پدر بیسکویت مادر

دنیای کودکی برای ما بچه‌های دهه 60، طعم نوستالژیک بیسکویت مستطیلی‌شکلی بود که عکس مادر رویش داشت و بعد از چند دقیقه در دهان آب می‌شد و شعار تکراری اما گوش‌نواز «مهر مادر، بیسکویت مادر». بیسکویت‌های مستطیل‌شکل با تصویر مادر و کودک، بسته‌های قرمزرنگ نان سوخاری ویتانا با عکس کودکی که لبخند می‌زند تا دندان‌های تازه‌درآمده‌اش را به رخ بیننده بکشد، بیسکویت‌های پتی‌بوری که در استکان چای فرو می‌رفت تا پیش از نرم شدن، بلعیده شود؛ اینها همه خاطره مشترک کودکان دهه‌های 50 و 60 است؛ کودکانی که گزینه‌های زیادی برای انتخاب نداشتند و همه این خاطرات مشترک را مردی برایشان خلق کرده بود که روز ششم فروردین‌ماه امسال چشم از جهان فرو بست. بیسکویتی که در اوایل دهه 30، در کوچه پس‌کوچه‌های امیریه متولد شد و هنوز هم خاطره مشترک خلق می‌کند. خالق همه این خاطرات، رضا تهرانچی بود. 

تولد طعمی که در دهان آب می‌شود

گروه صنایع غذایی ویتانا یا مادر به عنوان نخستین تولیدکننده بیسکویت در ایران، فعالیت تولیدی خود را از سال ۱۳۳۷ آغاز کرد و در طول بیش از 60 سال حیات خود، توانست به یکی از محبوب‌ترین و باارزش‌ترین نام‌های تجاری ایران تبدیل شود. کارخانه ویتانا دو سال پیش‌تر از تولید اولین بیسکویت‌های مادر در سال ۱۳۳۵ توسط برادران تهرانچی در خیابان امیریه راه‌اندازی شد؛ دو برادری که از خانواده‌ای سرمایه‌دار در تهران برآمده بودند و در آن زمان برای تولید اولین بیسکویت در کشور راهی آلمان و انگلستان شدند و دستگاه‌های تولیدی کارخانه را از اروپا به ایران آوردند. به این ترتیب اولین صنایع تولید بیسکویت در کشور سر خیابان خلیج پا به حیات گذاشت. کارگران کارخانه ویتانا در روزگاری که هنوز اتوبانی در تهران ساخته نشده بود، خیابان امیریه خاکی بود و درختان پارک شهر تازه کاشته شده بودند، هر صبح بوی خوش بیسکویت را روانه خیابان‌های اطراف می‌کردند.

کارخانه ویتانا به‌مثابه یک برند نوپای ایرانی به سرعت جان گرفت و محصولات متنوعی در کنار بیسکویت مادر به صنایع خود اضافه کرد. تولد این بیسکویت‌های نوستالژیک هم به جمله معروفی بازمی‌گردد که به این دو برادر نسبت داده می‌شود. آنها باور داشتند که باید بیسکویتی تولید کرد که به‌راحتی با دندان شکسته‌ شده و با آب دهان نرم شود. احتمالاً همین جمله کلیدی فلسفه بادوام تولید بیسکویت‌های مادر در تمام این 60 سال بوده است. بر اساس اسناد و مدارک سازمان ثبت شرکت‌ها، ویتانا اولین تولیدکننده بیسکویت و نان صنعتی در ایران است. نان سوخاری اولین‌بار با پاکت‌های قرمز از سوی این شرکت به تولید می‌رسید که همچنان هم این محصول با همان بسته‌بندی و ویژگی‌ها تولید انبوه دارد. انتخاب نام «مادر» هم که یک انتخاب بسیار خاص و ویژه بود، طی یک فراخوان و نظرسنجی در سطح کشور از سوی یک مادر پیشنهاد و نهایتاً مورد تایید قرار گرفت. ایده اولیه تولید بیسکویت و برند مادر تولید محصولی برای کودکان بالای شش ماه بوده است.

دریغ که برادران تهرانچی آنقدر در تهران نماندند تا شاهد ادامه حیات فرزند خود باشند. بعد از انقلاب آنها ایران را ترک کردند و کارخانه ویتانا سرنوشت دیگری به خود دید.

