ادوار خشکسالی

ایران، کشوری خشک و کم‌بارش، در طول تاریخ توانسته تمدن خود را بر پایه این نقص جغرافیایی بنیان بگذارد. چرا که حتی بزرگ‌ترین رهبران سیاسی (پادشاهان باستانی) به خشکسالی به عنوان یک ویژگی طبیعی سرزمین ایران اشاره داشته و حتی آیین‌های ایرانی در گذر زمان بر اساس چنین خلأ یا ویژگی طراحی و اجرا شده‌اند. سازگاری با کم‌بارشی هم البته ویژگی مهمی است که معماری، هنر و ادبیات و به‌طور کلی تاریخ ایران با آن شکل پذیرفته و نشو و نمو داشته است. اما در یک تحلیل فنی می‌توان تاکید کرد که در سده اخیر و با ورود تکنولوژی‌های مدرن این ویژگی جغرافیایی که قدمتی به اندازه تاریخ ایران دارد، به یک ابرچالش و در سال‌های اخیر حتی منشأ برخی اظهارنظرها و واکنش‌ها و بعضاً به یک سوءمدیریت سرزمین تبدیل شده است. مرور وضعیت آب‌وهوایی و میزان بارش در ایران چه از طریق درگاه‌های آماری سازمان هواشناسی، چه از طریق واکاوی صفحات خبری رسانه‌ها نشان می‌دهد همیشه بحث کم‌بارشی مطرح بوده است. اما بعضاً برخی از اظهارنظرها توجه‌ها را از واقعیت فنی و ویژگی جغرافیایی به یکسری مسائل دیگر که شاید مبنایی غیرتخصصی هم داشته باشند، پرت می‌کنند. انتشار عکس بارش برف در کوهستانی در مرز ایران و ترکیه و مقایسه آن با نبود برف در کوهستان مجاور در ایران و خشکی دریاچه ارومیه، واکنش‌های وسیعی به دنبال داشت. در نگاه اول شاید بتوان این واکنش‌ها را مساله‌ای جدی تلقی کرد اما اگر اندکی به وضعیت اقلیمی دو کشور و تفاوت‌های جغرافیایی آنها توجه شود پاسخ این رخداد روشن است. ترکیه در مجاورت دو دریای سیاه و مدیترانه واقع است و رطوبت برخاسته از این دریاها، جریان‌های هوایی را متاثر می‌کند و طی فرآیندی فیزیکی ابرهای باران‌زا شکل گرفته و پهنه‌های وسیعی از ترکیه را دربر می‌گیرد. اما همین ابرها وقتی به سمت ایران حرکت می‌کنند در مواجهه با رشته‌کوه‌های بیش از سه هزارمتری مرز ایران و ترکیه غالب بار بارشی خود را در آن سوی مرکز تخلیه می‌کنند. این وضعیت بنا به اظهارات مقامات هواشناسی و متخصصان این حوزه در دو سوی رشته‌کوه‌های زاگرس و البرز درون مرزهای سیاسی ایران نیز همین‌طور عمل می‌کنند. چرا که جریان‌های هوایی هیچ ربطی به مرزهای سیاسی ندارند. اما آنچه اهمیت دارد توالی خشکسالی در ایران است که نگرانی از بابت منابع آب در کشور را بیشتر می‌کند.

