مهمانان سرزده اتحادیه عرب
در نشست اتحادیه کشورهای عرب چه گذشت؟
نشست اتحادیه عرب که منتقدان آن را اغلب رویدادی ناکارآمد می‌خوانند امسال نه‌تنها به دلیل بازگشت بشار اسد پس از بیش از یک دهه، بلکه به دلیل حضور غیرمنتظره ولادیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین متفاوت از همیشه برگزار شد. پس از سفر هفته گذشته زلنسکی به اروپا، رئیس‌جمهور اوکراین در نشست سران کشورهای عربی، در ادامه بخشی از یک طرح گسترده برای تقویت حمایت جهانی از کشورش در برابر تهاجم 15ماهه روسیه صحبت کرد. بازگشت اسد به این اجلاس اما نمایانگر تجدیدنظری بزرگ‌تر در روابط کشورهای منطقه بود. تجدیدنظری که با احیای روابط دیپلماتیک ایران و عربستان سعودی با میانجیگری چین آغاز شد. حضور عجیب و همزمان بشار اسد و زلنسکی در نشست اتحادیه عرب نتیجه دیپلماسی اخیر بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی است که به دنبال احیای روابط بین کشورهای منطقه است.
اما چرا نشست سالانه اتحادیه عرب اهمیت دارد و هدف آن چیست؟ اتحادیه عرب که مقر آن در قاهره است 78 سال پیش از طریق یک هویت مشترک به مفهوم «عرب‌زبان» بودن شکل گرفت. اعضای موسس این اتحادیه مصر و سوریه بودند و در طول زمان اتحادیه به 22 عضو گسترش پیدا کرد. اهداف اتحادیه عرب در سال 1945 تقویت و هماهنگی برنامه‌های سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی اعضای آن و میانجیگری اختلافات میان آنها یا میان آنها و کشورهای دیگر بود. امضای توافقنامه همکاری مشترک دفاعی و اقتصادی در 13 آوریل 1950 نیز امضاکنندگان را متعهد به هماهنگی اقدامات دفاعی نظامی کرد. تحت رهبری محمود ریاض، سومین دبیرکل اتحادیه در سال‌های 1979-1972 فعالیت سیاسی افزایش پیدا کرد. با این حال اتحادیه به دلیل اختلافات داخلی در مورد مسائل سیاسی، به ویژه مسائل مربوط به اسرائیل و فلسطین ضعیف شد. پس از امضای معاهده صلح مصر با اسرائیل در 26 مارس 1979، سایر اعضای اتحادیه عرب به تعلیق عضویت مصر و انتقال مقر اتحادیه از قاهره به تونس رای دادند. مصر در سال 1989 به عضویت اتحادیه عرب بازگردانده شد و مقر اتحادیه در سال 1990 به قاهره بازگشت. اگرچه چندین تن از اعضای این اتحادیه در طول سال‌های اخیر روابط خود را با اسرائیل عادی کرده‌اند اما اتحادیه عرب همچنان به حمایت از آرمان فلسطین به عنوان یکی از مهم‌ترین ماموریت‌های خود ادامه می‌دهد. فلسطینی‌ها به‌رغم اینکه کشور مستقلی ندارند، عضویت کامل در این اتحادیه دارند.