دندانپزشکی که کارآفرین شد

رضا تهرانچی، کارآفرین بنام در سال ۱۳۰۲ در کاشان دیده به جهان گشود، تحصیلات ابتدایی را در مشهد گذراند و برای سپری کردن مقطع متوسطه، راهی دارالفنون شد. شم کارآفرینی و استقلال از همین دوران در نهاد رضای جوان پدیدار شد و او در محله امیریه، کلاس آموزش ماشین‌نویسی تاسیس کرد.

تهرانچی در سال 1320، بعد از اخذ دیپلم دبیرستان به دانشکده دندانپزشکی دانشگاه تهران رفت و در سال 1327 پس از اخذ درجه دکترای دندانپزشکی، مطب خود را در چهارراه مختاری دایر کرد. او که در آن زمان تحت‌تاثیر دکتر هاوزر آمریکایی، نویسنده کتاب «روش‌های مختلف تغذیه و طول عمر» قرار گرفته بود، به حوزه تغذیه علاقه‌مند شد و قابلیت‌های خود را در این عرصه محک زد و تولید نوعی بیسکویت را طبق فرمول دکتر هاوزر آغاز کرد.

نقطه آغاز فعالیت او، تولید بیسکویت‌هایی سلامت از ملاس و جوانه گندم بود که در قنادی‌های مختلف امیریه و بهارستان به فروش می‌رسید. تهرانچی با وامی به مبلغ ۳۰ هزار تومان زمینی در جاده کرج خریداری کرد تا در سال ۱۳۳۲ کارخانه‌ای برای تولید انواع بیسکویت بنا کند. بدین ترتیب محصولاتی چون بیسکویت مادر، بیسکویت پتی‌بور و نان سوخاری ویتانا به عنوان تولیداتی مکانیزه، راهی بازار شدند.

فرمول بیسکویت مادر به مرور زمان شکل گرفت اما هیچ کارخانه‌ای نمی‌توانست مانند آن را تولید کند. جالب اینکه برای این بیسکویت شعار «مهر مادر، شیر مادر، بیسکویت مادر» برگزیده شد و گفته می‌شود بیسکویت مادر یک مکمل کامل غذایی بود که پیشنهاد می‌شد همه افراد مصرف کنند.

کارخانه ویتانا اولین کارخانه‌ای بود که روی بیسکویت‌هایش تاریخ مصرف می‌گذاشت و تهرانچی بود که موسسه استاندارد را قانع کرد تا درج تاریخ مصرف روی بسته‌های بیسکویت در شمار ضوابط استاندارد محصولات غذایی قرار گیرد. کارخانه ویتانا، بعد از انقلاب به بنیاد پانزده خرداد سپرده شد، و تا سال 1387 که مشمول خصوصی‌سازی شد، در اختیار بنیاد مربوطه بود.

بی‌مادران

بعد از رهاشدن کارخانه ویتانا در کیلومتر هفت جاده کرج، این برند به شرکت سهامی البرز از زیرمجموعه‌های بنیاد ۱۵ خرداد واگذار شد و به بورس تهران راه پیدا کرد. سال‌های پس از انقلاب مصادف با فراز‌و‌نشیب‌های فراوان در تولید بیسکویت‌های مادر بودند و کارخانه ویتانا که روزگاری محصولاتش در صدر فروش بیسکویت‌های ایرانی قرار داشتند، برای ادامه حیات خود دست‌و‌پا می‌زد. در آغاز دهه 80 شمسی، شرکت ویتانا همانند بسیاری از شرکت‌های دولتی‌شده دیگر در آستانه ورشکستگی قرار گرفت و برای مدتی تعطیل شد.

به این ترتیب کارخانه‌ای با وسعت بیش از شش هکتار در جاده قدیم، به خوابی زمستانی فرو رفت و آخرین بیسکویت مادر تولید‌شده در آن پیش از تعطیلی در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۸۵ به بازار پا گذاشت و پس از آن کارخانه تعطیل و کارگرانش خانه‌نشین شدند. در این سال تحت عنوان خصوصی‌سازی کارخانه تصاحب شد.

