تقصیر من نیست

احتمالاً خاطرات دوران مدرسه را به یاد دارید. به ویژه حس و حال متفاوتی را که هنگام گرفتن نمره خوب یا بد تجربه کرده‌اید. بسیاری از ما در سن پایین وقتی نمره خوبی می‌گرفتیم آن را به مهارت‌های خودمان نسبت می‌دادیم. در مقابل، وقتی نمره ضعیفی دریافت می‌کردیم، دست‌کم در همان لحظه، نتیجه ناخوشایند آزمون را ناشی از عوامل خارجی می‌دانستیم و فکر می‌کردیم زمین و زمان دست‌به‌دست هم داده‌اند تا نقطه تاریکی در کارنامه‌مان به جا بگذارند. از تدریس بد معلم گرفته تا سختی درس یا بدجنسی و ناهمراهی هم‌کلاسی‌ها، همه در این نتیجه ضعیف دخیل بودند!

این فرآیند در بسیاری از ما رایج است زیرا وقتی به موفقیتی دست پیدا می‌کنیم واکنش اولیه ما این است که خودمان را تحسین کنیم و موفقیت را به توانایی‌های خود نسبت دهیم. و برعکس، هنگام شکست، عوامل خارجی را مقصر بدانیم. ساده‌تر بگوییم، در دام سوگیری خدمت‌به‌خود (self-serving bias) می‌افتیم. سوگیری خدمت‌به‌خود یا تایید خود، موقعیتی را توصیف می‌کند که ما رویدادهای مثبت و موفقیت‌ها را به شخصیت یا اعمال خودمان نسبت می‌دهیم اما نتایج منفی را ناشی از عوامل خارجی غیرمرتبط با شخصیتمان می‌دانیم. سوگیری خدمت‌به‌خود نوعی تورش شناختی رایج است که دهه‌هاست محققان را در سطح جهان مجذوب خود کرده است.

سوگیری خدمت‌به‌خود برای اولین بار در اواخر دهه 1960 به یک پدیده قابل توجه تبدیل شد. این نظریه ابتدا از طریق تحقیقاتی که پیرامون سوگیری اسنادی (attribution bias) انجام می‌شد، توسعه یافت. طی این تحقیقات، یک روانشناس اتریشی به نام فریتز هایدر (Fritz Heider) دریافت که در سناریوهای مبهم، افراد تمایل دارند اسناد موجود را بر اساس نیازهای خود بچینند تا در نهایت سطح بالاتری از عزت‌نفس را برای خود حفظ کنند. هایدر نتایج این تحقیق را با نام «سوگیری خدمت‌به‌خود» معرفی کرد.

این عادت بی‌ضرر می‌تواند با افزایش سن، یا در مشاغل یا شرایطی که از اهمیت یا حساسیت بالایی برخوردارند، عواقب مهمی داشته باشد. از این‌رو شناسایی و محدود کردن آن هم اهمیت زیادی دارد.