اثر تهاجم عراق به کویت
حادثه دیگری که موجب شکاف در اتحادیه عرب شد حمله صدام حسین به کویت بود. تهاجم عراق به کویت در سال 1990 و ورود اتحادیه عرب به این جنگ به درخواست عربستان سعودی در تلاش برای خلاصی کویت از حضور عراق باعث شکاف عمیقی در این گروه شد. در جریان اشغال کویت به‌وسیله عراق کشورهای عربستان سعودی، مصر، سوریه، مراکش، قطر، بحرین، کویت، امارات متحده عربی، لبنان، جیبوتی و سومالی از حضور نیروهای خارجی در عربستان سعودی برای دفاع از کویت حمایت کردند و همه آنها به جز سه کشور آخر به نحوی هر چند اندک در این جنگ دخالت نظامی داشتند. با آغاز اعتراضات مردمی معروف به بهار عربی در چند کشور خاورمیانه و شمال آفریقا در اواخر سال 2010 و اوایل سال 2011 اتحادیه عرب مجبور شد خود را با تغییرات ناگهانی در جهان عرب وفق دهد. در فوریه سال 2011 اتحادیه عرب عضویت لیبی را به دلیل واکنش خشونت‌آمیز رژیم این کشور به اعتراضات به حالت تعلیق درآورد و در ماه مارس از تحمیل منطقه پرواز ممنوع برای محافظت از مخالفان معمر القذافی رهبر لیبی در برابر حملات هوایی از سوی نیروهای وفادار او حمایت کرد. عضویت لیبی در اتحادیه عرب اما در ماه آگوست با نمایندگی شورای ملی انتقالی (TNC) پس از سرنگونی قذافی دوباره برقرار شد. در همین حال با خشونت فزاینده قیام سال 2011 در سوریه، اتحادیه عرب در ماه نوامبر با دولت سوریه به توافق رسید تا به سرکوب خونین 10ماهه خود علیه اعتراضات مسالمت‌آمیز در سوریه پایان دهد.
کمتر از دو هفته بعد اما با گزارش‌هایی مبنی بر ادامه کشتار معترضان از سوی نیروهای سوری به‌رغم توافق، اتحادیه عرب به تعلیق عضویت سوریه رای داد. این تعلیق در طول 12 سال جنگ داخلی به قوت خود باقی ماند. در سال 2023، در حالی که درگیری تا حد زیادی به منطقه شمال غرب سوریه محدود شده بود بشار اسد رئیس‌جمهور سوریه به اتحادیه عرب بازگردانده شد. اعضای این گروه غالباً اهداف سیاسی مشترکی با پیوندهای تجاری و نظامی عمیق میان همسایگان دارند اما اختلاف عمیق و رقابت به دلیل منافع متفاوت نیز در میان کشورهای عضو وجود دارد. اتحادیه عرب در سراسر منطقه لوانته، خلیج‌فارس و آفریقا و با حضور کشورهایی مانند کومور و جیبوتی گسترده است. تاثیرگذارترین کشورهای آن به‌طور سنتی مصر و عربستان سعودی و همچنین اردن، عراق، امارات متحده عربی و قطر بوده‌اند.
غایبان امسال نشست اتحادیه عرب
رهبر نظامی سودان در نشست امسال اتحادیه عرب شرکت نکرد اما یکی از مقامات کابینه‌اش به جای او حضور پیدا کرد. سودان درگیر بحران جدی است و ژنرال عبدالفتاح برهان ارتش را در نبرد با معاون سابق خود، ژنرال محمد حمدان داگالو، رهبری می‌کند. ژنرالی که گروهی از نیروهای شبه‌نظامی را زیر کنترل دارد. یکی دیگر از غایبان نشست شیخ محمد بن‌زاید، رئیس امارات متحده عربی بود که به جای خود برادرش، معاون رئیس‌جمهور شیخ منصور بن‌زاید را به این نشست فرستاد. اگرچه غیبت شیخ محمد در اجلاس جده ظاهراً به دلیل تعهدات قبلی است اما در واقع از افزایش تنش‌ها و رقابت با ولیعهد عربستان سعودی خبر می‌دهد.