حیات دوباره

خوشبختانه روزهای تیره‌و‌تار کارخانه ویتانا چندان به درازا نکشیدند و به‌رغم وقفه چندساله در تولید آنها، اواخر دهه 80 که مصادف با آغاز طرح‌های خصوصی‌سازی بنگاه‌های دولتی بود، ویتانا هم نصیب بخش خصوصی شد و سلامی دوباره به بازار ایران داد. هرچند این واگذاری با حاشیه‌هایی همراه بود، به طوری که مالکان جدید خود را در این واگذاری متضرر می‌دیدند و با ورود فیزیکی به کارخانه دریافته بودند که این شرکت بدهی‌های کلان بانکی و دولتی دارد. با وجود این ، مالکان جدید، برای احیای نام «ویتانا» و «مادر» دست از تلاش برنداشتند و توانستند روند نوسازی و بازسازی کارخانه ویتانا را در یک دوره طاقت‌فرسا، اما با سرعت عملی کنند و سال 1394، برای سرویس‌دهی بیشتر به مشتریان، شرکت پخش مجزا تاسیس کردند.

امروزه بیسکویت مادر در بالاترین سطح تولید در مقایسه با تمام سال‌های فعالیت ویتانا قرار دارد و در کنار خود محصولات بسیاری شامل ویفر، بیسکویت، کراکر، کیک، آبنبات، شکلات و... را می‌بیند. بخشی از این محصولات در کارخانه اصلی ویتانا و بخش دیگری در فازهای توسعه و کارخانه‌ای جدیدالتاسیس ویتانا صورت می‌گیرد. مدیران شرکت ویتانا معتقدند این شرکت پیشروترین تولیدکننده در این صنعت از لحاظ نوآوری و محصولات قابل رقابت با بازار جهانی است. امروز کارخانه ویتانا در هشت خط تولید متنوع مشغول فعالیت است و روزانه حدود ۷۰ تن محصول روانه بازار می‌کند.

شاید یکی از دلایل اقبال کودکان و خاطره‌بازی بزرگسالان با محصول یکه‌تاز ویتانا، ترکیب ساده و در عین حال مکمل غذایی بودن آن باشد. یکی از عناصر تبلیغات بیسکویت مادر در همه این سال‌ها تایید پزشکان بر استفاده از آن برای نوزادان بود، تا جایی که به مادران توصیه می‌کردند از شش‌ماهگی به همراه شیر به نوزاد خود بیسکویت مادر بدهند. البته همه ما می‌دانیم راز ماندگاری این نام در بازار ایرانی چیزی فراتر از ترکیب ساده و مغذی آن از جوانه گندم و شیر و تخم‌مرغ است.

ویتانای امروز

بدون شک محصولات ویتانا سهم بزرگی در بازار محصولات کیک، بیسکویت و نان صنعتی کشور دارد اما با توجه به گستردگی محصولات و تنوع اقلام ارائه‌شده در این بازار مشخص کردن میزان سهم دقیق شرکت از بازار کمی مشکل است. اگرچه در مورد برخی محصولات مانند بیسکویت مادر تخمین رقم مذکور دور از ذهن نیست. بیسکویت مادر که در حال حاضر یکی از تولیدات اصلی شرکت بوده و بسیاری نام ویتانا را مترادف با این محصول می‌دانند، در حوزه غذای کودک سهمی حدود 80 تا 85‌درصدی دارد. در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری‌های بسیار خوبی در صنعت بیسکویت و نان صنعتی انجام و سعی شده با در نظر گرفتن مولفه‌های مختلف همچون طعم و مزه و بسته‌بندی و... با نمونه‌ها و محصولات خارجی رقابت کنیم. ادامه روند بسیار خوبی که در این صنعت در حوزه فرمولاسیون، مواد اولیه و تجهیزات شکل گرفته بی‌شک محصولات داخلی را در آینده نزدیک با نمونه‌های خارجی رقابت‌پذیر می‌کند. کمااینکه هم‌اکنون صنعت شیرینی و شکلات در مجموع به 20 شرکت اروپایی محصول خود را صادر می‌کند. در این میان محصولات ویتانا نیز در حال حاضر به عراق و تاجیکستان صادر می‌شود و برای صادرات کالا به آفریقا، روسیه و اروپا نیز در حال برنامه‌ریزی است. صنعت مواد غذایی با توجه به اینکه عمدتاً در اختیار بخش خصوصی بوده و با در نظر گرفتن فرصت‌هایی که برای پیشرفت و توسعه در آینده نزدیک دارد، امکان ایجاد اشتغال و کمک به اقتصاد کشور را داراست و به نظر می‌رسد در صورت حمایت و توجه دولت می‌تواند در زمینه اشتغال بار بزرگی از دوش دولت بردارد.