پیامدهای فردی و سیستماتیک

آگاهی از سوگیری خدمت‌به‌خود و تاثیر بالقوه آن بر زندگی‌مان ضروری است زیرا می‌تواند نحوه درس گرفتن از اشتباهاتمان را تغییر دهد و بر روند تصمیم‌گیری‌هایمان تاثیر بگذارد. این سوگیری می‌تواند مشکل‌ساز باشد زیرا اگر شکست‌های خود را به اشتباهاتمان نسبت ندهیم احتمال آنکه از این اشتباهات درس بگیریم و در آینده از تکرار آنها اجتناب کنیم کمتر خواهد بود. یکی از اجزای اصلی موفقیت و دستیابی به اهداف و جاه‌طلبی‌های ما در زندگی، شکست، درس گرفتن از شکست‌ها و سپس اصلاح آنهاست. اگر فردی از پذیرش شکست‌هایش فرار کند، طبعاً «بهبود و اصلاح» فرآیندی دشوار و حتی بعید خواهد بود. محل کار یکی از مکان‌هایی است که نمونه‌های زیادی از سوگیری خدمت‌به‌خود را به‌طور عینی در آن می‌بینید. به‌طور خاص، تحقیقات در مورد رابطه سوگیری مورد بحث با کار نشان می‌دهد که این سوگیری بیشتر در مورد پیامدهای منفی خود را نشان می‌دهد و هر چه رابطه بین کارمندان و همکارانشان از هم دورتر باشد، افراد بیشتری یکدیگر را به خاطر ناکامی‌ها و شکست‌هایی که در محل کار اتفاق می‌افتد، سرزنش می‌کنند. سوگیری خدمت‌به‌خود در توضیحات مربوط به استخدام و پایان کار افراد نیز خود را نشان می‌دهد. تحقیقات نشان داده که افراد معمولاً ویژگی‌های شخصی خود را به دلایلی که استخدام می‌شوند نسبت می‌دهند و عوامل خارجی را برای اخراج از شغلشان یا تصمیم به خاتمه دادن به کار در محلی خاص، سرزنش می‌کنند. اگر این سوگیری را در سطح جامعه یا کشور در نظر بگیرید، درمی‌یابید که می‌تواند پیامدهای بزرگ‌تر و عمیق‌تری داشته باشد. تغییرات اقلیمی یکی از مصادیق این سوگیری در سطح کلان است. در مطالعه‌ای که توسط محققان دانشگاه کارنگی ملون انجام شد دیدگاه شهروندان در مورد اینکه کدام کشور باید انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را کاهش دهد مورد بررسی قرار گرفت. نتایج این پژوهش که در میان دانشجویان چینی و آمریکایی صورت گرفت، نشان داد که هر گروه از دانشجویان در رابطه با بار اقتصادی ناشی از کاهش تغییرات اقلیمی و انتشار گازهای گلخانه‌ای تعصبات ملی‌گرایانه دارند.

این تحقیق ثابت کرد که سوگیری خدمت‌به‌خود نقش مهمی در توضیح اینکه چرا دستیابی به توافق در مورد استراتژی‌های کاهش انتشار این گازهای سمی بسیار دشوار است، ایفا می‌کند. محققان خاطرنشان کردند که کنترل سوگیری خدمت‌به‌خود، می‌تواند در نهایت توافق در بحث سیاست‌های زیست‌محیطی -هم در سطح ملی و هم بین‌المللی- را تسهیل کند.

سوگیری خدمت‌به‌خود می‌تواند بر سایر تصمیمات سیاسی در تمام سطوح دولت نیز تاثیر بگذارد. کاهش سوگیری‌های شناختی در سیاستگذاران و مقامات دولتی امری ضروری است زیرا بدین وسیله می‌توان اطمینان حاصل کرد که تصمیمات آنها مبتنی بر واقعیت‌هاست و به خدمت‌رسانی بهتر به مردم منجر می‌شود.

چرا این سوگیری رخ می‌دهد؟

سوگیری خدمت‌به‌خود بسیار رایج است و به عنوان یک فرآیند ادراکی انسانی که تحریف شده، توصیف می‌شود. محققان دلایل مختلفی را برای اینکه چرا این سوگیری به‌طور مکرر در افراد رخ می‌دهد شناسایی کرده‌اند.

 اعتمادبه‌نفس. سوگیری خدمت‌به‌خود ناشی از نیاز ما به حفظ یا افزایش عزت‌نفس است. با نسبت دادن موفقیت‌هایمان به ویژگی‌های درونی خود و شکست‌هایمان به شرایط بیرونی، از خودمان در برابر هرگونه انتقادی محافظت می‌کنیم. سوگیری خدمت‌به‌خود ادراک ما را از خود و واقعیت حقیقی منحرف می‌کند تا عزت‌نفسمان را بهبود بخشیده و حفظ کنیم.

 خویشتن‌نمایی (self-presentation). خودارائه‌گری یا خویشتن‌نمایی توضیح می‌دهد که یک فرد چگونه اطلاعات مربوط به خود را به دیگران ارائه می‌کند. این واژه برای ارائه اطلاعات منطبق با تصویر فرد از خود، یا ارائه اطلاعاتی مطابق با ترجیحات یا انتظارات مخاطب هم به کار می‌رود. خویشتن‌نمایی به افراد کمک می‌کند تا عزت‌نفسشان را حفظ کنند زیرا تحت تاثیر ادراک دیگران از خود هستند. هر فرد برای آنکه عزت‌نفس خود را افزایش دهد، به‌طور فعال -آگاهانه- تصویر مطلوبی از خود به دیگران ارائه می‌دهد.

