معکوس کردن شکست‌ها
چرا باید کتاب روحیات حیوانی را خواند؟
در پاییز 2008 بازارهای مالی فرو ریختند و جهان در شوک بحران مالی فرو رفت. گویی شبح رکود بزرگ بار دیگر بر اقتصاد جهانی سایه افکنده بود. در این میان، دو اقتصاددان برجسته، از کتابی رونمایی کردند که نشان می‌داد چرا الگو‌های خشک و منطقی اقتصاد کلاسیک از توضیح این فاجعه عاجزند. جرج آکرلوف و رابرت شیلر با احیای ایده «روحیات حیوانی» که نخستین‌بار جان مینارد کینز طرح کرده بود، از اعتماد و ترس، فساد و عدالت‌طلبی، تا قدرت داستان‌هایی که جوامع را شکل می‌دهند، پرده برداشتند. اما چرا این کتاب ارزش خواندن دارد؟
کتاب «روحیات حیوانی» اثری برجسته و تاثیرگذار در حوزه اقتصاد رفتاری است که چهارچوب‌های سنتی اقتصاد کلان را به چالش می‌کشد. این کتاب که در محافل علمی کتابی مهم در حوزه اقتصاد رفتاری شناخته می‌شود، با نگاهی نوین به نقش عوامل روان‌شناختی و غیرمنطقی در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی، خوانندگان را به سفری عمیق در درک پیچیدگی‌های رفتار اقتصادی انسان دعوت می‌کند. این کتاب نه‌تنها برای اقتصاددانان و دانشجویان این رشته، بلکه برای هر فردی که به دنبال فهم عمیق‌تر از نوسانات اقتصادی و نقش روان‌شناسی در بازارهای مالی است، اثری جذاب و خواندنی محسوب می‌شود.
کتاب «روحیات حیوانی» نوشته جرج آکرلوف و رابرت شیلر را محمدجواد اشتیاق ترجمه کرده و انتشارات دنیای اقتصاد چاپ و روانه بازار کرده است.
نقطه عزیمت این کتاب، نقد رویکرد سنتی اقتصاددانان است که فرض می‌کنند تمام تصمیم‌گیری‌های اقتصادی بر اساس منطق و عقلانیت صورت می‌گیرد. اقتصاددانان کلاسیک با تکیه بر مدل‌های کمی و قابل‌سنجش، تلاش می‌کنند رفتارهای اقتصادی را پیش‌بینی‌پذیر کنند. این رویکرد، اگرچه فوایدی در ساده‌سازی تحلیل‌های اقتصادی دارد، اما به گفته آکرلوف و شیلر، از توضیح انگیزه‌های غیراقتصادی و رفتارهای غیرمنطقی که بخشی جدایی‌ناپذیر از تصمیم‌گیری‌های انسانی هستند، ناتوان است. نویسندگان با احیای مفهوم «روحیات حیوانی» که کینز در کتاب «نظریه عمومی اشتغال، بهره و پول» معرفی کرده بود، استدلال می‌کنند که عوامل روان‌شناختی مانند اطمینان بیش‌ازحد، ترس از شکست، حس عدالت‌طلبی، توهم پولی و تاثیر داستان‌ها، نقشی کلیدی در شکل‌گیری تحولات اقتصادی ایفا می‌کنند. این عوامل، که اغلب در مدل‌های سنتی اقتصاد نادیده گرفته می‌شوند، می‌توانند توضیح دهند که چرا اقتصادها دچار رونق‌های غیرمنتظره یا رکودهای عمیق می‌شوند.