بر اساس آمار سال 1400، روزانه بیش از 500هزار عدد انواع بیسکویت در کشور تولید می‌شود که بیسکویت مادر بعد از ساقه طلایی با استقبال بیشتری روبه‌رو بوده و رتبه دوم بازار بیسکویت ایران را در اختیار گرفته است. در این رده‌بندی دو نکته حائز اهمیت است. نخست آنکه برند بیسکویت مادر در نظرسنجی گسترده صدهزارنفری از مردم، ظرف سه سال اخیر با اختلاف آرا به عنوان برند محبوب و منتخب مصرف‌کنندگان شناخته شد. دوم آنکه سلامت بیسکویت مادر به دلیل فناوری پخت کامل، در بین رقبا همتا ندارد و با توجه به استفاده از بهترین مواد اولیه و به کار بردن انواع ویتامین‌های D،E،K و A این محصول را به میان‌وعده‌ای کامل برای تمام سنین و به خصوص کودکان تبدیل کرده است. برند مادر و ویتانا با توسعه ساب‌برندها و سرمایه‌گذاری در خطوط جدید منحصربه‌فرد، محصولاتی پرمخاطب و متفاوت به بازار عرضه کرده‌اند. برندهای تی‌وان، ریوا و نیکا متولدین برند مادرند که علاوه بر زمینه سلامت و رژیمی، به معرفی بیسکویت‌های کاکائویی تی.وی.کا، ویفر کارامل دومیکا و دایجستیو ویتانا کمک شایانی کردند.

از سوی دیگر، در خطوط تولید انبوه تمام مکانیزه ویتانا سرمایه‌گذاری خوبی صورت گرفته و با توانمندسازی نیروهای انسانی و مسوولیت چندگانه آنها، گام‌هایی محکم برای ایجاد سازمان لاغر و چابک (lean organization) برداشته شده تا با افزایش بهره‌وری محصولات رقابتی را وارد بازار کشور کنند. برند مادر در سالیان اخیر با افزودن طعم‌های عسل، شیر و نارگیل به بیسکویت مادر و همچنین از نیمه دوم سال 1400 با افزودن محصولاتی مانند: بیسکویت مادر با طعم شیر بز، بیسکویت مادر کنجدی، بیسکویت مادر کاکائویی و بیسکویت مادر پذیرایی اداری در اوزان مختلف تنوع سبد محصولات را به مصرف‌کنندگان وفادار خود هدیه بخشیده است. بیسکویت مادر به دلیل سایز و قطر مناسب و وجود فر طویل پختی کامل دارد و می‌توان به راحتی یک وعده غذایی از بیسکویت مادر را مصرف کرد و بدون مشکلی لذت برد.

امروز شرکت‌ها و کارخانه‌های شهدین گام، شیرین طعم لارستان و فروش و توزیع ویتانا زیرمجموعه این گروه صنعتی بوده و شرکت‌های پخش البرز، به‌پخش و نمایندگان مجرب شهرستان‌ها از جمله همکاران این شرکت هستند. مجموعه در این سال‌ها شاهد رشد چشمگیر بوده، از این رو با سرمایه‌گذاری در خطوط، دارای برنامه توسعه با سهم بازار بالا (در آینده نزدیک) است؛ تنوع محصولات شرکت بالا بوده و انواع بیسکویت، کیک، شکلات، آدامس، تافی و طیف قابل توجهی از رده محصولات جدید با موفقیت وارد بازار شده و به صورت مستمر و با آهنگ رو‌به‌رشد قابل توجه، معرفی محصولات جدید به بازار صورت می‌پذیرد. ویتانا برند کاملاً شناخته‌شده و معتبری در حوزه غذای کودک به شمار می‌رود، به‌طوری که این محصول سال‌هاست از سوی خانواده‌ها به‌عنوان یکی از غذاهای اصلی کودکان مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این حوزه با تنوع‌بخشی به طعم‌ها و ارائه محصولات جدید نیازهای مختلف تحت پوشش قرار گرفته است. از سوی دیگر با توجه به نیاز مادران به پودر بیسکویت برای تغذیه فرزند، بیسکویت‌های پوره‌ای در دو طعم مختلف به بازار ارائه شده است. اما علاوه بر این موارد شرکت یکی از استراتژی‌های اصلی و بلندمدت خود را ورود بیشتر به حوزه غذای کودک قرار داده است.

