راز نوردیک
چرا کشورهای نوردیک مرفه‌ترین کشورهای جهان هستند؟
در شمال اروپا کشورهایی هستند که بخش مهمی از اقتصاد دنیا را تشکیل نمی‌دهند و رشد اقتصادی چشمگیر و اندازه اقتصادی خیلی بزرگی نیز ندارند، اما در یک زمینه در جهان پیشرو هستند. این زمینه شاخص‌های رفاه اجتماعی است. این کشورها عموماً در زمینه شاخص‌های رفاه اجتماعی در صدر کشورها قرار دارند. عموماً به این کشورها، کشورهای شمالی یا نوردیک گفته می‌شود که عبارت‌اند از: فنلاند، سوئد، نروژ، دانمارک و ایسلند. این کشورها در گزارش توسعه انسانی ملل متحد بین 10 کشور اول قرار دارند. در گزارش شادی جهانی نیز وضعیت همین‌گونه است و سه کشور از این کشورها در میان 10 کشور برتر جهان قرار دارند. کشورهای نوردیک در گزارش موسسه لگاتوم همچون سال‌های گذشته برندگان بی‌چون‌وچرای رقابت برای به دست آوردن عنوان مرفه‌ترین کشورهای جهان‌اند. دانمارک و نروژ در رقابتی تنگاتنگ بین جایگاه اول و دوم جدول رده‌بندی، رتبه‌های سال گذشته خود را با هم عوض کردند تا دانمارک هم بتواند طعم خوش صدرنشینی در جدول رفاه را بچشد. سوئیس، سوئد، فنلاند، هلند و نیوزیلند نیز پس از آنها در مقام‌های سوم تا هفتم ایستاده‌اند.
علاوه بر این، همه این کشورها در میان 10 کشور برتر شاخص توسعه اجتماعی هستند، جالب اینجاست که ایالات متحده در میان 15 کشور اول قرار ندارد. در زمینه میزان فساد ادراک‌شده نیز دانمارک سالم‌ترین کشور است و در میان پنج کشور اول، چهار کشور از کشورهای نوردیک قرار دارند. در زمینه تبعیض جنسیتی نیز نروژ بهترین کشور دنیاست و همه کشورهای نوردیک نیز در میان 10 کشور اول دنیا قرار دارند.
در زمینه برخی متغیرهای اقتصادی نیز این کشورها نسبت به رقبای خود در غرب اروپا و شرق آسیا خوب عمل کرده‌اند. همه این کشورها کسری بودجه کمتری نسبت به کشورهای غرب اروپا و آمریکا دارند، نرخ بیکاری نیز نسبت به کشورهای غربی پایین‌تر است. در زمینه بحران‌های اقتصادی نیز مشاهده شده است که این کشورها به مراتب بهتر از دیگر کشورها توانسته‌اند اقتصاد خود را بازسازی کنند. اما اقتصاد این کشورها چه ویژگی‌هایی دارد که به این صورت عمل می‌کند؟
بخش عمومی بزرگ
احتمالاً مهم‌ترین و چشمگیرترین موضوع درباره مدل اقتصادی کشورهای نوردیک، اندازه بسیار بزرگ بخش عمومی و نقش آن در اقتصاد این کشورهاست. انتقادهای زیادی از این مدل به دلیل سطح بالای مالیات‌ها می‌شود، اما موضوعی که دیده می‌شود میزان مشارکت بالای بخش عمومی در جهت موفقیت کلی اقتصاد است. بخش عمومی در این کشورها سرمایه‌گذاری زیادی در حوزه‌های سلامت، آموزش و مهارت‌آموزی انجام می‌دهد و در نهایت باعث می‌شود که به دلیل عدم کاهش سرمایه‌گذاری در این حوزه‌ها، شکست بازار اتفاق نیفتد. اگر از این دید به مالیات‌های بالا توجه کنیم، این مالیات‌ها مکانیسمی برای پشتیبانی از موقعیت‌های برابر در جامعه و بهبود رقابت‌پذیری اقتصاد است. حدوداً نیمی از درآمد کل افراد در کشورهای نوردیک از طریق مالیات اخذ شده و صرف بخش عمومی می‌شود. نرخ مالیات نهایی در سوئد، فنلاند و دانمارک بالای 55 درصد و در ایسلند و نروژ کمی کمتر است. سطح مخارج دولت در فنلاند، دانمارک، سوئد و نروژ حدود 50 درصد و در ایسلند کمی کمتر است. جهت مقایسه، مخارج عمومی در ایالات متحده کمتر از 40 درصد است. البته این میزان در کشورهای فرانسه و بلژیک نیز در سطح کشورهای نوردیک قرار دارد.
