کوزه‌گرِ کوزه شکسته
گفت‌وگو با رضا پدیدار درباره احتمال صادرات گاز به اروپا
آژانس بین‌المللی در آخرین گزارش خود که ماه پیش منتشر شد، تخمین زد کشورهای آفریقایی تا سال 2030 جایگزین یک‌پنجم گاز روسیه به اروپا خواهند شد. آژانس همچنین اشاره می‌کند که سه کشور قطر، آمریکا و استرالیا اصلی‌ترین تولیدکنندگان گاز مایع LNG هستند. اینها هم با توجه به بحران انرژی که در دنیا ایجاد شده دارند تلاش می‌کنند صادرات خود را به اروپا افزایش دهند. اگرچه استرالیا در سال آینده برنامه‌ای برای رشد در این حوزه ندارد؛ اما با توجه به تحریم‌های فعلی، روسیه توانایی رقابت با کشورهای مذکور را نداشته در نتیجه قطر و آمریکا دو کشور پیشتاز جهانی گاز مایع هستند. حالا در این میان عده‌ای هستند که معتقدند ایران می‌تواند از فرصت ایجادشده، یعنی تحریم روسیه برای گازرسانی به اروپا، استفاده کند. اما دیگر کارشناسان می‌گویند صادرات گاز به اروپا شرایطی دارد که ایران الان قادر به انجام آن نیست. این در حالی است که ایران یکی از مهم‌ترین کشورهای گازی بوده و در دارا بودن منابع گازی رتبه دوم جهانی را دارد. ایران سال‌های پیش از تحریم یکی از بازیکنان مهم عرصه انرژی به‌ویژه گاز بوده که امروز خودش نیازمند واردات گاز شده است. به تعبیری می‌توان گفت ایران در حوزه گاز به کوزه‌گری بدل شده که از کوزه‌شکسته آب می‌خورد. در گفت‌وگو با رضا پدیدار کارشناس مسائل انرژی به بررسی این احتمال یا رد توان ایران برای صادرات گاز پرداخته‌ایم.
♦♦♦
چرا از بازار گاز اروپا بازمانده‌ایم؟ آیا ما می‌توانیم از فرصت صادرات به بازار اروپا استفاده کنیم؟
من باید این را صادقانه عرض کنم که ما برای صادرات گاز به اروپا نیاز به یک محیط مناسب داریم؛ باید شرایطی را فراهم کنیم که تا محقق نشود نمی‌توانیم به بازارهای اروپا دست پیدا کنیم. با قاطعیت می‌گویم در حال حاضر امکان صادرات گاز به اروپا را نداریم. با توجه به شرایط کنونی آن حجم و ظرفیتی را که روسیه داشت، برای صادرات نداریم، چراکه درواقع برنامه درازمدت، نظام صرفه‌جویی، توسعه ذخایر و سرمایه‌گذاری را که نیاز صادرات است نداریم. اگر این اتفاق‌ها صورت بگیرد؛ آن زمان می‌توانیم بگوییم چقدر و تا چه اندازه توان حضور در بازار گاز اروپا را خواهیم داشت.
پیش‌نیازهایی برای صادرات گاز مطرح کردید؛ بیشتر درباره آنها توضیح دهید.
مصرف بهینه، توسعه تولید و توسعه مخازن در صنعت نفت و گاز ما آن پیش‌نیازهایی است که باید صورت بگیرد. اما برای حفظ و پایداری این شرایط و توسعه سرمایه‌گذاری تلاشی نشده است. هر زمانی که این سرمایه‌گذاری‌ها در کشور صورت بگیرد، می‌توانیم به بازارهای صادراتی خود از جمله اروپا راه پیدا کنیم. از همه مهم‌تر اینکه ما در کشور مدیریت مصرف نداریم. هنوز توسعه انرژی‌های تجدیدپذیرمان صورت نگرفته است. توسعه پایدار گاز هم نداریم. سرمایه‌گذاری در مخازن جدید صورت نگرفته است. این شرایطی است که برای ما صادرات گاز به اروپا را امکان‌ناپذیر می‌کند.