آکرلوف و شیلر با بهره‌گیری از مثال‌های تاریخی و معاصر، خواننده را با اثر عمیق روحیات حیوانی بر اقتصاد آشنا می‌کنند. برای نمونه، به مقایسه صنعت خودرو ژاپن و آرژانتین می‌پردازند. داستان تاسیس شرکت تویوتاموتورز از سوی خانواده‌ای ژاپنی که پیشتر در صنعت فرش‌بافی فعالیت داشتند، نمونه‌ای از نقش اعتمادبه‌نفس و ریسک‌پذیری در موفقیت اقتصادی است. این خانواده با جسارت و اطمینان به توانایی‌های خود، وارد صنعت خودرو شدند و تویوتا را به یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های خودروسازی جهان تبدیل کردند. در مقابل، داستان شرکت خودروسازی آیکیای آرژانتین که تقریباً همزمان با تویوتا تاسیس شد، اما به دلیل عوامل فرهنگی و مدیریتی، از جمله کمبود اعتمادبه‌نفس و صبر، به فراموشی سپرده شد، نشان‌دهنده اثر منفی روحیات حیوانی است. این مقایسه نشان می‌دهد که عوامل فرهنگی و روان‌شناختی، مانند اطمینان و صبر، می‌توانند به اندازه تصمیم‌های مالی و استراتژیک در موفقیت یا شکست یک صنعت اثرگذار باشند.
کتاب در چهارده فصل به بررسی جنبه‌های مختلف روحیات حیوانی و نقش آنها بر اقتصاد می‌پردازد. پنج فصل ابتدایی به معرفی پنج عامل روان‌شناختی کلیدی اختصاص دارد: اطمینان، عدالت، فساد و تقلب، توهم پولی و حکایت‌ها و روایت‌ها. این عوامل ستون‌های اصلی نظریه نویسندگان معرفی می‌شوند. برای مثال، در فصل مربوط به اطمینان، آکرلوف و شیلر توضیح می‌دهند که چگونه اعتماد بیش‌ازحد یا کمبود اعتماد می‌تواند به رونق‌های غیرواقعی یا رکودهای عمیق منجر شود. آنها به بحران مالی جهانی سال 2008 اشاره می‌کنند که در آن اطمینان کاذب به افزایش مداوم قیمت مسکن، همراه با کاهش اعتماد در بازارهای سرمایه، به سقوط بازارهای مالی منجر شد. فصل مربوط به فساد و تقلب نیز بر این موضوع تمرکز می‌کند که چگونه انگیزه‌های غیراخلاقی و خبث‌نیت می‌توانند عملکرد بازارها را مختل کنند. نویسندگان با اشاره به رسوایی‌های مالی در آمریکا در دهه 2000، نشان می‌دهند که چگونه فساد می‌تواند اعتماد عمومی را تضعیف کند و به بحران‌های اقتصادی دامن بزند.
یکی از نمونه‌های جذاب کتاب، اشاره به تغییر فرهنگ بازی‌های محبوب در آمریکاست. در دهه‌های 1940 تا 2000، بازی «کانترکت بریج» که بر همکاری تیمی و منطق تاکید دارد، در میان خانواده‌های آمریکایی محبوب بود. اما با افزایش فساد و رسوایی‌های اقتصادی در دهه 2000، این بازی جای خود را به «پوکر» داد؛ بازی معروفی که در آن هر کسی به‌دنبال منافع شخصی‌اش است و با استفاده از فریب و زبان بدن تلاش می‌کند بر دیگران برتری یابد. این تغییر فرهنگی، به گفته نویسندگان، بازتابی از تغییر در روحیات حیوانی جامعه است که به سمت فردگرایی و رفتارهای غیراخلاقی حرکت کرده است. این مثال به‌خوبی نشان می‌دهد که چگونه فرهنگ و روان‌شناسی جامعه می‌تواند بر رفتارهای اقتصادی اثر بگذارد.
کتاب همچنین به نقش داستان‌ها در شکل‌دهی به رفتارهای اقتصادی تاکید ویژه‌ای دارد. آکرلوف و شیلر استدلال می‌کنند داستان‌هایی که افراد و جوامع تعریف می‌کنند، می‌توانند بر تصمیم‌گیری‌های اقتصادی آنها نقشی عمیق بگذارند. برای مثال، داستان‌هایی که در مورد موفقیت‌های اقتصادی یا شکست‌های مالی روایت می‌شوند، می‌توانند اعتمادبه‌نفس یا ترس را در میان سرمایه‌گذاران تقویت کنند. نمونه‌ای از این موضوع، داستان رئیس‌جمهور مکزیک، لوپز پورتیلو، است که با قصه‌گویی ماهرانه توانست اعتماد عمومی را به سیاست‌های اقتصادی خود جلب کند، حتی زمانی که این سیاست‌ها چندان منطقی نبودند.
