پوتین؛ مدیر تضادها

نظرسنجی ASDA’A BCW در سال 2021 می‌گوید جوانان عرب نسبت به سال‌های گذشته، نگاه مثبت‌تری نسبت به روسیه پیدا کرده‌اند. 72 درصد از جوانان عرب معتقدند روسیه متحد مهم دنیای عرب است و 26 درصد از آنها هم روسیه را دشمن مهم خود می‌دانند. این در حالی است که نتایج این نظرسنجی می‌گوید 57 درصد از جوانان عرب، آمریکا را متحد مهم خود می‌دانند و 41 درصد هم معتقد به دشمنی آمریکا هستند. از نظر جوانان عرب، روسیه بعد از چین، مهم‌ترین متحد غیرعرب آنهاست. این در حالی است که در سال 2015 ایالات متحده بعد از عربستان، دومین متحد کشورشان از نظر جوانان عرب بوده است.

این نظرسنجی، نشانه گویایی از بازگشت روسیه به آسیای غربی است. در سال‌های اخیر، بحث‌های زیادی در این باره مطرح شده که کدام قدرت‌های بزرگ جهانی یا منطقه‌ای در آسیای غربی در حال ظهور یا افول‌اند و چین و روسیه به‌زعم بسیاری از تحلیلگران جزو گروه اول به‌شمار می‌روند. روسیه در سال‌های اخیر مشارکت خود را در آسیای غربی به میزان قابل توجهی افزایش داده است. این مشارکت شامل ابعاد مختلفی از جمله تجارت و سرمایه‌گذاری، بخش انرژی، همکاری نظامی و فعالیت‌های دیپلماتیک بوده است. روسیه در سال 2015 با اعزام نیروهای نظامی‌اش به سوریه بازگشت چشمگیری به منطقه داشت و برای نخستین بار از زمان سقوط اتحاد جماهیر شوروی، نیروهای نظامی‌اش را در خارج از آنچه مسکو به عنوان «خارج نزدیک» نظر می‌گیرد، مستقر کرد. البته چین هم حضورش در منطقه آسیای غربی را افزایش داده است و افزایش تعامل چینی و روسی در منطقه تاکید می‌کند که ایالات متحده در دوره جدیدی از رقابت استراتژیک با آنها قرار دارد. این رقابت نه‌تنها در اروپا و آسیا بلکه در آفریقا، آمریکای لاتین و آسیای غربی نیز برقرار است و در شرایطی اتفاق می‌افتد که بسیاری از آمریکایی‌ها نیز از نقش ایالات متحده به‌عنوان رهبر و پلیس جهان خسته شده‌اند. پیش از حمله دوباره به اوکراین، روسیه نشان داده بود که به دنبال چندجانبه‌گرایی و برهم زدن نظم فعلی بین‌المللی به رهبری ایالات متحده و دموکراسی‌های غربی، احیای مجدد حوزه نفوذ مناسب خود در کشورهای پیشین اتحاد جماهیر شوروی و البته تضعیف روابط بین اروپا و ایالات متحده است. درست است که این رقابت استراتژیک در صحنه جهانی اجرا می‌شود، اما آسیای غربی یک صحنه مهم منطقه‌ای است. این منطقه، با توجه به موقعیت استراتژیک و منابع انرژی وسیع، برای روسیه و البته برای چین از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. با بحران جدید اوکراین و دامنه‌دار شدن آن، احتمالاً اولویت‌بندی روسیه هم تا حدی تغییر خواهد کرد. با این وصف، همکاری‌های روسیه با عربستان و شرکای عربش در منطقه در اوپک‌پلاس تداوم یافته و نشانه آشکاری از سوی این کشورها مبنی بر تجدیدنظر در روابط احیاشده با روسیه دیده نمی‌شود. روسیه در زمانی که نفوذ ایالات متحده در منطقه رو به کاهش است، تعامل با آسیای غربی را راهی برای معرفی مجدد خود به‌عنوان یک قدرت بزرگ در صحنه جهانی می‌داند. همانند برنامه‌های پکن، استراتژی آسیای غربی مسکو متکی بر حفظ روابط خوب با همه کشورهای منطقه است و بیشترین تلاش را برای حداکثرسازی منافع در منطقه با حداقل تعهد یا پتانسیل ضرر انجام می‌دهد. ابتکار جدید سیاسی روسیه در منطقه، مدیریت تضادهاست که باعث شده این کشور، روابط خود را با رقبای منطقه‌ای ازجمله ایران، عربستان، رژیم صهیونیستی، قطر، مراکش و الجزایر مدیریت کند.