توهم توطئه یا واقعیتی نادیدنی

البته اظهارنظرهای مقامات در مورد شیطنت‌های کشورها علیه منافع دیگران همیشه به مساله بعد غیرفنی می‌دهد. نخستین‌بار محمود احمدی‌نژاد درباره احتمال دست داشتن دشمنان در خشکسالی سخن گفت. محمود احمدی‌نژاد در شهریور 1390 گفت: دشمن ابرهایی را که به سمت کشور ما می‌آید تخریب می‌کند اما این جنگی است که ایران بر آن غلبه خواهد کرد. احمدی‌نژاد آن زمان در جمع مدیران و مسوولان شهر گنبدکاووس هشدار داد که «کشور رو به خشکسالی است» و افزود که بخشی از این خشکسالی به دلیل وجود صنایع است و بخشی دیگر از آن در اقدامات «عمدی» دشمنان خارجی حکومت ایران ریشه دارد. احمدی‌نژاد دهم اردیبهشت ۱۳۹۰ نیز با اشاره به «اخباری که صحت آن در مورد وضعیت آب‌وهوا مورد تایید قرار گرفته»، کشورهای اروپایی را متهم کرده بود که «با استفاده از تجهیزاتی خاص، به گونه‌ای عمل کرده‌اند که ابرها تخلیه شده و ابرهای بارش‌زا به کشور‌های منطقه از جمله ایران نرسد». محمود احمدی‌نژاد خبر داده بود که «این موضوع از طریق مراجع حقوقی کشور پیگیری خواهد شد تا این کار زشت ادامه پیدا نکند». محمود احمدی‌نژاد به چنین اظهارنظرهای نامتعارفی شهره بود اما در هفته‌های گذشته نیز رئیس سازمان محیط زیست چنین موضوعی را به شکلی مطرح کرد. علی سلاجقه، رئیس سازمان محیط زیست گفته است: «بارش‌ها گاهی به صورت طبیعی است و گاهی برخی کشورها از روش‌های مصنوعی جهت ایجاد بارش‌ها استفاده می‌کنند. شاید دشمن از هر چیزی استفاده کند تا طرف مقابل خودش را تحت تاثیر قرار بدهد، بعید نیست. درباره اینکه اقدامات خصمانه‌ای علیه بارش‌ها با این مقیاس وسیع که یک کشور تحت تاثیر قرار گیرد، انجام شود، هنوز کار پژوهشی صورت نگرفته است.

سوالی که برای بسیاری از کاربران شبکه‌های اجتماعی و البته رسانه‌ها مطرح شده این است که اگر کشورهای دیگر توانایی این را دارند که ابرهای بارور به سمت ایران را تخلیه کنند یا با تکنولوژی و ابزارهای تخریبی، خشکسالی ایران را تشدید کنند، چرا کشورهای دیگر برای رفع مشکل مرتبط با بارندگی مثل سیل یا کاهش بارندگی مثل خشکسالی از تکنولوژی تخریبی خود استفاده نمی‌کنند؟ مثلاً آمریکا به شدت درگیر خشکسالی در برخی از ایالت‌های خود است. اگر واقعاً چنین تکنولوژی وجود دارد، چرا آمریکایی‌ها که سرآمد این شرایط هستند برای رفع بحران خشکسالی و مدیریت سیل و طوفان‌های سهمگین از این ابزار استفاده نمی‌کنند. چرا در ژاپن، کره یا در اروپا مثلاً آلمان و اتریش و... که بعضاً دچار سیل‌های پرخسارت هستند، از این تکنولوژی بهره گرفته نمی‌شود؟ اگرچه برخی بر این باور هستند که هوشمندی در رفع مخاطرات امنیتی برای منافع ایران بسیار ضروری است اما غرق شدن در توهم‌های بی‌پایه و غیرعلمی و تن دادن به ایده‌های شبه‌علم در مساله حیاتی مثل خشکسالی یا سیل و اخیراً تبعات تغییر اقلیم مثل افزایش دما و تغییر الگوی بارش، خود می‌تواند ضررهای بیشتری را متوجه ایران کند. چرا که این اظهارنظرها بهانه خوبی برای استمرار سوءمدیریت سرزمین از یک‌سو و رفع مسوولیت برای جبران خسارات و خلأهای اجرایی و لجستیک از سوی دیگر در ایران می‌شود.

در این گزارش می‌خواهیم ببینیم چرا این شایعات مطرح می‌شوند و آیا از نظر علمی حقیقت دارند؟

هوای ایران متفاوت از دیگر کشورها نیست

صادق ضیائیان، رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوای سازمان هواشناسی کشور، در گفت‌وگو با تجارت فردا معتقد است: وضعیت آب‌وهوایی ایران جدا از مناطق همسایه و کشورهای همسایه نیست. اتفاقات جوی و اقلیمی وابسته به مرزهای سیاسی نیست. در همین کشور ما اگر دقت شود، بارش در مناطق مختلف ایران با هم متفاوت است. بارش تهران و استان‌های حاشیه جنوبی البرز با سواحل دریای خزر (گاهی فقط لازم است از یک تونل رد شوید)، زمین تا آسمان با هم فرق دارد و هوا عوض می‌شود. در سواحل خزر بارش زیادی وجود دارد ولی در مناطق پایین‌تر بارش کمتر است. بعضی عوامل اقلیمی در مجزا و منفک کردن برخی مناطق نسبت به مناطق دیگر دخیل است. ایران مثل بسیاری از دیگر مناطق دارای اقلیم‌های متفاوتی است. همین اکنون که دچار کم‌بارشی در کشور هستیم، این اتفاق در همه جای کشور یکسان نیست. بعضی جاها بیشتر و بعضی جاها کمتر است. در مجموع آن چیزی که به‌طور کلی باید در نظر بگیریم این است که از نظر هواشناسی دلیلی غیرمتعارف برای اینکه چرا بارش‌های متفاوتی در مناطق مختلف داریم، در دست نداریم. یعنی ملاحظه‌ای در این زمینه وجود ندارد که چرا بارش در ایران و ترکیه با هم فرق دارد.