نقش دولت در روحیات حیوانی
یکی دیگر از موضوعات کلیدی کتاب، نقش دولت در مدیریت روحیات حیوانی است. آکرلوف و شیلر با الهام از دیدگاه‌های کینز، استدلال می‌کنند که دولت باید نقشی فعال در تنظیم بازارها ایفا کند تا از افراط‌های ناشی از روحیات حیوانی جلوگیری شود. آنها معتقدند که کاپیتالیسم، اگرچه خلاقیت و نوآوری را تقویت می‌کند، اما اگر بدون نظارت رها شود، می‌تواند به شیدایی و بحران بینجامد. برای مثال، بحران مالی 2008 که نتیجه عدم نظارت کافی بر بازارهای مالی و اطمینان بیش‌ازحد وال‌استریت بود. نویسندگان پیشنهاد می‌کنند که دولت باید مانند والدینی میانه‌رو عمل کند: نه آن‌قدر سخت‌گیر که خلاقیت را خفه کند و نه آن‌قدر آسان‌گیر که اجازه دهد روحیات حیوانی به افراط کشیده شوند. این دیدگاه، که ریشه در اقتصاد کینزی دارد، بر اهمیت سیاست‌های مالی و پولی برای حفظ ثبات اقتصادی تاکید می‌کند.
کتاب همچنین به موضوعاتی مانند بیکاری، تورم، پس‌انداز و بازارهای املاک می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه روحیات حیوانی در این حوزه‌ها نقش ایفا می‌کنند. برای مثال، در فصل مربوط به بیکاری، نویسندگان توضیح می‌دهند که چرا برخی افراد نمی‌توانند شغلی پیدا کنند، حتی زمانی که فرصت‌های شغلی وجود دارد. آنها استدلال می‌کنند که عوامل روان‌شناختی، مانند ترس از شکست یا عدم اعتماد به توانایی‌های شخصی، می‌توانند مانع از ورود افراد به بازار کار شوند. به همین ترتیب، در فصل مربوط به بازارهای املاک، نویسندگان نشان می‌دهند که چگونه اطمینان کاذب به افزایش مداوم قیمت‌ها می‌تواند به تشکیل حباب‌های اقتصادی بینجامد.
یکی از ویژگی‌های برجسته این کتاب، توانایی نویسندگان در پیوند دادن نظریه‌های اقتصادی با واقعیت‌های اجتماعی و فرهنگی است. آکرلوف و شیلر با استفاده از یافته‌های اقتصاد رفتاری، نشان می‌دهند که انسان‌ها نه‌تنها موجوداتی منطقی، بلکه موجوداتی احساسی و تحت تاثیر فرهنگ و داستان‌های اجتماعی هستند. این دیدگاه، اقتصاد را از یک علم خشک و صرفاً ریاضی به رشته‌ای پویا و چندوجهی تبدیل می‌کند که می‌تواند پیچیدگی‌های رفتار انسانی را توضیح دهد. برای خوانندگان ایرانی، این کتاب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، زیرا بسیاری از داستان‌ها و مثال‌های آن، مانند تاثیر فساد بر اعتماد عمومی یا نقش داستان‌ها در شکل‌دهی به رفتارهای اقتصادی، شباهت‌های قابل‌توجهی با شرایط کنونی ایران دارند.
نقدهای کتاب
کتاب «روحیات حیوانی» نه‌تنها به دلیل نویسندگان برجسته‌اش، بلکه به دلیل رویکرد نوآورانه و جسورانه‌اش در نقد اقتصاد کلاسیک، اثری ماندگار در ادبیات اقتصادی است. آکرلوف، استاد دانشگاه برکلی و برنده جایزه نوبل اقتصاد در سال 2001، و شیلر، استاد دانشگاه ییل و برنده جایزه نوبل اقتصاد در سال 2013، با اعتبار علمی و تجربه گسترده خود، توانسته‌اند اثری خلق کنند که هم از نظر آکادمیک معتبر است و هم برای مخاطبان عمومی جذاب و قابل‌فهم. این کتاب به خوانندگان کمک می‌کند تا درک عمیق‌تری از ریشه‌های ناپایداری‌های اقتصادی و نقش عوامل روان‌شناختی در آنها به دست آورند.