ظرفیت ایده‌آل صادرات ما چقدر است؟
بر اساس گفت‌وگوهایی که با مقام‌های مسوول در صنعت نفت و گاز شده اعلام می‌شود ما به چیزی حدود 100 تا 150 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز داریم. اگر آن اتفاق بیفتد می‌توانیم در منطقه، اروپا و سایر کشورهای همسایه که نیازمند گاز هستند سیاستگذاری‌هایی انجام دهیم و چیزی حدود 200 میلیارد لیترمکعب صادرات گاز داشته باشیم.
بر پایه چه استدلالی برخی کارشناسان می‌گویند فرصتی برای ایران در صادرات گاز فراهم شده است؟
خاطرم هست زمانی که جنگ روسیه و اوکراین شروع شد و بحث تامین گاز خانگی و صنایع اروپا پیش آمد، یکی از نکات کلیدی و چالشی اتحادیه اروپا نزدیک شدن به روزهای سرد بود. قطعاً زمستان اروپا به یک بحران بدل می‌شود. الان اتحادیه اروپا برای حل این بحران نیازمند همکاری همه کشورهای صادرکننده گاز است. مذاکرات زیادی با کشورهای منطقه انجام داده و آلمانی‌ها هم اقدامات جداگانه‌ای را صورت دادند. یونان، اسپانیا و ایتالیا هم مذاکرات خود را تا آفریقا پیش بردند. این بهترین فرصتی است که ایران به عنوان آلترناتیو روسیه بتواند در اروپا حضور پیدا کند و به صادرات گاز این قاره بپیوندد. کارشناسانی که به آنها اشاره کردید بر این اساس می‌گویند که چنین امکانی برای ایران وجود داشته است.
آیا ما شرایط تحقق این ایده را داشتیم؟
خیلی از تحلیلگران و مسوولان برای توجیه این مساله موضوع تحریم و تامین نیاز داخلی را مطرح می‌کنند. می‌گویند ما باید همکاری خود با روسیه را داشته باشیم تا بتوانیم در این همکاری از کانال‌های مختلفی که درباره آن صحبت شده، گاز روسیه را به ایران بیاوریم تا از طریق کشور ما به صورت ترانزیتی مسیرش را طی کند و به کشور اروپایی برسد؛ در واقع ایران صادرکننده محسوب شود. اما این ایده هم قابل اجرا نیست؛ چراکه این زیرساخت‌ها وجود ندارد.
آیا پیشتر احتمال بازگشت به بازار اروپا برای ما وجود داشت؟
اگر به دوره سال 2015 تا 2016 برگردیم در شرایط تحریمی می‌توانستیم با مذاکراتی وارد بازار اروپا شویم و در کشور یک فرآیند سرمایه‌گذاری و تولید و از طرف دیگر بهینه‌سازی مصرف انرژی را که مهم‌ترینش در مورد گاز است، اجرا کنیم. اما متاسفانه این اتفاق نیفتاد. روسیه هم خیلی به این امر تمایلی نداشت و دوست داشت به صورت انفرادی با توجه به سرمایه‌گذاری‌ها و زیرساخت‌هایی که برای انتقال گاز به این قاره داشت وارد عمل شود.
برای رسیدن به ایده طرح‌شده به چه میزان سرمایه‌گذاری نیاز داریم؟
بین 100 تا 150 میلیارد دلار. این مقدار مربوط به سرمایه‌گذاری پایدار است که با توجه به آن هم توسعه تولید را داشته باشیم و هم توسعه صادرات را پیش ببریم. اگر این موضوع را به چهار برنامه میان‌مدت تقسیم کنیم؛ در هر فاز بین 20 تا 25 میلیارد دلار به سرمایه‌گذاری نیاز داریم، تا بتوانیم با هماهنگی شرکت‌های بزرگ مثل توتال و BP بازار انرژی ایران را در جهان پایدار کنیم. برای این پایداری علاوه بر این میزان سرمایه‌گذاری که مورد نیاز است باید ساختار تولید و مصرف را هم در کشور سامان دهیم.