تفاوت اقلیمی و میزان بارش در ایران و ترکیه

 شواهد و قرائن نشان می‌دهد که اتفاق کم‌بارشی در تمام منطقه خاورمیانه به یک اندازه بوده است. اغلب کشورهای همسایه ما از کم‌بارشی و خشکسالی متاثر هستند. ترکیه به دلیل اینکه از نظر اقلیمی با ما متفاوت است، بارش متفاوتی دریافت می‌کند. تفاوت اقلیمی و واقع شدن ترکیه در حاشیه دریای سیاه و دریای مدیترانه باعث شده که آنجا رطوبت بیشتری دریافت کند. بنابراین وقتی اقلیم ترکیه اقلیم پربارش‌تری است، طبیعی است که نسبت به ما شرایط بهتری داشته باشند. بنابراین اینکه تفاوت بارش در ایران و ترکیه را با هم مقایسه می‌کنند، کار اشتباهی است. حتی مناطق مختلف در ایران از نظر بارش نیز به هم شبیه نیستند چه برسد به اینکه این مقایسه بخواهد با دیگر کشورها اتفاق بیفتد. از طرف دیگر یک رشته‌کوه با ارتفاعی بیش از سه هزار متر بین مرزهای ایران و ترکیه وجود دارد که مانع ورود رطوبت به مرزهای غربی ایران می‌شود. بنابراین اغلب سامانه‌های بارشی، بار خود را پشت مرز تخلیه می‌کنند. همین اتفاق هم در کشور ما می‌افتد. در رشته‌کوه زاگرس اغلب سامانه‌های بارشی که از غرب کشور وارد می‌شوند، بیشترین بارش خود را در نیمه غربی زاگرس می‌دهند و وقتی وارد نیمه شرقی زاگرس می‌شوند، بارش کمتری دارند. استان‌هایی مثل اصفهان و بعد یزد دیگر بارشی برای دریافت ندارند. بنابراین نواحی مرکزی ایران کم‌بارش‌ترین نواحی ایران و حتی جهان است. به عنوان نمونه عربستان بارش خیلی پایینی دارد. متوسط بارش سالانه در عربستان سعودی حدود 50 میلی‌متر و حتی کمتر از 50 میلی‌متر است. طی دهه‌های اخیر هرچه بیشتر جلو آمده‌ایم، هر دهه شش میلی‌متر از بارش جغرافیای عربستان سعودی کمتر شده است. اخیراً به دلیل گسترش شبکه‌های اجتماعی وقتی به صورت موردی بارشی در عربستان رخ می‌دهد تصاویر آن منتشر می‌شود و این ذهنیت را ایجاد می‌کند که گویی عربستان بارش خیلی متفاوتی دریافت می‌کند. در حالی که اصلاً چنین نیست. در مورد ترکیه نیز اتفاق خیلی عجیبی نیفتاده بلکه همان بارش معمول اقلیم خود را دریافت می‌کند که به‌طور منطقی از اقلیم ما پربارش‌تر است. از سوی دیگر طبیعی است که در عربستان و ایران و... در خشک‌ترین سال هم بارش وجود دارد و در یک نقطه بارشی صورت می‌گیرد. از طرفی این ذهنیت به وجود آمده که چرا مسوولان نسبت به مساله کاهش بارش در ایران یا افزایش بارش در برخی مناطق دیگر واکنش‌های خاصی دارند و اصطلاحاً دنبال دلایل غیرهواشناسی هستند.