یکی از مهم‌ترین نکات مثبت که در نقدهای این کتاب برجسته شده، رویکرد جسورانه و نوآورانه آکرلوف و شیلر در به چالش کشیدن پارادایم‌های سنتی اقتصاد کلاسیک و نئوکلاسیک است. منتقدان این کتاب را به دلیل ارائه دیدگاهی جدید که اقتصاد را از منظر روان‌شناسی انسانی و رفتارهای غیرمنطقی بررسی می‌کند، ستایش کرده‌اند. مثلاً، یکی از نقدها این کتاب را «کاری واقعاً مبتکرانه و جسورانه» توصیف کرده و تاکید می‌کند که آکرلوف و شیلر، دو تن از خلاق‌ترین و معتبرترین اقتصاددانان معاصر، در زمان مناسبی این اثر را منتشر کرده‌اند، به‌ویژه در پی بحران مالی جهانی 2008 که ناکارآمدی الگو‌های سنتی اقتصاد را آشکار کرد. این نقد همچنین اشاره دارد که کتاب فراتر از یک شکایت معمول درباره کاستی‌های علم اقتصاد است و به دلیل اعتبار علمی نویسندگان، توانسته اثری عمیق بر گفتمان اقتصادی بگذارد. نقد دیگری بر این کتاب، توانایی آن در توضیح پدیده‌های اقتصادی از طریق عوامل روان‌شناختی مانند اعتماد، ترس، فساد، عدالت‌طلبی و اثر داستان‌ها را تحسین می‌کند.
سید فرشاد فاطمی استاد دانشگاه شریف می‌گوید: «این کتاب به خوانندگان امکان می‌دهد اقتصاد بخوانند و داستان بشنوند. یا از طریق داستان‌هایی با جزئیات جدید، با مفاهیم علم اقتصاد آشنا شوند.» او به‌ویژه به داستان مقایسه صنعت خودرو ژاپن و آرژانتین اشاره می‌کند که نشان‌دهنده تاثیر عوامل فرهنگی مانند اعتمادبه‌نفس و صبر بر موفقیت یا شکست اقتصادی است. از دیگر نقاط قوت مطرح‌شده در نقدها، تاکید کتاب بر نقش فعال دولت در مدیریت روحیات حیوانی است. منتقدان اشاره می‌کنند که آکرلوف و شیلر با احیای دیدگاه کینزی، استدلال می‌کنند که دخالت دولت برای جلوگیری از افراط‌های ناشی از رفتارهای غیرمنطقی، مانند آنچه در بحران 2008 رخ داد، ضروری است. یکی از نقدها این کتاب را «نقشه راهی برای معکوس کردن بدبختی‌های مالی» توصیف می‌کند که با ارائه راهکارهایی برای هدایت نیروهای روان‌شناختی، به رهبران کمک می‌کند تا اقتصاد را به سمت ثبات هدایت کنند. این دیدگاه به‌ویژه در زمینه‌هایی مانند سیاست‌گذاری مالی و پولی و مدیریت بحران‌های اقتصادی مورد استقبال قرار گرفته است. بااین‌حال، برخی نقدها به محدودیت‌های کتاب نیز اشاره کرده‌اند. یکی از انتقادها این است که کتاب به تمام پرسش‌های اقتصادی پاسخ نمی‌دهد و بیشتر بر تبیین چگونگی عملکرد اقتصاد سرمایه‌داری در سطح کلان تمرکز دارد تا ارائه راه‌حل‌های جامع برای همه مشکلات. برخی منتقدان معتقدند که اگرچه کتاب در شناسایی تاثیر روحیات حیوانی بر اقتصاد موفق است، اما در ارائه راهکارهای عملی برای سیاست‌گذاران در برخی زمینه‌ها، مانند مدیریت تورم یا بیکاری در شرایط خاص، جزئیات کافی مطرح نمی‌کند. بااین‌حال، این نقد به‌طور کلی به ارزش کلی کتاب خدشه‌ای وارد نمی‌کند، زیرا هدف اصلی آن تغییر دیدگاه نسبت به اقتصاد و گنجاندن عوامل روان‌شناختی در تحلیل‌های اقتصادی است.