ما از نظر شدت مصرف انرژی در دنیا مقام اول را داریم و ضریبمان 07 /5 برابر میانگین جهانی است؛ آسیب این موضوع برای کشور چیست؟
این آمار خیلی وحشتناک است؛ به این ترتیب ما امکان صادرات گاز و سایر فرآوری‌ها مثل LNG و LPG را نمی‌توانیم داشته باشیم. همان‌طور که مردم عزیز ما آگاهی دارند در زمستان دچار مشکل تامین گاز هستیم. برای اینکه بتوانیم به سیستم خانگی و زیرساخت‌های اولیه، گازرسانی کنیم، مجبور هستیم بخشی از گاز صنایع و نیروگاه‌ها را حذف کنیم و به جایش از سایر سوخت‌ها مثل سوخت مایع استفاده کنیم. بنابراین در حال حاضر مسوولان ایرانی با توجه به تمامی مشکلات داخلی که دارند نمی‌توانند زیر بار ارسال گاز به اروپا بروند.
واضح‌تر سوال بپرسم، آیا ایران که دارای دومین منابع گازی جهان است اصلاً امکان صادرات گاز برایش مهیا نیست؟
اگرچه ایران دارای دومین منابع گازی جهان است؛ اما اگر مراقبت نکند خودش ممکن است به واردکننده گاز تبدیل شود. مهم‌ترین مانعی که الان برای صادرات گاز وجود دارد، عدم سرمایه‌گذاری است. در زمستان گذشته تولید گاز کشورمان از 800 میلیون مترمکعب گذشت، اما مصرف ما در پیک سرما به 950 میلیون مترمکعب هم رسید و از این جهت ما روزانه چیزی حدود 200 میلیون مترمکعب در فصل سرما کسری داریم. در صورتی که بخواهیم به توافقی دست پیدا کنیم باید به تحقق سرمایه‌گذاری در توسعه صنعت گاز بپردازیم. بر اساس گزارشی که مقامات مسوول دادند و همین‌طور در کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی مورد بحث قرار گرفت از سال آینده میدان پارس جنوبی که حدود 70 درصد گاز ایران را تامین می‌کند وارد نیمه دوم عمر خود می‌شود و هر سال 10 میلیارد مترمکعب تولید آن کم می‌شود. این نکته‌ای کلیدی است که باید به آن توجه کنیم. افت تولید این میدان هر سال ادامه خواهد داشت و به این ترتیب کسری گاز ایران در زمستان‌ها افزایش پیدا می‌کند. نکته مهم‌تر این است که ایران با رشد مصرف گازی روبه‌رو است. سال گذشته مصرف گاز داخلی ایران شش‌میلیارد مترمکعب افزایش پیدا کرد و به 238 میلیارد مترمکعب رسید. در واقع ما تنها 17 میلیارد گاز اضافی برای صادرات به عراق و ترکیه داشتیم که آن را هم با استفاده از سوخت‌های جایگزین که خیلی برای کشور آلوده‌کننده بود (مثل مازوت و گازوئیل) توانستیم انجام دهیم.
چه میزان افزایش بهره‌برداری گاز می‌تواند ایران را به صادرکننده تبدیل کند؟
برنامه افزایش روزانه 500 میلیون مترمکعب گاز می‌تواند ایران را به صادرکننده گاز تبدیل کند؛ اما در حال حاضر کف سرمایه‌گذاری‌مان با توجه به رقم افزایش قیمت‌ها از 100 میلیارد دلار کمتر نخواهد بود که با توجه به شرایط فعلی اقتصاد ایران تحقق آن به نظر من عملی نخواهد شد.