خدمات و پشتیبانی گسترده
مدل نوردیک با مدل اقتصاد رفاه تفاوت‌هایی دارد که ریشه در بخش عمومی گسترده برای ارائه خدمات و بازتوزیع ثروت به عنوان یکی از اصول اساسی اقتصادی دارد. بسیاری از خدمات و مزایای عمومی در این کشورها به صورت رایگان یا با قیمت بسیار پایین به صورت مستقل از مکانیسم بازار در اختیار عموم جامعه قرار می‌گیرد.
دسترسی آزاد و رایگان به تامین اجتماعی برای همه مردم هسته اصلی مدل اقتصادی کشورهای نوردیک است. دسترسی به این خدمات ارتباطی به میزان درآمد یا نیاز فرد ندارد. هدف از این خدمات توانایی همه مردم برای داشتن حداقلی از امکانات برای زندگی است. البته این ویژگی‌ها در میان کشورهای نوردیک تا حدودی متفاوت است، مثلاً میزان مستمری عمومی که در نروژ، سوئد و فنلاند پرداخت می‌شود بسته به میزان درآمد فرد و اینکه تا چه حد به سیستم پرداخت مستمری کشور پرداختی داشته است، متفاوت است. یا بیمه بیکاری در فنلاند، دانمارک و سوئد داوطلبانه است اما در نروژ و ایسلند اجباری است. با وجود این تفاوت‌ها، مشاهده می‌شود که در زمینه رشد اقتصادی، برابری، پیشرفت اجتماعی و مسائلی از این دست، کشورهای نوردیک مشابهت‌های زیادی دارند.
وضعیت آموزش و سلامت
مخارج عمومی در کشورهای نوردیک از عموم کشورهای جهان بیشتر است. عموم این مخارج روی بخش‌هایی انجام می‌شود که بازگشت اقتصادی مناسبی دارند، مثل بخش آموزش و بخش سلامت که نهایتاً منجر به ایجاد نیروی انسانی ماهر و سالم می‌شود. در بخش آموزش، سرمایه‌گذاری از پیش از دبستان آغاز شده، دبستان و دبیرستان را نیز دربر می‌گیرد، برنامه‌های جامعی نیز برای پشتیبانی از تحصیلات دانشگاهی در این کشورها وجود دارد. برنامه‌های این کشورها در حوزه‌های سلامت و مهارت‌آموزی نیز باعث افزایش بهره‌وری و بهبود وضعیت اشتغال می‌شود.
کشورهای نوردیک نسبت به دیگر کشورها هزینه‌های سنگینی در بخش‌های آموزش و سلامت انجام می‌دهند، در حدی که بیش از 12 درصد از GDP این کشورها، هزینه‌های این دو بخش هستند. این هزینه‌کرد باعث می‌شود که این کشورها در صدر فهرست کشورهای OECD در این زمینه‌ها قرار گیرند. کشورهای دیگر در این حوزه‌ها ایالات متحده، فرانسه، اتریش و بلژیک هستند.
نیروی کار سالم و تحصیل‌کرده می‌تواند بهره‌وری و کارایی اقتصاد را افزایش دهد و نهایتاً درآمد بالایی ایجاد کند. سلامت و تحصیلات بالا که در اختیار همه جامعه قرار می‌گیرد باعث برابری در سطح جامعه و امکان جا‌به‌جایی و موقعیت‌های بهتر کاری و شغلی نیز می‌شود. علاوه بر این، آموزش رایگان از دید پولی ارزش بیشتری برای سطوح پایین درآمدی نسبت به سطوح بالای درآمدی دارد.
