شبح ناامنی غذایی

شبح جنگ چندهفته‌ای هست که بالای سر بسیاری از کشورهای دنیا قرار گرفته است، به‌خصوص آن دسته از کشورهایی که بخش عمده‌ای از نیازهای غذایی خود را از سایر کشورهای دنیا تامین می‌کنند و البته در مقابل، به همان کشورهای صادرکننده غذا، ماشین‌آلات و تجهیزات صنعتی می‌دهند. حالا ترس از قحطی‌های احتمالی و قرار گرفتن سبد غذایی مردم جهان زیر آتش‌بارهای مناقشات میان روسیه و اوکراین، فکر بسیاری از حاکمان و سیاستمداران دنیا را به خود مشغول کرده است؛ به‌خصوص اینکه هم روسیه و هم اوکراین، از جمله دو کشور تامین‌کننده عمده غذا در دنیا به شمار می‌روند و خروج هر یک از آنها از گردونه تامین مواد غذایی مورد نیاز کشورهای دنیا، تلاطمات سختی را در بازار به وجود خواهد آورد. اما اکنون، اوضاع از خروج یکی از این دو کشور تامین‌کننده غلات در دنیا عبور کرده و هر دو تامین‌کننده در حال خروج از بازارهای جهانی هستند. کشورهایی که یکی از آنها رتبه بزرگ‌ترین صادرکننده گندم دنیا را دارد و دیگری ششمین صادرکننده بزرگ دنیاست و حالا کمرنگ ‌شدن حضور آنها و ترس از سیاست‌هایی که توقف صادرات را رقم زند، صدای سازمان‌های بین‌المللی در حوزه غذا را درآورده است. کاوه زرگران، رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع غذایی اتاق بازرگانی تهران، به تشریح وضعیت پیش روی بازارهای جهانی مواد غذایی در سایه مناقشات میان روسیه و اوکراین می‌پردازد.

♦♦♦

  آقای زرگران، هفته‌های متمادی است آتش جنگ میان روسیه و اوکراین بسیاری از بازارهای تامین غذا در دنیا را متاثر ساخته و اختلالاتی را در عرضه کالاهای اساسی به بازارهای جهانی به وجود آورده است. به‌خصوص اینکه دنیا هنوز هم از تبعات سنگین شیوع ویروس مرگبار کووید 19 متاثر است و همین وضعیت، شرایط سختی را تا پیش از جنگ برای دنیا رقم زده بود. در سایه چنین تهدیداتی، امنیت غذایی در دنیا چقدر با مخاطره مواجه است؟