آیا آلودگی هوای شهرهای ایران که گفته می‌شود حاصل سوخت مازوت است به این مبحث مربوط است؟
اخیراً شرکت BP گزارش سالانه بررسی آماری جهان انرژی سال 2022 را منتشر کرده که به‌طور مستقیم به ایران اشاره می‌کند. بر اساس این گزارش در ایران شاهد افزایش کل انرژی گاز طبیعی و نفت خام هستیم. در مقابل آن در صنعت پالایشی در تولید نفت طبیعی هم آمارهای افزایشی داشته و داریم. با این حال افزایش قابل توجه میزان هدررفت گازهای فلر در کنار افزایش چشمگیر تولید و مصرف انرژی باعث شده که کماکان ایران بالاتر از بسیاری کشورهای پرجمعیت و قدرت‌های صنعتی و اقتصادی جهان قرار بگیرد. ایران پنجمین کشور از نظر سطح آلایندگی و انتشار کربن، بزرگ‌ترین مصرف‌کننده انرژی منطقه و پنجمین کشور جهان از نظر انتشار کربن است. ما نتوانستیم به آن ظرفیت پالایشی خودمان برسیم. الان با توجه به جایگاهی که از نظر منابع خدادادی زیرزمینی نفت و گاز داریم، هشتمین کشور پالایشگاه‌دار جهان اما بزرگ‌ترین مصرف‌کننده انرژی در منطقه هستیم. اگر در سطح جهانی بخواهیم بررسی کنیم دهمین مصرف‌کننده گاز در جهان هستیم. به هر حال کل مصرف انرژی ایران در سال 2021، 7 /1 درصد نسبت به سال گذشته میلادی افزایش داشته است. همین‌طور اگر میزان مصرف انرژی را نگاه کنیم از سال 2011 تا الان در این 10 سال میانگین نرخ رشد سالانه چیزی حدود 9 /2 تا سه درصد بوده است. در صورتی که اگر بخواهیم میانگین جهانی را در نظر بگیریم زیر دو درصد است. اگر بخواهیم کشورهایی مثل عربستان، امارات و سایر کشورهای منطقه را در نظر بگیریم مصرفشان زیر 7 /1 تا 8 /1 درصد است. این نشان می‌دهد مصرف انرژی در ایران در مقایسه با کشورهای منطقه و اروپا به شدت روند افزایشی دارد. تا زمانی که چنین شرایطی وجود دارد، امکان صادرات گاز را نداریم. مگر اینکه هم ساختارهای اجرایی و عملیاتی را در تولید و مصرف انرژی داشته باشیم و هم برنامه‌های سرمایه‌گذاری برای تولید و دستیابی به روند مطلوب تولید و مصرف انرژی در کشور ایجاد شود؛ تا بر اساس آن به امر صادرات به عنوان یک رسالت مهم اقتصادی و ملی در کشور بپردازیم.
صادرکنندگان گاز در جهان امروز چطور از فرصت تحریم روسیه استفاده کرده و در بازار گازی اروپا نقش‌آفرینی می‌کنند؟
تحریم نفتی روسیه تمایل اروپا به انرژی آفریقا را افزایش داد. به‌طوری که امروز آفریقا مقصد مهمی برای مذاکرات حوزه انرژی شده و اروپایی‌ها بر همکاری با آنها اصرار می‌کنند و امیدوار هستند مشکلشان را با این همکاری مرتفع کنند. همچنین مجموع سهم قطر و آمریکا از بازار جهانی تا سال 2030 از 39 درصد فعلی به 50 درصد خواهد رسید. این دو کشور هم قصد دارند تا پایان دهه 2020، 127 میلیون تن LNG را بیشتر صادر کنند که 71 درصد رشد عرضه را با این کار به خود اختصاص می‌دهند. علاوه بر آن در ترکمنستان هم 149 میدان و میعانات گازی با ذخایر چهار میلیون و 970 هزار کشف شده که 139 میدان در خشکی و 10 میدان در فلات خزر است. دارند با رایزنی‌هایی که با کمپانی‌های بین‌المللی می‌کنند به سرعت میدان‌های خود را توسعه می‌دهند و به بهره‌برداری می‌رسانند تا خود را وارد بازارهای جهانی کنند.
ترکمنستان با ایران هم وارد مذاکراتی برای انتقال ترانزیتی گاز شده است. چشم‌انداز این همکاری چیست؟
مذاکرات متعددی صورت گرفته است. یکی از این مذاکرات این است که ترکمنستان بتواند به شکل ترانزیت گاز را وارد ایران کند و ایران از مرزهای غربی خود امکان صادرات به عراق، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان را داشته باشد. اگر در همین وضع باشیم بیش از این نمی‌توانیم به صادرات بپردازیم چه برسد به اینکه بخواهیم گاز اروپا را تامین کنیم. عملاً با شرایط امروز شرکت ملی گاز ایران، امیدی برای توسعه صادرات به اروپا نمی‌بینم.