خاورمیانه تحت تاثیر خشکسالی

اسناد IPCC، هیات بین‌دول تغییر اقلیم زیرمجموعه سازمان ملل نشان می‌دهد، تمام منطقه غرب و مرکز آسیا، تحت تاثیر خشکسالی هستند. از طرف دیگر فلات عربستان را جزو مناطقی ذکر کرده که افزایش دما دارند و خشکسالی در آنجا مستمر شده است. بعضاً برخی از مقامات مملکت به واسطه موقعیت حساس خود که بررسی شرایط و تامین منافع کشور است، نسبت به کاهش بارش و احتمالات دستکاری در نظام بارشی کره زمین واکنش‌هایی دارند که واکنشی طبیعی است و آنها وظیفه دارند در این زمینه پرسش ایجاد کنند تا تحقیقات در این زمینه صورت گیرد. دغدغه مقامات سیاسی دغدغه درستی است. آنها این پرسش را مطرح می‌کنند که باید این ایده بررسی شود که مبادا اتفاقی بیفتد که علیه منافع کشور باشد. این بررسی‌ها باید همیشگی باشد و از هر نظر باید مراقب کشور خود باشیم که اتفاق عامدانه یا خصمانه‌ای علیه کشور ما نیفتد. اظهارات آقای سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت از محیط‌زیست، کاملاً روشن است. او گفته است، در این حد و در این وسعت و پهنه کشور بعید است اقدام خرابکارانه‌ای صورت گرفته باشد اما لازم است که پژوهش‌های لازم در این زمینه صورت گیرد. این حرف کاملاً درست و منطقی است. ایده خاصی وجود ندارد که دولت‌های متخاصم ممکن است چه اقداماتی انجام دهند. اما هوشیاری در ساختار مدیریتی کشور برای مقابله با احتمالات ممکن ضروری است. بنابراین با یک کار پژوهشی و علمی، اگرچه زمان‌بر است، اما می‌توان نگرانی‌ها را کاهش داد. در نهایت آن چیزی که از دیدگاه یک هواشناس لازم است ارائه شود، این است که هرگونه فعالیتی که به صورت گسترده بتواند کشور را به صورت خصمانه تحت تاثیر قرار دهد کمی بعید به نظر می‌رسد. این نگاه به اتکای مستندات علمی است که در اختیار سازمان‌های جهانی از جمله هواشناسی و هیات تغییر اقلیم سازمان ملل قرار دارد. مستندات علمی که اکنون در اختیار بشر است، در مورد باروری ابرها یا ابرزدایی یا تعدیل آب‌وهوایی، بر اساس داده‌های علمی، هنوز تا آن سطح پیشرفته نیست که بتواند در سطحی کلان، آب‌وهوا را تحت تاثیر قرار دهد. در حقیقت اگر این علم واقعاً وجود داشت که می‌شد آب‌وهوای منطقه‌ای را در سطحی بسیار بزرگ تحت تاثیر قرار داد و اقدامی مثبت یا منفی له یا علیه کشوری انجام داد، کشورهای پیشرفته دنیا از جمله آمریکا که در برخی از ایالت‌هایش با خشکسالی شدید درگیر است، از این علم بهره می‌گرفتند و آب‌وهوا را تغییر می‌دادند و خود را از خشکسالی می‌رهاندند. نقطه مقابل آن هم وجود دارد. بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا هم دچار سیل می‌شوند که ناشی از بارش بالاتر از ظرفیت طبیعت است و خسارت‌زاست. این کشورها اگر چنین دانشی در اختیار داشتند از آن بهره می‌بردند. اما آنچه حقیقت دارد این است که از 50 سال پیش در دنیا پژوهش‌های گسترده‌ای در مورد باروری ابرها و تعدیل آب‌وهوا صورت گرفته است. بنابراین کشور ما نیز نباید از این دانش جدید عقب بماند و ضروری است در جریان پیشرفت‌های این علم قرار بگیریم و از این دانش بهره ببریم چرا که کشور ما شدیداً تحت تاثیر کم‌بارشی است.