انگیزه‌های قوی برای کار
مدل اقتصادی نوردیک مبتنی بر نرخ بالای اشتغال و نرخ پایین بیکاری است. هرچند این کشورها حقوق و مزایای گسترده‌ای برای بیکاری دارند، اما از نرخ متوسط کشورهای OECD نرخ بیکاری پایین‌تری دارند. این حقوق و مزایا تنها در صورتی می‌تواند ادامه پیدا کند که بخش اصلی جامعه در حال کار کردن باشد، مالیات پرداخت کند و تعداد کمی از افراد تقاضا برای دریافت مزایای بیکاری داشته باشند.
کشورهای نوردیک نرخ اشتغالی بالای 70 درصد دارند و جایگاه‌های بالای فهرست کشورهای OECD را نیز به خود اختصاص داده‌اند. مثلاً ایسلند و سوئد نرخ اشتغال بالای 85 درصد دارند. این نرخ بالای اشتغال، همراه با مشارکت گسترده زنان در اقتصاد است و نرخ بیکاری زنان نیز در این کشورها بسیار پایین است. در این کشورها انتظار می‌رود که همه افرادی که می‌توانند کار کنند، کار کنند و کار کردن و کار نکردن انتخابی شخصی نیستند. تنها در صورتی می‌توانید از خدمات اجتماعی استفاده کنید که ناخواسته بیکار شده باشید و فعالانه به دنبال کار باشید. به‌طور مثال کشورهای نوردیک سرمایه‌گذاری زیادی در زمینه سیاست‌های بازار کار می‌کنند و برنامه‌های گسترده‌ای برای دخالت در بازار کار و کمک به افراد بیکار برای یافتن شغل متناسب دارند؛ سیاست‌هایی در زمینه آموزش، هدایت شغلی، بهبود مهارت‌ها، موقعیت‌های شغلی، یارانه دستمزد برای کارفرماهای دولتی و خصوصی و مهارت‌آموزی عملی در بخش‌های خصوصی و دولتی مهم‌ترین ویژگی‌های یک فرد برای استفاده از این امکانات، توانایی برای کار کردن و تلاش فعالانه برای یافتن شغل است.
رضایت از مدل اقتصادی نوردیک
به دلیل میزان بالای مالیات و اندازه بسیار بزرگ بخش عمومی، ممکن است بسیاری از افراد دیدگاه کشورهای نوردیک را نپسندند. اما عملکرد این کشورها با استفاده از این دیدگاه اقتصادی، افراد زیادی را در سال‌های اخیر به سمت خود جذب کرده است. گروه‌های سیاسی نیز فارغ از اینکه به گروه‌های دموکرات، لیبرال یا محافظه‌کار وابسته باشند، همگی از این مدل حمایت می‌کنند. با وجود این میزان پشتیبانی مردم از این مدل وابسته به برخی متغیرها بوده است. میزان رضایت عمومی از یک مدل اقتصادی تنها به مساله رفاه اجتماعی و همبستگی خلاصه نمی‌شود و در زمینه توسعه و تامین مالی نیز باید پشتیبانی عمومی به همراه داشته باشد. لازم است میزان مالیات افراد عادلانه باشد، کمترین انحراف از اهداف در هزینه‌کرد منابع مشاهده شود و منابع به صورتی کارا مورد استفاده قرار گیرند. علاوه بر این مدل باید از نظر اقتصادی پایدار باشد. این محدودیت‌ها هستند که باعث تغییرات جدید و اصلاحاتی در این مدل شده‌اند که مزایای اجتماعی را تا حدی کاهش داده‌اند، البته این کشورها تلاش کرده‌اند که پشتیبانی عمومی چندان کاهش پیدا نکند.
کشورهای نوردیک توانسته‌اند سطح بالایی از موفقیت را به دست آورند و همزمان نیز توزیع ثروت در این کشورها در سطح قابل قبولی قرار دارد و تفاوت میان افراد ثروتمند و افراد فقیر در سطح بسیار پایینی قرار دارد. سطح درآمد سرانه در این کشورها در سطوح بسیار بالایی در میان کشورهای OECD است و در کنار کشورهایی مثل آلمان، ایالات متحده، سوئیس و لوکزامبورگ قرار دارد. این کشورها نابرابری درآمدی بسیار پایینی نیز در میان کشورهای OECD دارند.
