پول دیجیتال بانک مرکزی
دوصد‌گفته، نیم‌کردار
ترجمه: جواد طهماسبی- بانک مرکزی فنلاند در سال 1992 کارت عجیبی به نام آوانت (Avant) را صادر کرد که به کارت برداشت شباهت داشت اما قرار بود ویژگی‌های پول نقد را تقلید کند. پول موجود در کارت آوانت نه از سوی یک بانک تجاری بلکه از طریق بانک مرکزی پشتیبانی می‌شد و به ادعای بانک اولین پول دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) جهان به‌شمار می‌رفت. دارندگان کارت حسابی در بانک نداشتند اما مقدار پول آنها به‌وسیله تراشه‌ای که در کارت نصب شده بود رهگیری می‌شد. این امر باعث می‌شد که همانند زمان استفاده از پول نقد، کاربران گمنام بمانند. آوانت سه سال کار کرد و سپس به بخش خصوصی سپرده و بعدها به‌طور کامل کنار گذاشته شد. این کارت در مقایسه با دیگر کانال‌های پرداخت از قبیل کارت‌های اعتباری نتوانست کاربران زیادی را جذب کند و درآمدزایی نیز نداشت. 30 سال دیگر طول کشید تا نظریه پول دیجیتال بانک مرکزی دوباره جان بگیرد. تا همین سال 2016 تقریباً هیچ بانک مرکزی این موضوع را جدی نمی‌گرفت اما اکنون اکثر آنها به پول دیجیتال می‌اندیشند. کاهش استفاده از پول نقد، پیدایش رمزارزها و احتمال معرفی لیبرا (Libra) پول دیجیتال فیس‌بوک بانک‌های مرکزی را بر آن داشت تا در جست‌وجوی راه‌هایی برای جلوگیری از سلب کنترل نظام‌های مالی برآیند. در مجموع 114 کشور که 95 درصد تولید ناخالص داخلی جهان را در اختیار دارند ارز دیجیتال بانک مرکزی را معرفی کرده یا آن را در دستور کار دارند. این رقم در اواسط سال 2020 فقط 35 کشور بود. حداقل 10 کشور این پول را عملیاتی کرده‌اند و بزرگ‌ترین عملیات آزمایشی آن در چین انجام می‌شود. با وجود این شوروهیجان، گروه کوچک اما فزاینده‌ای از سیاستمداران و بانکداران مرکزی فلسفه وجودی پول دیجیتال را زیر سوال برده‌اند. گزارش ژانویه سال 2020 مجلس اعیان بریتانیا به این نتیجه می‌رسد که «ما هنوز دلایل قانع‌کننده‌ای درباره ضرورت پول دیجیتال بانک مرکزی دریافت نکرده‌ایم». ریکس‌بانک سوئد در ماه مارس گزارشی 900صفحه‌ای ارائه داد که بیان می‌کند، دلایل ضرورت کرونا الکترونیکی (e-krona) از قدرت کافی برخوردار نیستند. دیگر کشورهایی که شاهد توانمندی بانکداری و نظام پرداخت خود هستند نیز به این گروه پیوسته‌اند. اما اشتباه است که پول دیجیتال بانک مرکزی را به‌طور کامل از دستور کار خارج کنیم. بانک‌های مرکزی آخرین نهاد تسویه در هر نظام مالی هستند. پول دیجیتال کلان (wholesale) که فقط در اختیار نهادهای مالی خاصی قرار می‌گیرد می‌تواند سامانه‌های پرداخت را رقابتی‌تر کند چون امکان دسترسی مستقیم بنگاه‌های فناوری مالی به بانک مرکزی را فراهم می‌کند. پول دیجیتال می‌تواند پرداخت‌های فرامرزی را تقویت و تسویه آنی دو واحد پولی را امکان‌پذیر کند. حتی کشورهایی که سامانه‌های پرداخت پیشرفته‌ای دارند باید پول دیجیتال بانک مرکزی داشته باشند تا بتوانند بر تنظیم استانداردهای حاکم بر طراحی ارزهای نوپا تاثیر گذارند. این احتمال منطقی وجود دارد که CBDCها روزی به جریان اصلی تبدیل شوند. با وجود بدبینی‌های اخیر، سرجان کانلیف، قائم‌مقام بانک انگلستان، می‌گوید این احتمال وجود دارد که پوند دیجیتال در پادشاهی متحده ضرورت پیدا کند. تاثیر پول‌های دیجیتال تا حد زیادی به طراحی آنها بستگی دارد. تمامی آنها تعهدات بانک مرکزی هستند و خطر هجوم به سپرده‌ها در بانک‌های تجاری را ندارند. برخی از آنها از بلاک‌چین‌های خصوصی