خطا در پیش‌بینی‌های پاییزی

اخیراً پیش‌بینی شده بود که پاییز پربارشی در پیش است اما با پایان فصل متوجه شدیم که اتفاقاً بارش خوبی نداشتیم. برای بسیاری این پرسش مطرح شده است که آیا سیستم‌های پیش‌بینی در ایران درست کار نمی‌کنند؟ آیا تجهیزات لازم مثل رادارهای مخصوص برای هواشناسی به دلیل تحریم در اختیار ایران نیست؟ اگر چنین است چه مخاطراتی در آینده سرزمین را تهدید می‌کند. چرا که ناتوانی در پیش‌بینی واقعی وضعیت آب‌وهوا می‌تواند در مورد پیش‌بینی طوفان‌های گردوغبار، سیل و... نیز مصداق داشته باشد و این نگرانی بر نگرانی‌های مردم می‌افزاید. شهریور گذشته و حتی هفته‌های ابتدایی پاییز ۱۴۰۲، پیش‌بینی‌های سازمان هواشناسی حکایت از پاییزی پربارش داشت. حتی تاکید شده بود که امسال احتمالاً متوسط بارش در سطح کشور نرمال یا کمی بیشتر باشد. اما کمی بعد مشخص شد که پیش‌بینی درست نیست و البته سازمان هواشناسی در بیانیه‌ای در ماه آخر پاییز این وضعیت را اصلاح کرد. متخصصان هواشناسی معتقد هستند؛ پیش‌بینی‌های هواشناسی با احتمالات سروکار دارند و ممکن است پیش‌بینی‌های اولیه درست از آب درنیاید و با تغییراتی همراه شود. احتمالات در هواشناسی نقش تعیین‌کننده‌ای دارند. چرا که سامانه‌ها عوض می‌شوند و با عوض شدن سامانه‌ها، پیش‌بینی‌ها نیز عوض می‌شود. دلیل حضور تمام سرویس‌های هواشناسی در دنیا همین نکته است. به‌محض تغییرات در جو، پیش‌بینی‌ها نیز عوض می‌شود. «پیش‌بینی حرف مرد نیست که ثابت باشد!» پیش‌بینی دائم عوض می‌شود. در هواشناسی ما با یک جریان سیال طرف هستیم. فعل و انفعال‌های دینامیکی و سینتتیک باعث می‌شود تغییرات عمده‌ای رخ دهد. ما هیچ زمان در هیچ نقطه‌ای از جهان پیش‌بینی دقیقی برای بازه‌های بلندمدت نداریم. حتی برای بازه‌های کوتاه‌مدت یکی‌، دوروزه نیز پیش‌بینی‌ها قطعی نیست. در هواشناسی هیچ پیش‌بینی قطعی وجود ندارد. پیش‌بینی پاییز پربارش در ایران برای سه ماه قبل بود.