حضور زلنسکی در نشست اتحادیه عرب
برای محمد بن سلمان ولیعهد عربستان سعودی، این نشست فرصتی بود برای نشان دادن استراتژی او برای حضور همزمان زلنسکی، که کشورش با روسیه در جنگ است، به همراه اسد که دولتش با حمایت نظامی روسیه همچنان بر سر کار است. زلنسکی در سخنرانی روز جمعه در جمع سران کشورها از رهبران عرب خواست از مسلمانان اوکراین و حاکمیت کشورها محافظت کنند. او گفت، «برخی در میان شما هستند که چشمان خود را بر الحاق غیرقانونی سرزمین اوکراین به روسیه و اسیران جنگی می‌بندند». عربستان سعودی و دیگر کشورهای عربی تاکنون در مقابل فشار برای انتخاب یکی از طرفین در رقابت برای قدرت بین روسیه و ایالات متحده مقاومت کرده‌اند. عربستان سعودی در مبادله اسیران در جنگ روسیه و اوکراین میانجیگری کرده و متعهد شده است 400 میلیون دلار به اوکراین کمک کند. اما در عین حال این پادشاهی یک پیمان نفتی با روسیه را حفظ کرده است که به حفظ قیمت انرژی کمک می‌کند و از هر دو اقتصاد حمایت می‌کند. سایر کشورهای عربی روابط تجاری خود را با روسیه باز نگه داشته‌اند و به الیگارش‌های روسیه کمک می‌کنند تا از فشار تحریم‌های غرب فرار کنند. همچنین کشورهای عربی مانند مصر به شدت به غلات اوکراین وابسته هستند و برخی نیز روابط نظامی طولانی‌مدت با روسیه دارند. دفتر زلنسکی اعلام کرد که او سفر کاری خود را با دیدار با ولیعهد محمد بن‌سلمان آغاز کرد و در مورد راه‌های پایان دادن به جنگ در اوکراین و نقش عربستان سعودی در آزادی اسیران به‌وسیله نیروهای روسی گفت‌وگو کرد. زلنسکی همچنین از ولیعهد برای بازدید از اوکراین دعوت کرد.
بازگشت بشار اسد
12 سال پس از بیرون راندن کشورش از اتحادیه عرب به دلیل سرکوب خونین تظاهرات دموکراسی‌خواهانه، بشار اسد رهبر سوریه در نشست سران این اتحادیه گفت که امیدوار است بازگشت او نشانه مرحله جدیدی از صلح و رونق در منطقه باشد. بشار اسد با چهره‌ای خندان در شهر جده عربستان سعودی مورد استقبالی گرم قرار گرفت و در اولین سخنرانی خود از سال 2011 در نشست سران برای دوره جدیدی از همکاری اعراب ابراز امیدواری کرد. بازگشت اسد به اتحادیه عرب بدون هیچ پیش‌شرطی در مورد رفتار آتی او با میلیون‌ها سوری آواره در جنگ داخلی نقطه عطفی در خاورمیانه است و نشان می‌دهد که خشونت و سرسختی او نتیجه داده است. منتقدان اسد می‌گویند که حکومت او در داخل سوریه شکننده است، بخش‌های زیادی از شمال کشور خارج از کنترل اوست و میلیون‌ها پناهنده با حکومت او در کشورهای اطراف سوریه مخالف‌اند. اسد در این نشست گفت: «امیدوارم این آغاز مرحله جدیدی از اقدام اعراب برای همبستگی میان ما، صلح در منطقه و توسعه و رفاه به جای جنگ و ویرانی باشد.»
