسلام‌گرایانی باشد که از جانب عبدربه منصور هادی رئیس‌جمهور در تبعید کشور مبارزه می‌کنند (اگر عربستان به پذیرش آقای هادی ادامه ندهد احتمالاً اردوغان میزبان او خواهد بود). ترکیه امیدوار است بتواند در کرانه دریای سرخ در سودان بندر مخروبه عثمانی سواکن (Suakin) را بازسازی کند و توسعه دهد. همچنین ترکیه بزرگ‌ترین پایگاه خارجی خود را در موگادیشو پایتخت سومالی مستقر ساخته است.
آیا ترکیه توان باقی ماندن را دارد؟ ارتش این کشور کوچک‌تر شد و در یک دهه گذشته هزاران نفر از افسران ارتش به دادگاه کشیده شدند یا هدف پاکسازی‌ها قرار گرفتند. علاوه بر این ماجراجویی‌های ترکیه بدون هزینه نیستند. به گفته نیهات علی اوزکان از اندیشکده تپاو (TEPAV)، فقط عملیات ترکیه در سوریه سالانه سه میلیارد دلار هزینه روی دست این کشور می‌گذارد. اما اردوغان بر منافع تمرکز می‌کند. به عنوان مثال، قطر سرمایه‌گذاری‌های بسیار زیاد و سنگینی در ترکیه انجام داده است. اوایل امسال قطر توافق سوآپ ارزی خود با ترکیه را سه برابر ساخت و به 15 میلیارد دلار رسانید تا در جلوگیری از تضعیف لیره به ترکیه کمک کند. همچنین ممکن است قطر بخشی از هزینه عملیات ترکیه در لیبی را بپردازد؛ جایی که ترکیه امیدوار است پس از استقرار صلح قراردادهای جدیدی برای بازسازی منعقد کند.
این اقدامات در داخل کشور نیز برای اردوغان منافعی دارند. حملات او علیه کردها و تثبیت استقرار ترکیه در مدیترانه با استقبال شدید ملی‌گرایانی روبه‌رو شد که متحدان او در پارلمان هستند. آنها نیز به نوبه خود بر نیروی پلیس و ارتش نفوذ دارند.
با این حال ممکن است شرایط دشوارتر شود. مصر نیروهایش در مرز لیبی را به حالت آماده‌باش درآورد و تهدید کرد در صورت پیشروی بیشتر ترکیه وارد خاک لیبی خواهد شد. احتمالاً عربستان سعودی و امارات که مخالفان سرسخت اسلام‌گرایان هستند به پشتیبانی از مصر برمی‌خیزند. روسیه نیز در لیبی و سوریه در جبهه مخالف ترکیه قرار دارد و گفته می‌شود در ماه فوریه ده‌ها نفر از افراد ارتش ترکیه را در سوریه به قتل رسانده است. شاید اردوغان به زودی احساس کند که لقمه‌ای بزرگ‌تر از دهانش برداشته است.
منبع: اکونومیست