تصحیح پیش‌بینی

رئیس مرکز ملی پیش‌بینی سازمان هواشناسی به دیگر رسانه‌ها نیز گفته است که حتی درباره پیش‌بینی‌های چندروزه هواشناسی نیز این احتمال وجود دارد که وضعیت جوی دقیقاً مطابق آنچه از روزهای قبل پیش‌بینی شده است، پیش نرود. این اتفاقی است که در تمام نقاط دنیا رخ می‌دهد و در کشورهای پیشرفته نیز بعضاً شاهد آن هستیم که پیش‌بینی‌های چندروزه‌ای که در یک روز خاص اعلام می‌شود، در روزهای بعد تغییر می‌کنند. به همین دلیل است که مراکز پیش‌بینی هواشناسی در همه کشورها، در تمام روزهای هفته در حال فعالیت هستند و همه‌روزه پیش‌بینی‌های قبلی خود را به‌روزرسانی می‌کنند تا آنچه به عنوان پیش‌بینی مطرح می‌شود، به واقعیتی که در آینده رخ خواهد داد، نزدیک‌تر باشد. برنا در گزارشی نوشته است که بررسی نقشه‌های هواشناسی در شهریورماه از احتمال پرباران بودن پاییز ۱۴۰۲ در اغلب نقاط کشور حکایت داشت، مهرماه امسال وضعیت بارندگی‌ها در ایران طبق پیش‌بینی‌های اولیه مناسب بود؛ به نحوی که در اولین ماه پاییز، متوسط بارندگی‌ها در سطح کشور نسبت به میانگین بلندمدت حدود 3 /12 درصد بیشتر بود. در آبان‌ماه نیز با وجود اینکه در روزهای ابتدایی شاهد دوره کوتاهی از خشکی بودیم، اما بارندگی‌های مناسب در روزهای پایانی این ماه باعث شد که در مجموع دو ماه ابتدایی پاییز ۱۴۰۲، میزان بارندگی‌ها در سطح کشور تقریباً با شرایط نرمال یا همان متوسط بلندمدت برابر باشد. کم‌بارشی شدید آذرماه امسال باعث شد که مجموع بارندگی‌ها در پاییز ۱۴۰۲ نسبت به متوسط درازمدت به شکل محسوسی کمتر شود. پژوهشگران هواشناسی تاکید دارند که در اواخر آبان‌ماه برای سازمان هواشناسی محرز شد که قطعاً در آذرماه شاهد کاهش شدید بارش خواهیم بود و در همان زمان اعلام کردیم که پیش‌بینی‌های قبلی مبنی بر نرمال بودن میزان بارندگی‌های پاییزه یا حتی پربارش بودن بعضی نقاط، صحیح نیست و احتمالاً سرجمع بارش‌های سه‌ ماه پاییز نسبت به میانگین بلندمدت کمتر باشد. سازمان هواشناسی تلاش کرد که به‌موقع، تغییری را که در پیش‌بینی‌های اولیه رخ داده بود، اعلام کند تا دستگاه‌های مسوول و عموم مردم بتوانند براساس پیش‌بینی‌های جدید برنامه‌ریزی کنند. این اتفاق در آبان‌ماه رخ داد. با وجود اینکه در مهر ۱۴۰۲ متوسط میزان بارندگی‌های کشور بیش از ۱۲ درصد از میانگین بلندمدت بیشتر بود، ولی کم‌بارشی شدید آذرماه امسال باعث شده است که انتظار داشته باشیم تا پایان فصل پاییز، سرجمع بارندگی‌های پاییزه در نقاط مختلف ایران به صورت متوسط بیش از ۳۰ درصد از شرایط نرمال کمتر باشد. ضیائیان درباره پیش‌بینی‌های اولیه سازمان هواشناسی از میزان بارندگی‌ها در زمستان ۱۴۰۲ نیز گفت: براساس نقشه‌های هواشناسی، پیش‌بینی فصلی زمستان امسال نشان می‌دهد که مقدار بارش‌های زمستانه در اغلب نقاط کشور احتمالاً در سطح نرمال خواهد بود، ولی با توجه به اینکه در پاییز سال جاری دچار کم‌بارشی شدیم، احتمالاً مجموع بارندگی‌های پاییز و زمستان ۱۴۰۲ یعنی از ابتدای مهر تا پایان اسفند از میانگین بلندمدت پایین‌تر خواهد بود؛ به عبارت دیگر، به نظر می‌رسد که در شش ‌ماه نخست سال آبی ۱۴۰3-۱۴۰2 مجموعاً از نظر میزان بارندگی‌ها شاهد تداوم خشکسالی سه سال گذشته باشیم، اگرچه به نظر می‌رسد شدت خشکسالی امسال نسبت به سال‌های گذشته تا حدودی کمتر باشد. ضیائیان در مورد کمبود امکانات و تجهیزات مورد نیاز سازمان هواشناسی کشور و احتمال بروز خطا در پیش‌بینی‌های فصلی تاکید کرده است: درست است که کشور ما با کمبود تجهیزات و به‌خصوص رادارهای هواشناسی مواجه است، اما این مساله تاثیری در افزایش احتمال بروز خطا در پیش‌بینی‌های فصلی ندارد، زیرا به صورت کلی هرکدام از تجهیزات هواشناسی برای یک نوع پیش‌بینی مورد استفاده قرار می‌گیرد و کاربرد اصلی رادارها، کمک به افزایش دقت پیش‌بینی‌های بسیار کوتاه‌مدت یعنی پیش‌بینی‌های مربوط به کمتر از شش ساعت آینده است و می‌تواند میزان صحت این پیش‌بینی‌ها را تا بیش از ۹۵ درصد بهبود بدهد. حتی اگر امکانات هواشناسی کشور به حدی ارتقا یابد که تمام نقاط ایران زیر پوشش راداری قرار گیرد، باز هم تنها پیش‌بینی‌های مربوط به کمتر از شش ساعت آتی بهبود خواهد یافت و بیشتر شدن تعداد رادارها، کمکی به بهبود وضعیت پیش‌بینی‌های فصلی و حتی پیش‌بینی‌های روزانه نخواهد کرد. افزایش دقت پیش‌بینی‌های زیر شش ساعت از اهمیت بسیار بالایی به‌خصوص در پیشگیری از وقوع آسیب‌های ناشی از مخاطرات جوی برخوردار است. اگر چند ساعت قبل از بروز حوادثی نظیر سیلاب بتوان هشدارهای لازم را ارائه داد، قطعاً فرصت مناسبی برای کاهش خسارات احتمالی ناشی از این‌گونه حوادث وجود خواهد داشت. مقامات هواشناسی بر این باور هستند که با وجود اینکه ایران با کمبود رادارهای هواشناسی مواجه است و حتماً برای ارائه پیش‌بینی‌های دقیق‌تر مربوط به بازه‌های زمانی بسیار کوتاه‌مدت و ارائه هشدارهای سریع لازم، باید رادارهای بیشتری تهیه شود، ولی سازمان هواشناسی کشور دچار کمبود امکانات مورد نیاز برای ارائه پیش‌بینی‌های میان‌مدت و بلندمدت از جمله پیش‌بینی‌های فصلی نیست و تقریباً همان امکاناتی که در سایر کشورهای جهان برای انجام این‌گونه پیش‌بینی‌ها استفاده می‌شود، در ایران نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