بدون دخالت کشورهای خارجی
رئیس‌جمهور سوریه گفت که کشورهای عربی باید از فرصت استفاده کنند تا سرنوشت خود را بدون دخالت خارجی رقم بزنند. در اولین عکس، اسد در حالی که لبخند می‌زد با ولیعهد سعودی، محمد بن‌سلمان دست داد و او را در آغوش گرفت؛ بن‌سلمانی که سیاست نزدیکی منطقه‌ای، احیای روابط دیپلماتیک با ایران و پایان دادن به جنگ یک‌ساله پادشاهی علیه شورشیان یمنی را در پی گرفته است. اسد در اولین دیدارهای خود در نشست با مقامات عربستان سعودی و همچنین کائیس سعید رئیس‌جمهور تونس ملاقات کرد؛ کسی که قدم‌به‌قدم به سمت دیکتاتوری پیش می‌رود و در حال سرکوب مخالفان در زادگاه اعتراضات بهار عربی است. اسد ظاهراً با اشاره به گروه‌های افراطی که در حین جنگ داخلی کشورش بر مخالفان سوری مسلط شدند و تعداد زیادی نیرو از تونس جذب کردند گفت: «ما با هم در برابر جنبش تاریکی ایستاده‌ایم.» عربستان سعودی به همراه امارات متحده عربی، تامین مالی یا تامین تسلیحات به مخالفان سوری را متوقف کرد و به این نتیجه‌گیری رسید که تلاش‌های نزدیک به یک دهه آنها برای سرنگونی اسد شکست خورده است. سیاستی که از سوی قدرت‌های غربی که مصمم به حفظ تحریم‌ها علیه رژیم هستند دنبال نمی‌شود.
شیخ تمیم بن حمدآل‌ثانی، امیر قطر، از دیگر حاضران در نشست اتحادیه عرب بود. برخی رسانه‌ها اخباری درباره ترک جلسه از سوی امیر پیش از سخنرانی «بشار اسد» منتشر کردند. امیر قطر در این اجلاس هیچ دیدار دوجانبه‌ای برگزار نکرد و خود صحبتی نکرد و به وضوح نمی‌خواست به روابط حساس و اخیراً پرتنش با عربستان سعودی آسیب برساند. او برای میزبانان سعودی خود آرزوی خیر کرد. عبدالله بوحبیب، وزیر امور خارجه لبنان، گفت که بازگشت آوارگان سوری در لبنان و منطقه از اولویت‌هایی است که اتحادیه عرب در هماهنگی با سوریه در حال کار بر روی آن است.
تکذیب بازگشت اجباری آوارگان
بوحبیب هرگونه بازگشت اجباری آوارگان سوری از لبنان را تکذیب کرد. موضوعی که نقطه کلیدی در مذاکرات با دولت اسد پس از بازگشت به گروه عرب است. در کنار لبنان کشورهایی مانند اردن و عراق هم که هر کدام با چالش‌های اقتصادی روبه‌رو هستند از رژیم سوریه می‌خواهند که بازگشت امن تعداد زیادی از پناهجویان سوری را که در این کشورها پذیرفته شده‌اند تضمین کند. یکی از دیگر دلایل دعوت از اسد برای شرکت در نشست اتحادیه عرب زمین‌لرزه‌های ماه فوریه در سوریه و ترکیه بود. زمین‌لرزه‌هایی که در اوایل سال جاری بخش‌هایی از سوریه و ترکیه را ویران کرد تلاش‌ها برای بازسازی روابط با دولت سوریه را تسریع کرد. ایالات متحده حتی تحریم‌های فلج‌کننده خود علیه سوریه را به مدت شش ماه کاهش داد تا موانعی را که بر سر راه رسیدن کمک به مردم در آنجا وجود دارد، کم کند. در مقابل ائتلاف اپوزیسیون سوریه در بیانیه‌ای شدیداللحن بازگشت اسد به اتحادیه عرب را «تایید تاسف‌بار جنایات فجیع او علیه مردم سوریه، بی‌اعتنایی به فداکاری‌های سوری‌ها در 12 سال گذشته و توهین به قربانیانی که در انتظار عدالت هستند» توصیف کرد و این بازگشت را «رها کردن سوری‌هایی که به دنبال آزادی هستند» خواند. اگرچه نشست اتحادیه عرب همواره به عنوان نشستی با اختلاف نظرهای زیاد و بیهوده تلقی می‌شود اما عربستان سعودی امیدوار است این نشست در پایان دادن به جنگ در سودان و یمن موثر باشد.