به هر حال شعله کشیدن آتش جنگ میان دو کشور تامین‌کننده عمده غلات در دنیا، می‌تواند بازارهای جهانی در حوزه مواد غذایی و کالاهای اساسی را متاثر کند؛ همان‌طور که گزارش‌های رسمی از فائو و سایر مراجع رسمی بین‌المللی نیز به خوبی این موضوع را تایید می‌کند. واقعیت آن است که در طول 30 سال گذشته، سه کشور روسیه، اوکراین و قزاقستان تبدیل به سه بازیگر اصلی در میان صادرکنندگان برخی غلات و دانه‌های روغنی و حتی خوراک دام در سطح بین‌المللی شده‌اند. آمارها نشان می‌دهند که بحران این دو کشور، تاثیر زیادی بر روی حجم و ارزش این محصولات در جهان خواهد داشت. به نحوی که عرضه کاهش یافته و قیمت رو به افزایش می‌نهد؛ چراکه نه‌تنها صادرات این دو کشور به اروپا و سایر نقاط جهان محدود خواهد شد، بلکه به دلیل سیاست اقتصادی جنگی و تحریمی، مقامات اقتصادی دو کشور از صادرات این محصولات به دلیل نیاز داخلی خودداری خواهند کرد. بنابراین کمبود عرضه می‌تواند بستر را برای افزایش قیمت این محصولات استراتژیک فراهم آورد که این موضوع به‌طور قطع، باعث به خطر افتادن امنیت غذایی در جهان خواهد شد. از سوی دیگر، محصولات کشاورزی اصلی صادراتی دو کشور روسیه و اوکراین که عبارت از غلات، دانه‌های روغنی و روغن‌های گیاهی هستند، می‌توانند دستخوش این تحولات شوند؛ به‌خصوص اینکه اوکراین و روسیه روی هم حدود 30 درصد صادرات غلات، 15 درصد صادرات ذرت و 75 درصد از صادرات جهانی آفتابگردان را به عهده دارند. در این میان سهم اصلی صادرات اوکراین متعلق به محصولات کشاورزی است و به‌طور متوسط، از سال 2017 تا 2020 بیش از 40 درصد صادرات اوکراین به محصولات کشاورزی و غذایی اختصاص داشته است که همه اینها نشان می‌دهد هرگونه تغییری که در این کشور رخ دهد، بازارهای جهانی می‌توانند نسبت به این موضوع واکنش نشان دهند. به هر حال هر دو کشور امروزه یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان کالاهای کشاورزی در جهان هستند؛ به‌خصوص در مورد غلات و آفتابگردان، سهم عمده‌ای از تولید و صادرات جهانی از این دو کشور نشات می‌گیرد و مناقشات میان روسیه و اوکراین، نه‌تنها در سال جاری بلکه در سال آتی نیز قطعاً تامین این اقلام را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

  مشخصاً در حوزه تولید گندم، روسیه و اوکراین در چه جایگاهی قرار می‌گیرد؟

بر اساس آمارهای رسمی منتشرشده از سوی فائو، سهم روسیه و اوکراین از تولید جهانی گندم بین سال‌های 2017 و 2021 حدود 14 درصد بوده است و روسیه چهارمین تولیدکننده بزرگ گندم جهان به‌شمار می‌رود که سهم 10‌درصدی از تولید جهانی دارد؛ ضمن اینکه اوکراین نیز در رتبه هفتم تولیدکنندگان بزرگ دنیاست و سهم چهاردرصدی از تولید جهانی دارد. به همین دلیل است که در مجموع، حدود 28 درصد از صادرات جهانی گندم، متعلق به روسیه و اوکراین است و روسیه، بزرگ‌ترین صادرکننده گندم جهان به شمار می‌رود که سهم 18درصدی از صادرات جهانی دارد؛ به این معنا که این کشور در سال 2021 حدود 23 میلیون تن گندم صادر کرده است؛ اما اوکراین در رتبه ششمین صادرکنندگان بزرگ دنیاست و سهم ده‌درصدی از بازار جهانی دارد که در سال 2021 این کشور هم توانسته، بیش از 20 میلیون تن گندم صادر کند که در این میان، ترکیه و مصر تقریباً تا حدود 70 درصد مورد نیاز خود را از روسیه و اوکراین وارد می‌کنند. در کنار این کشورهای اندونزی، بنگلادش، فیلیپین، مراکش و تونس نیز در کنار ترکیه در رتبه‌های بعدی تامین گندم از روسیه و اوکراین هستند؛ ضمن اینکه منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا مشتری مهمی برای گندم صادراتی روسیه است و این کشورها حدود 60 درصد از صادرات گندم را به خود اختصاص می‌دهند. البته صادرات مجدد گندم روسیه و اوکراین به شکل آرد نیز از سوی ترکیه انجام می‌گیرد.

