خانواده خوب

  حسین جلالی: عموماً چنین تصور می‌شود که هرچه تعداد فرزندان خانواده کمتر باشد، با دسترسی بهتر به منابع و سرمایه‌گذاری بیشتر، در بلندمدت عملکرد تحصیلی، شغلی و حتی وضعیت سلامتی و اجتماعی بهتری خواهند داشت، ولی آیا واقعاً چنین است؟ محمدامین فارغ‌بال خامنه، محمد وصال و محمدحسین رحمتی در مقاله‌ای به تبیین رابطه میان تعداد فرزندان و عملکرد تحصیلی آنها پرداخته‌اند.

یکی از پرسش‌های مهم در طراحی سیاست جمعیتی، رابطه میان تعداد فرزندان و عملکرد تحصیلی آنهاست. به همین دلیل یکی از انگیزه‌های دولت‌ها برای اعمال سیاست کاهش جمعیت و یکی از نگرانی‌های اصلی آنها در صورت اعمال سیاست افزایش جمعیت، اثر منفی پرورش در خانواده‌های پرجمعیت بر عملکرد تحصیلی و سرمایه انسانی فرزندان است.

نتایج این پژوهش نشان می‌دهد رابطه U معکوس بین تعداد فرزندان و عملکرد تحصیلی آنان وجود دارد. در هر دو نمونه شهری و روستایی با افزایش تعداد فرزندان از یک به دو، عملکرد تحصیلی آنان به‌صورت معنی‌داری بهبود می‌یابد ولی برای خانواده‌های با سه فرزند و بیشتر، اضافه شدن یک فرزند دیگر، عملکرد تحصیلی آنان را تضعیف می‌کند. نویسندگان مقاله معتقدند در صورتی که یک فرزند بیشتر باعث بهبود عملکرد تحصیلی فرزندان خانواده نسبت به خانواده‌های با شرایط مشابه مالی، تحصیلی و... شود، اثر حاشیه‌ای داشتن یک فرزند بیشتر مثبت است.

همچنین نتایج تحقیق نشان می‌دهد اثر حاشیه‌ای مثبت افزایش تعداد فرزندان از یک به دو به حدی قوی است که برای نمونه شهری تنها فرزندان خانواده‌های سه‌فرزندی و بیشتر، و برای نمونه روستایی تنها فرزندان خانواده‌های چهارفرزندی و بیشتر عملکرد تحصیلی ضعیف‌تری از تک‌فرزندان دارند.

رابطه غیرخطی میان تعداد فرزندان و عملکرد تحصیلی آنها به معنی اثرات متفاوت داشتن یک فرزند بیشتر بر عملکرد تحصیلی آنهاست. به همین دلیل نویسندگان مقاله توصیه کرده‌اند در کشورهایی که قصد اجرای سیاست‌های افزایش (یا کاهش) جمعیت را دارند، یارانه‌ها و مشوق‌ها (یا سازوکارهای بازدارنده) با توجه به تعداد فرزندان خانواده و به‌صورت نابرابر طراحی شود. در کشورهایی مانند ایران که به دنبال اجرای سیاست‌های افزایش جمعیت است، تشویق خانواده‌های تک‌فرزندی به داشتن فرزند بیشتر، علاوه بر اینکه به رفع مشکل کاهش نرخ باروری به زیر سطح جایگزینی کمک می‌کند، با بهبود عملکرد تحصیلی تک‌فرزندان، سرمایه انسانی جامعه را نیز افزایش می‌دهد؛ در حالی که تشویق به فرزندان بیشتر در خانواده‌های سه یا چهارفرزندی با توجه به پیامدهای منفی بر عملکرد تحصیلی فرزندان نیازمند بازنگری است.

این دست پژوهش‌ها دیر زمانی است که در کشورهای توسعه‌یافته در ابعادی گسترده و عمیق در حال اجراست. با ‌وجود این همان‌طور که دکتر وصال، نویسنده مسوول این مقاله، در گفت‌وگوی این پرونده می‌گوید جای تعجب است که با توجه به در دسترس بودن داده‌ها چرا پیشتر این موضوع مورد پژوهش محققان قرار نگرفته بود. موضوعی که برای سیاستگذار نیز از اهمیت خاصی برخوردار است.