ویتانا اهداف بزرگی را برای سال‌های آینده در نظر دارد. در حال حاضر سایت کاسپین در قزوین دارای چهار فاز است که در فضایی حدود 12 هکتار در حال تجهیز و آماده‌سازی برای ارائه محصولات مختلف است. فاز 1 این طرح که مربوط به تولید انواع و اقسام بیسکویت‌هاست وارد مدار تولید شده و مجموع خطوط 1 و 2 و 3 آن چیزی حدود 70 تا 80 تن محصول در روز تولید می‌کنند و روزی 200 تا 250 تن انواع بیسکویت تولید می‌کند. همزمان با این فاز، فاز دوم طرح در زمینه تولید ویفر در خرداد‌ماه 1398 با حضور نوبخت، رئیس سازمان برنامه و بودجه به بهره‌برداری رسید. چهار خط بسیار پیشرفته برای این کارخانه از اروپا خریداری شده و روزانه 100 تن انواع ویفر در انواع طعم‌ها و بسته‌بندی‌ها وارد بازار می‌شود.

فاز سوم طرح مربوط به تولید شکلات است که یکی از اهداف دیگر ویتانا برای سال‌های آتی است. در این کارخانه روزانه 150 تا 200 تن شکلات به تولید خواهد رسید. هدف فاز چهارم توسعه‌ای شرکت که با آخرین متدولوژی‌های روز در حال ساخت و تجهیز است، ارائه محصولات متنوع و جدید در حوزه غذای کودک است. در این زمینه با چند شرکت معتبر اروپایی برای فرمول محصولات، سازوکار‌های تولید آن و چگونگی بسته‌بندی آنها مذاکره کرده و توافق شده تا محصولاتی همچون شیر خشک، بیسکویت و... با برند مادر به بازار عرضه شوند. تنوع محصولات شرکت بالا بوده به‌طوری که در حال حاضر 70 تا 85 نوع انواع بیسکویت، کیک، شکلات، آدامس و تافی تولید می‌شود که طیف قابل توجهی از محصولات جدید با موفقیت وارد بازار شده‌اند و به‌صورت مستمر و با آهنگ رو‌به‌رشد قابل توجه، معرفی محصولات جدید به بازار صورت می‌پذیرد. در مورد برخی محصولات مثل کیک و تافی که در داخل شرکت امکان تولید ندارند برون‌سپاری صورت می‌گیرد که در صورت چشم‌پوشی از آنها حدود 70 نوع طرح یا محصول در داخل شرکت تولید می‌شوند.

***

پدر برند مادر، رضا تهرانچی، در پنجمین دوره جشنواره کارآفرینی امین‌الضرب اتاق بازرگانی تهران که در اسفند ۱۳۹۹ برگزار شد، لوح و نشان امین‌الضرب را کسب کرد و روز جمعه ششم فروردین‌ماه ۱۴۰۱ در ۹۹سالگی چشم از جهان فرو بست. اگرچه اموالش در سال 1357 مصادره شد، اما او از ادامه راه بازننشست و برند مادر نیز همچنان به راه خود ادامه می‌دهد. خبر درگذشت رضا تهرانچی را مسعود خوانساری رئیس اتاق بازرگانی تهران با انتشار توئیتی اعلام کرد و نوشت: «او از کارآفرینان خلاق کشور بود که با تولید بیسکویت مادر در ذهن همه ما ایرانی‌ها ماندگار شد. روح این صنعتگر پیشکسوت شاد، یادش گرامی باد و راهش ادامه‌دار باشد».

امروز بیسکویت مادر در هفتمین دهه از حیاتش، همچنان دوست‌داشتنی و شیرین است و مهم نیست در کنار نام «بیسکویت مادر»، چند محصول خوراکی دیگر روانه بازار می‌شوند؛ خودش به‌تنهایی برای خاطرات کودکی چندین نسل کفایت می‌کند.