نقد دیگری که از سوی برخی خوانندگان مطرح شده، به پیچیدگی برخی مفاهیم کتاب برای مخاطبان غیرمتخصص اشاره دارد. اگرچه آکرلوف و شیلر از داستان‌گویی برای ساده‌سازی مفاهیم استفاده کرده‌اند، برخی بر این باورند که بخش‌هایی از کتاب، به‌ویژه بحث‌های مربوط به اقتصاد کلان، ممکن است برای خوانندگانی که پیش‌زمینه قوی در اقتصاد ندارند، کمی چالش‌برانگیز باشد. بااین‌حال، مترجم تلاش کرده تا با زبانی روان و مثال‌هایی مرتبط با فرهنگ ایرانی، این مشکل را تا حدی برطرف کند. منتقدان همچنین به ارتباط کتاب با مسائل روز جامعه ایران اشاره کرده‌اند. برای مثال، در نقدی از حامد زرندی در هفته‌نامه تجارت فردا، به همزمانی محبوبیت برنامه تلویزیونی «مافیا» در ایران با افزایش پرونده‌های فساد اقتصادی مانند سلطان سکه و مافیای خودرو اشاره شده است. این نقد تاکید می‌کند که این همزمانی، هرچند ممکن است تصادفی باشد، شباهت زیادی به تغییر فرهنگ بازی‌ها در آمریکا دارد که آکرلوف و شیلر در کتاب به آن اشاره کرده‌اند. این ارتباط نشان‌دهنده توانایی کتاب در ارائه تحلیل‌هایی است که فراتر از مرزهای جغرافیایی و فرهنگی عمل می‌کنند و برای خوانندگان ایرانی نیز ملموس و مرتبط هستند. در نقدهای دیگر، به سبک نگارش و ساختار کتاب توجه شده است. منتقدان می‌گویند، استفاده آکرلوف و شیلر از داستان‌های تاریخی و معاصر، مانند داستان رئیس‌جمهور مکزیک، لوپز پورتیلو، یا تبعیض علیه سیاه‌پوستان در آمریکا، کتاب را به اثری جذاب و خواندنی تبدیل کرده است. این داستان‌ها نه‌تنها مفاهیم اقتصادی را روشن می‌کنند، بلکه به خوانندگان کمک می‌کنند تا نقش عوامل روان‌شناختی را در زندگی روزمره خود بهتر لمس کنند.
از منظر اقتصاد رفتاری، این کتاب یکی از بهترین نمونه‌ها برای درک نقش احساسات و رفتارهای انسانی در اقتصاد معرفی شده است. منتقدان استدلال می‌کنند که آکرلوف و شیلر با ترکیب اقتصاد و روان‌شناسی، به خوانندگان نشان می‌دهند که چگونه عواملی مانند ترس، طمع، یا حس انصاف می‌توانند تصمیم‌گیری‌های اقتصادی را هدایت کنند. این دیدگاه به‌ویژه برای سرمایه‌گذاران، تحلیلگران و معامله‌گران مفید است، زیرا آنها را یاری می‌کند تا نقاط ضعف و قوت خود را در تصمیم‌گیری‌های مالی شناسایی کنند. در مجموع، نقدهای کتاب روحیات حیوانی نشان‌دهنده استقبال گسترده از آن به دلیل رویکرد نوآورانه، استفاده از داستان‌گویی برای توضیح مفاهیم پیچیده، و تاکید بر نقش دولت در مدیریت رفتارهای غیرمنطقی است. اگرچه برخی محدودیت‌ها، مانند عدم ارائه راه‌حل‌های جامع برای همه مسائل اقتصادی یا پیچیدگی برخی مفاهیم برای خوانندگان غیرمتخصص، در نقدها مطرح شده، اما این کتاب به دلیل اعتبار نویسندگان، ارتباط آن با مسائل روز و توانایی‌اش در تغییر دیدگاه نسبت به علم اقتصاد، اثری برجسته و تاثیرگذار شناخته می‌شود. برای خوانندگان ایرانی، این کتاب نه‌تنها دریچه‌ای به‌سوی اقتصاد رفتاری باز می‌کند، بلکه با مثال‌هایی که شباهت‌هایی با شرایط کنونی ایران دارند، فرصتی برای اندیشیدن در مسائل اقتصادی و اجتماعی فراهم می‌آورد.