دیپلماسی و اقتصاد

روسیه قبل از اعزام نیروی نظامی به سوریه، در حال افزایش مشارکت خود در آسیای غربی بود. در منطقه‌ای که روابط شخصی سران کشورها بسیار مهم است، ولادیمیر پوتین مدت زیادی را برای بازدید از کشورهای آسیای غربی از جمله ایران، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، اردن، قطر، ترکیه و اسرائیل صرف کرد. روسیه با تاکید بر اعتقاد خود به حاکمیت دولت‌ها و همچنین مخالفت خود با مداخلات بیرونی و قیام‌های داخلی، این تعامل را عمیق‌تر کرد. مسکو البته به‌شدت نگران پتانسیل گسترش افراط‌گرایی اسلامی و تروریسم به روسیه و کشورهای همسایه است. از نظر مسکو، وقایع بهار عربی و همچنین مداخلات ایالات متحده در عراق و لیبی منطقه را بی‌ثبات کرده است. روسیه برخلاف ایالات متحده، خود را به‌عنوان شریک قابل اعتماد برای کشورهای منطقه معرفی می‌کند که در مورد حقوق بشر یا آزادی‌های اجتماعی سخنرانی نخواهد کرد بلکه به تجارت، سرمایه‌گذاری و دیپلماسی انرژی کمک خواهد کرد. در کنار هم، روسیه و آسیای غربی بیش از 60 درصد از ذخایر نفت و گاز اثبات‌شده جهان را دارند و 50 درصد از نفت جهان و تقریباً 40 درصد از گاز طبیعی آن را تولید می‌کنند. وقتی روسیه و کشورهای آسیای غربی برای دنبال کردن منافع مشترک همکاری می‌کنند، پیامدهای قابل توجهی در بازارهای جهانی نفت و گاز وجود دارد.

روسیه و عربستان سعودی اصلی‌ترین کشورهای موثر در اوپک‌پلاس هستند که موفق شده‌اند کف قیمت‌های نفت را تعیین کنند. این همکاری حتی با سفر بایدن به جده نیز چندان دستخوش تغییر نشده و بعید است که محمد بن‌سلمان در حمایت از بایدن، کاملاً از روسیه و چین دل بکند. آمریکا با انقلاب شیل، به یک قدرت نفتی تبدیل شده و می‌تواند معادلات حاکم بر بازار نفت را که طی دهه‌ها برقرار بود، به‌هم بزند. در این شرایط، عربستان و روسیه برای حفظ سهم بازار خود مجبور به همکاری با یکدیگرند. عربستان و روسیه در منطقه با یکدیگر اختلاف دارند، اما در بحث نفت و مسائل مربوط به اقتصاد، منافع دو کشور به‌هم گره خورده است. همچنین با نزدیک شدن عربستان به روسیه، قدرت پوتین در آسیای غربی بیش از هر زمان دیگری افزایش یافته است. سعودی‌ها به‌دنبال کاهش وابستگی به آمریکا و افزودن به شرکای خارجی خود هستند و از سویی روسیه قطعاً می‌تواند نقطه تعادل‌بخشی در رقابت ایران و عربستان در منطقه باشد. اگر عربستان روابطش با روسیه را بهبود نبخشد، با توجه به موفقیت همکاری نزدیک در سوریه، ایران جایگاه استراتژیکی در سیاست خارجی روسیه می‌یابد و این به ضرر نقش عربستان در منطقه خواهد بود. به‌ویژه با توجه به اختلاف منافع ایران و روسیه در بخش‌های مختلف از جمله در بخش نفت و گاز، روابط با رژیم صهیونیستی و حضور در آسیای مرکزی، عربستان با اهرم سرمایه‌گذاری اقتصادی درصدد نزدیک‌تر شدن به روسیه است. حتی در موضوع سوریه و با توجه به عدم حضور جدی آمریکا در آن، عربستان مجبور شد با روسیه همکاری کند تا راهی برای مصالحه در سوریه گشوده شود. این مسیری است که ترکیه و پاکستان نیز در منطقه پیموده‌اند تا از نقش آمریکا در سیاست خارجی خود بکاهند. از سوی دیگر، همکاری با کشورهای اوپک برای افزایش قیمت نفت به روسیه کمک کرده است تا خسارات اقتصادی ناشی از تحریم‌های غرب را جبران کند. با این توافق، برای کشورهای آسیای غربی نیز درآمد مناسبی ایجاد شده است. کشورهای آسیای غربی نیز بخشی از این درآمد را برای خرید عمده سلاح‌های روسیه و سرمایه‌گذاری در روسیه از طریق ابزارهایی مانند صندوق سرمایه‌گذاری مستقیم روسیه استفاده کرده‌اند. فروش اسلحه یکی از اجزای اصلی مشارکت روسیه در آسیای غربی است. پنجاه درصد فروش تسلیحات روسیه به آسیای غربی انجام می‌شود که این رقم در سال 2015 حدود 36 درصد بود. درگیری نظامی روسیه در سوریه نه‌تنها مسکو را قادر کرد طیف گسترده‌ای از سلاح‌های جدید و سیستم‌های تحویل را آزمایش کند، بلکه به‌عنوان یک تبلیغ کاملاً آشکار برای تجهیزات روسی نیز عمل کرد. اگرچه به تجهیزات نظامی آمریکا به‌عنوان استاندارد طلایی در منطقه نگریسته می‌شود، کشورهای آسیای غربی غالباً از شرایط سیاست خارجی وابسته به فروش تسلیحات آمریکا و کندی روند فروش اسلحه آمریکا ناامید شده‌اند که دلیل اصلی‌اش هم سیاست آمریکا برای محافظت از اسرائیل و جلوگیری از گسترش پتانسیل‌های ضربه زدن به آن است. در نتیجه، رهبران آسیای غربی روسیه را به‌عنوان یک منبع جایگزین بسیار مناسب برای تسلیحات می‌دانند. در سال‌های گذشته، مصر قراردادی 5 /3 میلیارددلاری با روسیه امضا کرد و عراق پس از هند، دومین واردکننده بزرگ تسلیحات روسیه شد. روسیه همچنین قراردادی با امارات امضا کرده است و عربستان سعودی و قطر نیز به دنبال خرید سیستم ضدهوایی پیشرفته اس-400 بوده‌اند.