 خوش‌بینی طبیعی. دلیل دیگری که سبب رواج این سوگیری شده آن است که انسان‌ها ذاتاً خوش‌بین هستند. پیامدهای منفی غالباً ما را غافلگیر می‌کنند به همین دلیل بیشتر احتمال دارد که ما نتایج یا پیامدهای منفی را به عوامل بیرونی یا موقعیتی نسبت دهیم تا دلایل شخصی.

در کنار احتمال خوش‌بینی، افراد به دلیل سوگیری خدمت‌به‌خود، به‌طور مداوم خطایی را مرتکب می‌شوند که روان‌شناسان از آن با عنوان خطای بنیادی اِسناد (fundamental attribution error) یاد می‌کنند. خطای اسنادی که به آن «سوگیری تناظری» یا «انگ‌بی‌درنگ» هم گفته می‌شود، توضیح می‌دهد که چگونه وقتی اطرافیانمان اشتباه می‌کنند ما آنها را مقصر می‌دانیم و سرزنش می‌کنیم اما وقتی خودمان مرتکب خطا می‌شویم شرایط را مقصر شکستمان می‌دانیم. در واقع خطای دیگران را به شخصیتشان و خطای خودمان را به عوامل دیگر نسبت می‌دهیم.

 سن و فرهنگ. سوگیری خدمت‌به‌خود، خطایی است که بسیاری از افراد در طول زندگی‌شان آن را تجربه خواهند کرد. گفته می‌شود، این سوگیری در میان گروه‌های سنی و فرهنگ‌های مختلف متفاوت است. محققان تاکید می‌کنند که سوگیری خدمت‌به‌خود در میان خردسالان و بزرگسالان مسن‌تر، شایع‌تر است. از منظر فرهنگی، هیچ اجماع رسمی در مورد این سوگیری و تاثیر فرهنگ‌های مختلف بر آن وجود ندارد. با این حال محققان در سطح جهان در حال بررسی بیشتر جنبه‌های فرهنگی سوگیری خدمت‌به‌خود هستند به ویژه که مشخص شده این تورش در فرهنگ‌های غربی و غیرغربی تفاوت‌هایی با هم دارد. در واقع، فرهنگ غربی فردگرایی را به رسمیت می‌شناسد، بنابراین در این سبک جامعه سوگیری خدمت‌به‌خود به کار می‌آید. در فرهنگ‌های جمع‌گرایانه‌تر، موفقیت‌ها و شکست‌ها تحت تاثیر ماهیت جمعی جامعه تلقی می‌شوند. افراد در این جوامع تشخیص می‌دهند که رفتار فردی به «کل بزرگ‌تر» وابسته است.

چرا این سوگیری مهم است؟

سوگیری خدمت‌به‌خود ممکن است برای تقویت عزت‌نفس افراد مفید باشد، اما به‌طور کلی و در تصویر بزرگ اصلاً سودمند نیست. نسبت دادن مداوم پیامدهای منفی به عوامل بیرونی و تنها اعتبار گرفتن از رویدادهای مثبت می‌تواند با خودشیفتگی مرتبط باشد که در محیط کار و روابط بین‌فردی، پیامدهای منفی دارد. مثالی بسیار ساده و قابل لمس، تعامل دانش‌آموزان و معلم در کلاس درس است. اگر در کلاسی، دانش‌آموزان و معلم به‌طور مداوم وقایع منفی را به یکدیگر نسبت دهند این موضوع به تعارض و روابط نامطلوب منجر می‌شود و این در حالی است که هیچ مساله و مشکلی نیز در این اجتماع کوچک حل نمی‌شود.

سوگیری خدمت‌به‌خود می‌تواند بر بسیاری از جنبه‌های مهم زندگی ما تاثیر بگذارد. این سوگیری معمولاً بر عملکرد ما در مدرسه، محل کار، در ورزش و حتی روابط ما با سایر افراد تاثیر می‌گذارد. آگاهی از عواملی که باعث موفقیت یا شکست ما در زندگی -چه شخصی و چه حرفه‌ای- می‌شوند، می‌توانند فرصت‌هایی در راستای یادگیری و بهبود کاستی‌هایمان در اختیار ما قرار دهد. درک سوگیری خدمت‌به‌خود، چگونگی ظاهر شدن آن در زندگی روزمره ما، و اینکه چگونه می‌توانیم از آن اجتناب کنیم تا انتخاب‌ها و تصمیمات بهتری داشته باشیم، برای بهبود مداوم خود و موقعیت‌هایمان ضروری است.