افزایش کارایی مهم‌ترین عامل رشد اقتصادی و بهبود سعادت در یک کشور است. اندازه‌گیری GNI بر هر ساعت کار نشان از این دارد که یک کشور چه میزان درآمد به ازای هر یک ساعت کار تولید کرده است. کشورهای نوردیک در این زمینه از قوی‌ترین کشورها هستند.
هرچند اندازه و نقش بخش عمومی چشمگیرترین ویژگی اقتصادی کشورهای نوردیک است، اما اصلاحات انجام‌شده در این کشورها و پایدارسازی آن باعث شده است که بخش خصوصی رقابت‌پذیر و جذابی در این کشورها ایجاد شود. این بخش خصوصی قدرتمند باعث تقویت کارایی عمومی اقتصاد و همچنین افزایش درآمد این کشورها شده است. همه کشورهای نوردیک در میان 30 کشور اول از نظر رقابت‌پذیری، سادگی انجام کار، آزادی اقتصادی، کارآفرینی و نبود فساد قرار دارند. آنها معمولاً در میان 10 کشور اول قرار می‌گیرند. البته در مورد آزادی اقتصادی نسبت به دیگر شاخص‌ها، وضعیت این کشورها ضعیف‌تر است، اما همچنان در میان کشورهای جهان از موقعیت خوبی برخوردار هستند.
شاخص عملکرد دیگر این کشورها توسعه اجتماعی و ادراک شادی است. آمارها نشان می‌دهند در زمینه این شاخص‌ها نیز کشورهای نوردیک در کنار سوئیس، زلاندنو و هلند در میان کشورهای با رتبه بالا قرار دارند. از نظر میزان اعتماد مردم به نهادها و دولت نیز کشورهای نوردیک در سطح بالایی در میان کشورهای جهان قرار می‌گیرند. البته این ویژگی باید وجود داشته باشد تا مردم از مدل رفاه اجتماعی حمایت کنند و این مدل امکان ادامه حیات داشته باشد. علاوه بر این به دلیل اعتماد مردم به نظام قضایی، هزینه مبادله کاهش پیدا می‌کند و هزینه‌های دادرسی، وکیل، رشوه و مسائلی از این دست کاهش پیدا کرده و افراد تمایل بیشتری به حل مشکل در میان خود خواهند داشت. به همین دلیل است که اعتماد عمومی بالاتر، نهادهای قوی‌تر و فساد کمتری در این کشورها وجود دارد.
چالش‌های مدل نوردیک
مدل اقتصادی نوردیک تاکنون خوب عمل کرده است، اما چالش‌های جدیدی که در جهان ایجاد شده‌اند پایداری این مدل را با سوال‌های جدی روبه‌رو می‌کند.
چالش اول این کشورها، مشکل اعتماد عمومی و مشارکت اجتماعی است. از یک‌سو لازم است مردم به این سیستم اعتماد داشته باشند تا این سیستم بتواند مبتنی بر مالیات‌های بسیار بالا عملکرد خود را ادامه دهد، از سوی دیگر جمعیت رو به پیری این کشورها باعث شده شمار افرادی که متقاضی استفاده از خدمات اجتماعی هستند افزایش یافته و تعداد افرادی که مالیات پرداخت می‌کنند کمتر شود. این اتفاق در نهایت منجر به افزایش بیشتر نرخ‌های مالیاتی و افزایش سن بازنشستگی می‌شود که در درازمدت پشتیبانی عمومی از مدل اقتصادی نوردیک را کاهش خواهد داد.