55 میلی‌متر کاهش بارش برای 50 سال

سال 1396 رئیس وقت مرکز ملی پایش خشکسالی سازمان هواشناسی گفته بود: ایران متاثر از روند گرمایش جهانی است که البته همه دنیا با آن درگیر هستند. اما واقعیت این است در 50 سال اخیر ایران هم با کاهش بارش‌ها مواجه بوده و هم با افزایش دما. آمارها با ما حرف می‌زنند. در نیم‌قرن اخیر ایران دو درجه گرم‌تر شده است. برای هر دهه ما با 4 /0 سلیسیوس افزایش دما یا 04 /0 سلیسیوس برای هر سال مواجه هستیم. در بارش‌های سالانه ما در ایران حدود 1 /1 میلی‌متر روند کاهشی داریم که برای هر دهه حدود 11 میلی‌متر و برای 50 سال می‌توان گفت 55 میلی‌متر کاهش میانگین بارش داریم. سال 96 که شاهرخ فاتح چنین اظهارنظری داشته خبرها از روند کاهشی بارش حکایت داشته است. به نظر می‌رسد هفت سال پیش رسانه‌ها مثل اکنون یعنی پاییز 1402 خبر از خشک‌ترین پاییز دادند. البته این‌بار «طی 67 سال اخیر» را نیز به آن اضافه کرده‌اند! آن زمان مرکز ملی پایش خشکسالی در گزارشی که البته در هیچ رسانه‌ای منتشر نشده و اکنون در این گزارش گنجانده شده، گفته است؛ پدیده‌هایی که با آن مواجه هستیم، نشان می‌دهد ما مساله کم‌بارشی را در طول تاریخ داشته‌ایم. شما می‌توانید به دعای کوروش کبیر توجه کنید که یکی از خواسته‌هایش برای حفظ ایران در دوران امپراتوری عظیم و قدرتمندش، حفاظت از خشکسالی در کنار جنگ و دروغ است! در 40 سال اخیر در تمام دنیا روند گرمایش سرعت گرفته و کشورهایی مثل ما در روند تغییر اقلیم قرار دارند و مطالعه نمودارهای چندین و چندساله در جهان نشان می‌دهد، روند تغییر وجود داشته است و تغییر اقلیم و گرمایش در حال شدیدتر شدن است. در کنار این ایران در مناطق خشک و نیمه‌خشک کره زمین واقع است و با خشکسالی و کم‌بارشی به صورت ذاتی مواجه بوده است. نکته مهمی که درباره کم‌بارشی‌های اخیر با آن مواجه هستیم چیز تازه‌ای نیست. این کم‌بارشی در پاییز موضوع استثنایی در ایران محسوب نمی‌شود. در خیلی از مناطق کشور مساله کم‌بارشی وجود دارد. در این حرف که این پاییز در زمره پاییزهای خشک است شکی نیست و این پاییز را باید در کنار پاییزهای خشک دیگر قرار بدهیم. اما این‌طور القا شده است که این پاییز با مساله‌ای استثنایی مواجه هستیم. فاتح آن زمان تاکید کرده است که رسانه‌ها به نقل از سازمان هواشناسی اعلام کرده‌اند که پاییز امسال در 67 سال اخیر خشک‌ترین پاییز است. برای ما سوال به‌وجود آمده که آمار مقایسه بارش طی 67 سال اخیر از کجا وارد متن خبرها شده است. تمام آمارهایی که سازمان هواشناسی به آن استناد و بر روی آن تحلیل می‌کند و گزارش می‌دهد، حداکثر 50 سال است. با این حال دوره آماری بارش‌ها در ایران حدود 30 سال است. آن زمان تاکید شده است که در تمام دنیا روش استاندارد پایه آماری مشخصی را تعریف می‌کنند. سازمان هواشناسی در ایران نیز بر همین پایه عمل می‌کند. ایستگاه بوشهر 100 سال آمار دارد و مهرآباد 70 سال ولی نمی‌توانیم با مناطق دیگر که شاید 10 سال آمار دارند کار مقایسه و بعد میانگین بلندمدت را به‌دست بیاوریم. در ایران 67 سال آمار مقایسه برای بارش‌های کشور نداریم. مجموعه کشور باید در فاز پهنه‌بندی و یکسان‌سازی برود و باید دوره آماری یکسان تعریف شود و برای این مساله در تمام دنیا نیز دوره پایه اقلیمی تعریف می‌کنند که دوره 30‌ساله را به‌عنوان پایه اقلیمی می‌گیرند و همه‌چیز را با آن پایه اقلیمی می‌سنجند. این وضعیت دو سال قبل‌تر از این نیز صادق است. خبرآنلاین در گزارشی که 8 اسفند 1394 نوشته است توضیح داده که سال آبی 1394 به خوبی آغاز شد. بارش‌های بی‌نظیر پاییز خصوصاً آبان‌ماه این نوید را می‌داد که تا پایان سال بارندگی‌ها ادامه پیدا کند و وضعیت کشور را از لحاظ خشکسالی بهبود بخشد. اما این اتفاق در دی و بهمن سال 1394 نیفتاد و بارندگی‌ها به شکل ناراحت‌کننده‌ای کاهش داشت. پایین بودن میزان بارش فرضیه وارد شدن کشور به دوره ترسالی را تا حدودی رد کرد. مسوولان هواشناسی کشور اما اعلام کردند که ایران همچنان در دوره خشکسالی به سر می‌برد و ال‌نینو هم تاثیر چندانی بر آب‌وهوای امسال و سال آینده (1395) نخواهد داشت.