  در حوزه جو و ذرت به عنوان یکی دیگر از کالاهای اساسی که مورد اقبال و استفاده بسیاری از کشورهاست، روسیه و اوکراین چه سرنوشتی را برای دنیا رقم خواهند زد؟

برای پاسخ به این سوال، بهتر است باز هم به آمار مراجعه کرده و آمارهای منتشرشده از سوی سازمان‌های بین‌المللی را مرور کنیم. بر اساس این آمارها، حدود 19 درصد از صادرات جهانی ذرت متعلق به اوکراین و روسیه است و در واقع، اوکراین چهارمین و روسیه ششمین کشورهای بزرگ دارنده منابع ذرت جهان هستند؛ به این معنا که اوکراین به تنهایی سهم 15 تا 17درصدی از صادرات جهانی ذرت در سه سال اخیر داشته است. اوکراین سومین صادرکننده ذرت دنیا بعد از کشورهای آمریکا و آرژانتین در سال 2021 به‌شمار می‌رود و جایگاه چهارم بعد از آمریکا، برزیل و آرژانتین در سال 2020 میلادی را دارد. در واقع، به‌طور متوسط طی دوره 2017 تا 2020 اوکراین بیش از 25 میلیون تن صادرات ذرت داشته که البته چین هم یکی از بزرگ‌ترین واردکنندگان ذرت از این کشور به‌شمار می‌رود؛ اما در مجموع روسیه حدود 3 /2 درصد از صادرات ذرت جهان را به خود اختصاص داده است. از سوی دیگر، روسیه و اوکراین هر کدام به تنهایی با صادرات سالیانه بیش از چهار میلیون تن جو، در مجموع بیش از یک‌چهارم صادرات جو جهان را به خود اختصاص داده‌اند؛ ضمن اینکه دو کشور روسیه و اوکراین، هر دو به تنهایی 19 درصد تولید جهانی جو و حدود 32 درصد صادرات این محصول را به خود اختصاص داده‌اند.

  به هر حال اینها محصولات مهم و استراتژیکی در دنیا هستند که با توجه به سهم و جایگاهی که روسیه و اوکراین در تامین آنها دارد، به نظر می‌رسد شرایط سختی پیش روی بازارهای جهانی مواد غذایی قرار خواهد گرفت؛ به‌خصوص اینکه در این مدتی که از شروع جنگ گذشته است، ممکن است برخی از متقاضیان غذا در دنیا از ذخایر خود استفاده کرده و هنوز سفارش‌گذاری جدی در بازار نداشته باشند. در مورد دانه‌های روغنی چه چشم‌اندازی را می‌توان متصور بود؟

به نکات درستی اشاره کردید. به هر حال دیر یا زود بازارها متاثر خواهند شد و این زنگ خطری برای امنیت غذایی در دنیا به‌شمار می‌رود. در حوزه دانه‌های روغنی نیز آمارها نشان می‌دهد که حدود 60 درصد تولید و 63 درصد صادرات روغن آفتابگردان دنیا صرفاً در اختیار روسیه و اوکراین است و اوکراین به تنهایی، 46 درصد روغن آفتابگردان جهان را صادر می‌کند، به نحوی که بخش بزرگی از صادرات روغن آفتابگردان و ذرت اوکراین به چین و اتحادیه اروپا ارسال می‌شود؛ به نحوی که این اتحادیه، بیش از 40 درصد روغن خوراکی مورد نیاز خود را از اوکراین خریداری می‌‌کند. در حوزه کلزا نیز، روسیه و اوکراین نقش تعیین‌کننده‌ای در بازار و تامین این کالا دارند.

  بر اساس آنچه در رسانه‌های گروهی ذکر می‌شود، فعلاً خبری از آتش‌بس میان روسیه و اوکراین نیست و البته برخی چشم‌انداز ماندگاری جنگ تا سال 2023 را دارند. اگر این شرایط ادامه یابد، جهان در حوزه تامین غذا با چه مخاطراتی درگیر خواهد بود؟