چگونه از این سوگیری اجتناب کنیم؟

سوگیری خدمت‌به‌خود از جمله سوگیری‌های رایج است. اما خبر خوب آن است که راه‌های زیادی برای کنترل آن و جلوگیری از آسیب احتمالی به تصمیمات روزمره ما وجود دارد. برای شروع، آگاه بودن به حقایق و صادق بودن با خود کمک می‌کند تا این سوگیری را در اولین مراحل وقوع تشخیص دهیم. هنگامی که یک فرد در مورد سوگیری‌های شناختی رایج می‌آموزد، می‌تواند با آگاهی و کنترل آنها فرصتی برای اصلاح خود در تمامی جنبه‌های زندگی فراهم کند. یکی از زمینه‌هایی که سوگیری خدمت‌به‌خود را زیاد می‌بیند، دنیای سرمایه‌گذاری و امور مالی است. این سوگیری امری خطرناک برای یادگیری ماست زیرا در عمل نه‌تنها می‌تواند به تصمیمات بد سرمایه‌گذاری، بلکه به تکرار چنین انتخاب‌های بدی به دلیل عدم یادگیری از تجربه گذشته منجر شود. دلایل زیادی برای موفقیت یا شکست ما در بازارهای مالی وجود دارد و «خود ما» یکی از آن دلایل هستیم. فرار از این واقعیت و عدم یادگیری از اشتباهات و اصلاح آنها، شکست‌های بزرگ‌تری را به همراه خواهد داشت.

چگونه می‌توانیم از سوگیری خدمت‌به‌خود و محدودیتی که برای یادگیری ایجاد می‌کند، اجتناب کنیم؟ یکی از موثرترین راه‌ها، ثبت و تشخیص آنچه واقعاً اتفاق افتاده است، مستندسازی استدلال پشت تصمیم‌های خود و نتایج پس از آن است.

در مقابله با این سوگیری، همانند بسیاری دیگر از سوگیری‌هایی که تصمیمات مالی شما را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند، یک ژورنال معاملاتی یا همان دفتر گزارش سرمایه‌گذاری بهترین همرزم شماست. بررسی یک ژورنال معاملاتی خوب می‌تواند به شما کمک کند تا به راحتی نقاط قوت و ضعف در معاملات خود را شناسایی کنید. همچنین می‌تواند به شما کمک کند اشتباهاتی را که به‌طور مداوم مرتکب می‌شوید پیدا کنید و در نتیجه آن را تقصیر عوامل بیرونی نینداخته و درصدد اصلاحشان برآیید. اگر بخواهید از پنجره مثبت نگاه کنید، این ژورنال می‌تواند به شما کمک کند که تشخیص دهید چه زمانی و چرا، تحلیل شما درست بوده است. همچنین ممکن است چیزهایی از انتخاب‌هایتان به چشم آید که در غیر این صورت ممکن بود هرگز متوجه آنها نشوید. به عنوان مثال، برخی از معامله‌گران متوجه می‌شوند که به هر دلیلی، اکثر معاملات سودآور آنها در زمان خاصی از روز یا در روز خاصی از هفته آغاز می‌شود. تنها از طریق تشخیص اینکه چه زمانی قربانی چیزهایی مانند سوگیری خدمت‌به‌خود شده‌ایم است که می‌توانیم یاد بگیریم از چنین تله‌های فکری در آینده اجتناب کنیم. جرج سوروس میلیاردر و بسیاری از سرمایه‌گذاران مشهور موفق دیگر، ارزش ثبت، بررسی و تجزیه و تحلیل تصمیمات سرمایه‌گذاری را بارها مطرح کرده‌اند.

