کلاه گشاد آبی

جواد حیدریان: حفر چاه‌های غیرمجاز همیشه یکی از چالش‌های مهم سرزمین ایران در مساله بحران آب بوده است. اکنون نزدیک به 800 هزار چاه به صورت رسمی در کشور شناسایی شده است که به گفته سخنگوی دولت 320 هزار حلقه از این چاه‌ها غیرمجاز است. البته باید با قطعیت گفت این چاه‌های شمارش‌شده تنها چاه‌هایی است که ماموران دولت توان شناسایی آنها را داشته‌اند. به نظر می‌رسد باید درصد بزرگ‌تری به تعداد واقعی چاه‌های غیرمجاز افزود اما ایجاد عزم برخورد با ایجادکنندگان چاه‌های غیرمجاز در کشوری که با تنش آبی شدید درگیر است و روزبه‌روز گرم‌تر و احتمالاً خشک‌تر خواهد شد، امیدبخش است.

بررسی وضعیت چاه‌های غیرمجاز و تاثیر آن بر تولیدات کشاورزی و امنیت غذایی مساله مهمی است. اما مهم‌تر از آن پراکنش چاه‌های غیرمجاز در مناطقی است که از قضا مشکل آب کمتری دارند! شاید تحلیل این رویداد نیازمند کنکاش بیشتر و حتی بررسی حقوقی باشد. استان‌های آذربایجان‌های شرقی و غربی و سه استان شمالی حاشیه خزر که از بالاترین نرم بارندگی و همین‌طور کمترین تنش آبی برخوردار هستند و سطح آب‌های زیرزمینی در این مناطق بسیار بالاتر از مناطق مستعد خشکسالی و کم‌آبی و کم‌بارشی است، بیشترین تعداد چاه‌های غیرمجاز را دارند. نشانه این بی‌سامانی را می‌توان در طمع هولناک گسترش سطح زیر کشت در اطراف دریاچه ارومیه و خشک شدن این دریاچه تا پیش از بارش فراتر از نرمال دو سال اخیر در حوضه آبخیر ارومیه جست‌وجو کرد.

حالا البته حال دریاچه ارومیه رو به بهبودی است اما هزینه‌های بسیاری به کلیت پیکره نظام بودجه‌ریزی و برنامه‌ریزی کشور و همین‌طور مدیریت تخصصی اقتصاد کشاورزی و محیط زیست کشور وارد آمده تا دریاچه ارومیه احیا شود، اگرچه دلیل اصلی احیای نصفه و نیمه‌ دریاچه صرف هزینه‌های چند صدمیلیاردی از جیب مردم ایران نیست، بلکه افزایش نرم بارش در سال جاری و البته سال پیش در این حوضه آبریز بوده است. درک جامعه‌شناختی سوءمصرف آب در استان‌های شمال شرقی کشور به‌خصوص حاشیه دریاچه ارومیه و استان‌های ساحل خزر نشان می‌دهد مشکل چاه‌های غیرمجاز از قضا خشکسالی و کم‌آبی نیست، بلکه بی‌مسوولیتی برخی افراد و البته ضعف مدیریت منابع آب در این استان‌هاست.

اگر در یزد، کرمان، اصفهان، سیستان و بلوچستان و... چاه غیرمجاز زیادی حفر شود، شاید بتوان دلیل آن را با خشکسالی و کمبود مواد کشاورزی و تلاش برای کنترل مدیریت به سبب کاهش درآمدهای مردم وابسته به منابع آب تحلیل کرد، اما در استان‌های برخوردار، چرا بیشترین حفر چاه وجود دارد؟ این بحث نیازمند بررسی جداگانه‌ای است اما بی‌تردید حفر چاه‌های غیرمجاز نه‌تنها حداقل منابع کشاورزی مناطق را نابود می‌کند بلکه سوءاستفاده از منابع آب و سوءمدیریت در کنترل مناطق می‌تواند حیات سرزمین در ایران را نیز تهدید کند. چنانچه خشک شدن دریاچه ارومیه محصول آز و طمع برخی افراد و نبود مدیریت در منابع آب این منطقه ارزیابی شده و دلیل اصلی بحران خشکیدگی ارومیه اعلام شده است. در این پرونده اثر حفر چاه‌های غیرمجاز بر مدیریت کشاورزی و بحران سرزمینی را به بحث گذاشته‌ایم.