کاهش عرضه به‌طور قطع یکی از پیامدهای جدی ادامه‌دار بودن این جنگ است. به این معنا که توقف صادرات غلات و دانه‌های روغنی اوکراین از روز 24 نوامبر از مسیر دریای سیاه، صادرات غلات و دانه‌های روغنی اوکراین تقریباً به‌طور کامل از مسیر دریای سیاه انجام می‌شود. در عین حال، در روسیه، حدود 80 درصد صادرات گندم از مسیر محدود دریای سیاه انجام می‌شود؛ به این معنا که حدود 30 درصد آن از بنادر دریای آزوف با کشتی‌های کم‌حجم و حدود 50 درصد آن از مسیر سایر بنادر دریای سیاه مانند نووراسیسک با استفاده از کشتی‌های فله‌بر تا سقف 60 هزارتنی انجام شده است. نکته حائز اهمیت آن است که محدوده دریای آزوف به دلیل کم‌عمق بودن آب، امکان استفاده از کشتی‌های فله‌بر بزرگ وجود ندارد. از سوی دیگر، با بالا ماندن قیمت‌ها و نوید افق مشخص در حل بحران، این امکان هم وجود دارد که کشورهای زیادی مانند سال‌های 2008-2007 و نیز 2011- 2010 اقدام به ممنوعیت صادرات یا پر کردن ذخایر خود کنند که چنین وضعی می‌تواند به نوسان بیشتر قیمت‌ها منجر شود. از سوی دیگر، کاهش و ممنوعیت صادرات محصولات کشاورزی این دو کشور و در مقابل افزایش قیمت غلات و کودهای شیمیایی بعد از حمله روسیه به اوکراین شرایط سختی را رقم زده و ادامه این جنگ، آن را تشدید خواهد کرد. از سوی دیگر، با ممنوعیت صادرات کودهای شیمیایی از جانب روسیه در ماه مارس و همزمان تحت تحریم قرار گرفتن روسیه سفید، شاهد افزایش شدید قیمت‌های کود نیترات و پتاس هستیم و این روند احتمالات ادامه می‌یابد. حذف حدود 40درصدی نیترات و پتاس موجود در بازارها برای صادرات قطعاً در فصل بعدی کشت هزینه‌های تولید اکثر محصولات کشاورزی را در جهان بالا خواهد برد. از سوی دیگر، بازار جهانی کود با قیمت‌های بی‌سابقه در حال چرخش است و کمبود بیشتر، پیامدهای جهانی خواهد داشت به ویژه در کشورهای در حال توسعه که اثرات قیمت می‌تواند به‌طور قابل توجهی مصرف کود را کاهش دهد و به برداشت محلی ضعیف در کاهش ذخایر جهانی و رکود قیمت‌های جهانی منجر شود. پس در مجموع افزایش قیمت‌ها باعث می‌شود که کشورهای دیگر نیز مانند ترکیه از صادرات این محصولات جلوگیری کنند تا بتوانند نیاز داخل را رفع کنند؛ ضمن اینکه کشورهایی مثل برزیل و آرژانتین که صادرکنندگان عمده محصولات کشاورزی هستند، سیاست‌هایی را در جهت ممنوعیت صادرات وضع کرده‌اند تا امنیت غذایی در این شرایط بحرانی را حفظ کنند. به هر حال بر اساس آمارها شاخص قیمت مواد غذایی در سال 2021 بیش از 23 درصد نسبت به سال قبل افزایش یافته و این افزایش از سال 1961 تاکنون بی‌سابقه بوده است. از سوی دیگر شاخص قیمت مواد غذایی در یک ماه گذشته نیز 13 درصد نسبت به ماه قبل یعنی مارس 2022 نسبت به فوریه 2022 افزایش یافته و در این دوره، در میان اقلام غذایی، بیشترین جهش مربوط به گروه روغن‌ها با 23 درصد رشد و سپس غلات با 17 درصد رشد بوده است. به هر حال کشورهای دنیا از جمله ایران در شرایط خاصی به لحاظ تامین امنیت غذایی به سر می‌برند که به‌طور قطع با مجموعه سیاست‌های هوشمندانه‌ای که دولت در نظر می‌گیرد حتماً می‌توان انتظار داشت که بخشی از کمبود مواد غذایی که وجود دارد برطرف شود.