توانایی ما در «دلسوزی برای خود» (self-compassion) راه دیگری برای کمک به کاهش سوگیری خدمت‌به‌خود است. وقتی فردی نسبت به خود مهربان باشد، می‌تواند حالت تدافعی را کاهش دهد و در مسیر بهبود خود، از انتقادپذیری بالاتری برخوردار شود. مهربانی با خود، توانایی فرد برای تشخیص مشکل و متعهد شدن به حل یا بهبود آن مشکل است. دل‌رحم بودن نسبت به خود شامل موارد زیر است:

 توانایی یک فرد برای دل‌رحم و مهربان بودن با خود، به ویژه هنگامی که نوعی شکست شخصی را تجربه می‌کند.

 توانایی یک فرد برای درک و پذیرش انسان بودن. به بیانی دیگر بهتر است بگوییم، پذیرش اینکه او نیز یک انسان است و انسان‌های دیگر نیز طعم همین نوع تجربه‌ها و شکست‌ها را می‌چشند.

 در نهایت، آگاهی فرد نسبت به خود و توانایی تشخیص افکار ناراحت‌کننده، بدون قضاوت در مورد آنهاست.

انتقاد کمتر و آمادگی بیشتر برای پیشرفت از طریق دلسوزی برای خود به ویژه برای ورزشکاران بسیار مفید است. دلسوزی برای خود با افکار و احساسات منفی کمتری همراه است و به ورزشکاران در کاهش انتقاد از خود و سیل افکار منفی پس از انجام هر اشتباه کوچکی کمک می‌کند. ورزشکارانی که نسبت به خود دلسوز هستند بهتر می‌توانند پیشرفت کرده و از انتقاد سازنده استفاده کنند، زیرا دلسوزی برای خود این توانایی را به آنها می‌دهد تا بدون ترس از تشخیص نقاط ضعفشان، درباره عملکرد خود، ارزیابی‌های واقع‌بینانه داشته باشند.

جنبه‌های دیگر سوگیری

امروزه، سوگیری خدمت‌به‌خود از جنبه‌های مختلف مورد بررسی قرار می‌گیرد. تحقیقات آزمایشگاهی، آزمایش‌های مرتبط با سیستم عصبی و تحقیقات طبیعی همگی برای بررسی بیشتر این سوگیری شناختی، ارتباط آن با زمینه‌های مختلف و راه‌های کاهش آن استفاده می‌شوند. سوگیری خدمت‌به‌خود در محل کار، روابط بین‌فردی، عملکرد ورزشکاران، تصمیمات مصرف‌کنندگان و حتی فناوری رایانه رایج است. تحقیقات مدرن در مورد این سوگیری، تمرکز بر روی دستکاری فیزیولوژیک را آغاز کرده است تا مکانیسم بیولوژیکی را که به سوگیری خدمت‌به‌خود کمک می‌کند، بهتر درک کند. علاوه بر موارد ذکرشده، تحقیقات قابل توجهی در راستای مطالعه افسردگی و سوگیری خدمت‌به‌خود و رابطه این دو با یکدیگر انجام شده. افرادی که افسردگی بالینی دارند نسبت به افراد عادی، سوگیری مذکور را کمتر از خود نشان می‌دهند. افراد مبتلا به افسردگی برعکس سایرین، نتایج منفی را بیشتر به نقص‌ها و ویژگی‌های درونی خود نسبت می‌دهند در حالی که موفقیت‌ها را ناشی از عوامل بیرونی و شانس می‌دانند. تحقیقات در مورد سوگیری خدمت‌به‌خود، به شناسایی احساسات منفی در افراد دارای افسردگی بالینی کمک کرده است. همچنین دریافته‌ایم که این افراد بسیار متمرکز بر خود هستند در نتیجه سوگیری خدمت‌به‌خود کمتر در آنها دیده می‌شود. به خاطر داشته باشید سوگیری خدمت‌به‌خود امری طبیعی است و هدفی را دنبال می‌کند. با این حال، اگر فردی به‌طور مداوم مسوولیت خود را در رویدادهای منفی نادیده بگیرد، این امر می‌تواند برای فرآیندهای یادگیری و روابط او مضر باشد. 

 منابع:

1- Why do we blame external factors for our own mistakes? www.thedecisionlab.com

2- Herndon. Jaime. What Is a Self-Serving Bias and What Are Some Examples of It? www.healthline.com. May 30th, 2018

3- Self Serving Bias. corporatefinanceinstitute.com