رسانه‌ها و واکنش به بارش برف در ایران و ترکیه

کارشناسان و مقامات سازمان هواشناسی به تفاوت بارش برف در ترکیه و ایران و البته انتقادها از وضعیت پیش‌بینی هواشناسی در مورد پاییز و بحث بارورسازی ابرها واکنش نشان داده و بعضاً در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها اظهارنظر کرده‌اند. سحر تاج‌بخش‌مسلمان، رئیس سازمان هواشناسی در این مورد گفته است: باروری ابرها موضوع علمی و قابل انجام و قابل بررسی است. سازمان جهانی هواشناسی اعلام کرده است، فعالیت‌ها به عنوان عاملی برای حل مشکل خشکسالی می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد. در برخی مناطق با بارورسازی ابرها، افزایش بارش‌ها تجربه شده است اما از سوی سازمان جهانی هواشناسی، بارورسازی ابرها به‌عنوان راهی عملیاتی برای حل مشکل خشکسالی توصیه نشده است.‌ او همچنین در واکنش به پیش‌بینی نادرست هوا در آذرماه نیز گفته: «ما از الگوی کشورهای فرانسه، آلمان، انگلستان و ژاپن استفاده می‌کنیم، این الگوها نیز افزایش بارش‌ها در پاییز امسال را فرانرمال نشان می‌داد.»

عباس رنجبر، عضو هیات ‌علمی پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو نیز در این‌باره توضیح داده است: وضعیت اقلیم ترکیه را باید جدا از کشورهای غرب آسیا مانند عراق، سوریه، عربستان، افغانستان و حتی ترکمنستان دانست چون این کشورها به عنوان سرزمین‌های شرقی مدیترانه نیاز به شکل‌گیری سیستم‌های چرخنده دارند که این سیستم‌ها امسال چندان فعال نشدند.

صادق ضیائیان، رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا درباره ماجرای مصرف بیش از حد گاز در کشور و تاثیر آن بر بارش‌های امسال به رسانه‌ها گفته: «این حرف قابل قبول نیست و نمی‌تواند عامل موثری در کم‌بارشی‌ها باشد. ما به‌طور دائم جو را پایش می‌کنیم، به همین دلیل اعلام می‌کنیم آنچه باعث کم‌بارشی در پاییز امسال به ویژه در ماه آذر شد، انتقال اندک رطوبت از دریای سرخ و مدیترانه به سمت کشورمان بود وگرنه اگر مصرف گاز چنین توانی داشته باشد، چرا سال‌های پربارش هم به سراغمان می‌آید؟»