علاوه بر این، آموزش همیشه بخشی مهم از سیاست‌های کشورهای نوردیک برای ایجاد موقعیت‌های برابر برای افراد در جامعه و دستیابی به برابری اجتماعی بوده است. سرمایه‌گذاری در بخش آموزش تحرک اجتماعی را بهبود بخشیده است و کاری کرده افرادی که از خانواده‌های کمتر‌تحصیل‌کرده هستند بتوانند در طول زمان سطح بالاتری از تحصیلات را به دست آورند. در دانمارک تنها دو نسل طول می‌کشد تا افراد از سطوح پایین درآمدی خود را به سطح میانگین برسانند، این میزان برای ایالات متحده و انگلستان حدود پنج نسل است. از دید پولی، آموزش رایگان منافع بیشتری برای سطوح پایین درآمدی نسبت به سطوح بالای درآمدی دارد. از دید اقتصاد سیاسی نیز آموزش پیش‌نیازی برای کارایی بالا در اقتصاد است. در نظامی که آموزش رایگان یا تقریباً رایگان است، ریسک عدم تطابق آموزش ارائه شده و آموزش مورد نیاز در بازار کار وجود دارد. در سیستمی که آموزش رایگان است افراد تمایل کمتری به بررسی دوره آموزشی و تطابق آن با بازار کار دارند. این مشکل زمانی که جهانی‌سازی تقویت شده و تقاضا برای مهارت‌ها تغییر می‌کند بسیار شدیدتر می‌شود.
موضوع دیگر، واکنش سریع نسبت به تغییرات آب و هوایی است. دمای جهانی همه‌ساله در حال افزایش است و در 10 سال اخیر پنج سال گرم‌ترین سال‌های قرن بوده‌اند. کشورهای نوردیک نیز مثل دیگر کشورها لازم است با این پدیده مقابله کنند. این کشورها سیاست‌های متعددی برای کاهش تصاعد گازهای گلخانه‌ای دارند و چالشی که برای آنها ایجاد می‌شود این است که آیا می‌توانند اهداف زیست‌محیطی خود را در راستای اهداف اقتصادی خود نگه دارند و بدون کاهش کارایی در اقتصاد خود، تصاعد گازهای گلخانه‌ای را نیز کاهش داده و به اهداف زیست‌محیطی خود نیز دست پیدا کنند؟ عملکردی که این کشورها در سال‌های اخیر داشته‌اند نشان می‌دهد با برنامه‌های کنونی نمی‌توانند به اهداف زیست‌محیطی خود دست یابند و لازم است به این برنامه‌ها سرعت دهند که ممکن است در درازمدت عملکرد اقتصادی نوردیک را با چالش مواجه کند.
چالش دیگر، کارایی بخش عمومی است. بخش عمومی کشورهای نوردیک در سال‌های آینده با چالش جدی تامین مالی مواجه می‌شود، چراکه سرعت بهبود کارایی بخش خدمات بسیار پایین است. یکی از راه‌های حل این مشکل افزایش مالیات‌ها برای تامین مالی این بخش و راه دیگر تغییر خدمات ارائه‌شده است. راه‌های دیگر مبتنی بر کاهش هزینه‌ها در بخش عمومی هستند. عموماً رشد کارایی در بخش خدمات کمتر از بخش کالاهاست و بخش‌های آموزش، سلامت و مراقبت از کودکان که بخش عمومی آنها را به عهده دارد، با رشد بسیار پایینی رو به هستند. علاوه بر این حقوق و دستمزد در بخش عمومی نیز باید با سطح حقوق و دستمزد در بخش خصوصی رشد کند و این اتفاق باعث افزایش هزینه‌ها در این بخش می‌شود.
با وجود چالش‌های جدی که اقتصاد نوردیک در سال‌های آینده با آنها روبه‌رو است، به نظر می‌رسد این کشورها می‌توانند در درازمدت با انجام اصلاحات اقتصادی، استراتژی‌های میان‌کشوری، ارائه خدمات متمرکز میان کشورها و دیجیتالی کردن بخش‌های مختلف اقتصادی، مشکلات خود را کم کنند و روند کنونی را تا حد زیادی ادامه دهند. البته بعید به نظر می‌رسد که این کشورها بتوانند در سال‌های آینده همچون گذشته دست‌و‌دلبازانه در بخش عمومی هزینه کنند.