استفاده می‌کنند. اما پول‌های دیجیتال فعال و آزمایشی از باهاما تا چین و نیجریه در چند اصل مشترک همگرایی دارند. بانک‌های تجاری واسطه‌گری آنها را انجام می‌دهند و ارائه‌دهندگان کیف الکترونیکی با آنها کار می‌کنند و پیچیدگی‌های مدیریت آنها را کاهش می‌دهند. دلار شنی باهاما و نایرای الکترونیکی در نیجریه که اولین پول‌های دیجیتال بانک مرکزی هستند برای میزان پول کاربران سقف گذاشته‌اند. یوآن الکترونیکی چین هم که بزرگ‌ترین پروژه آزمایشی به‌شمار می‌رود همین کار را انجام داده است. تمام آنها سود سپرده نمی‌دهند و کارمزدی برای تراکنش‌ها نمی‌گیرند. دلیل اعمال سقف و نرخ سود صفر آن است که از خروج سپرده‌ها از بانک‌های تجاری به سمت CBDCها جلوگیری شود. این آزمایش‌ها چه نتیجه‌ای داشته‌اند؟ دلار شنی، یوآن و نایرای الکترونیکی با وجود هیاهوی زیاد نتوانسته‌اند کاربران زیادی جذب کنند. داده‌های بانک مرکزی چین نشان می‌دهد در 26 شهر مکان آزمایش پروژه در ماه ژانویه فقط 6 /13 میلیارد یوآن در گردش بود. تا اوایل سال 2022 در مجموع 261 میلیون کیف پول خلق شد اما از اکتبر سال 2020 تا آگوست سال 2022 فقط 100 میلیارد یوآن تراکنش انجام شد. برخی کاربران چینی دلیل آن را عملکرد خوب علی‌پی (Alipay) و وی‌چت‌پی (WeChatpay) می‌دانند بنابراین خرده‌فروشان دلیلی برای استفاده از یوآن الکترونیکی نمی‌بینند. دیگر بانکداران مرکزی با اشتیاق نظاره‌گر هستند. بعضی کلاً موضوع را رها کرده‌اند. بانک مرکزی دانمارک می‌گوید مشخص نیست چگونه CBDC خرد می‌تواند در ایجاد دسترسی بهتر و ایمن‌تر به پرداخت‌ها نقش بازی کند. بانک ژاپن آزمایش آن را در سال 2021 آغاز کرد اما می‌گوید قصد انتشار آن را ندارد. فنلاند نیز برنامه‌ای در دستور کار ندارد هرچند از طرح یورو دیجیتال برای تسهیل پرداخت‌های فرامرزی در اروپا حمایت می‌کند. به گفته یک اقتصاددان مشکل آنجاست که اکثر توانایی‌های بالقوه CBDC را می‌توان در سامانه‌های موجود محقق کرد. چه عواملی می‌توانند سرعت پذیرش را بالا ببرند؟ برخی دولت‌ها با ارائه مشوق‌هایی از CBDC حمایت می‌کنند. نیجریه به کسانی که در پرداخت هزینه حمل‌ونقل از نایرای الکترونیکی استفاده کنند پنج درصد تخفیف می‌دهد. شمول مالی بیشتر نیز انگیزه دیگری برای استفاده از نایرای الکترونیکی است چون اکثر جمعیت این کشور به بانک دسترسی ندارند. دیگران بر ویژگی‌های خاص پول دیجیتال بانک مرکزی تمرکز کرده‌اند. لویس سان، مسوول پرداخت‌های نوین در بانک HSBC، عقیده دارد که استفاده از CBDCها صرفاً برای پرداخت تفاوتی با نظام‌های پرداخت کلان موجود ندارد اما پول قابل برنامه‌ریزی یک پدیده استثنایی است. ریچ تورین (Rich Turrin) نویسنده کتاب «بدون پول نقد» درباره پول دیجیتال بانک مرکزی چین به ذکر آزمایشی در ایالت چنگدو (Chengdu) می‌پردازد که در آن به شش کشاورز یوآن دیجیتال را در یک قرارداد هوشمند می‌دهند و بیان می‌کنند که از آن پول صرفاً برای اهداف کشاورزی می‌توان استفاده کرد. برخی بر این باورند که این روش می‌تواند کنترل کارآمدتری بر کل اقتصاد را به همراه آورد. آقای تورین همچنین می‌گوید که CBDCها می‌توانند به کشورها کمک کنند انتقال پیام و جابه‌جایی منابع مورد نیاز در تراکنش‌های فرامرزی را در دست گیرند و سیستم دلاری را دور بزنند. اما این آینده محتمل فعلاً فقط در حد آزمایش است. آقای تورین می‌گوید، ما در روزهای اولیه هستیم و از این بابت می‌توان آن را مشابه صنعت رمزارزها دانست.
منبع: اکونومیست
