انگیزه اعتراض
چگونه مشکلات اقتصادی کوبایی‌ها را به اعتراضات خیابانی کشاند؟
رضا طهماسبی: سال 2010 و در سر میز ناهار، فیدل کاسترو به جفری گلدبرگ، خبرنگار مجله آتلانتیک که از او پرسیده بود آیا نظام اقتصادی کوبا هنوز هم ارزش صدور به دیگر کشورها را دارد، گفت: «مدل کوبایی دیگر جواب نمی‌دهد.» آن‌قدر حیرت‌انگیز که خبرنگار آمریکایی از مترجمش خواست دوباره سوال را بپرسد و پاسخ را دقیق ترجمه کند! کاسترو البته خیلی دیر به این نتیجه رسید، 51 سال بعد از انقلاب ژانویه 1959. او بیش از پنج دهه بر پیاده‌سازی و اجرای نظامی تاکید کرد که از همان ابتدا هم کار نمی‌کرد اما استبداد فکری و ایدئولوژیک، سرمستی پیروزی و خوش‌بینی و امیدواری ملت مانع از آن بود که کاسترو گوشش به توصیه‌های علمی و تجربی و سیاستی بدهکار باشد. او همان‌طور که روی چراغ میز سخنرانی سازمان ملل دستمال انداخت تا هر اندازه که می‌خواهد سخن به درازا بگوید، روی عقلانیت و منطق اقتصاد نیز چادر کشید و دهه‌ها بعد متوجه شد که مدل کوبایی دیگر جواب نمی‌دهد؛ در حالی که مدل کوبایی از همان ابتدا جوابگو نبود و جز خسران، سرکوب رشد و از بین بردن منابع درآمدی چیزی برجای نگذاشت، این‌گونه بود که یکی از پردرآمدترین اقتصادهای آمریکای لاتین به یکی از فقیرترین‌های دنیا بدل شد.
اصلاحات کند و بی‌اثر
اگرچه سخنان فیدل کاسترو، شش سال قبل از مرگش، به نوعی پایان تئوریک مدل اقتصادی کوبا بود اما در عمل خروج از این نظام بسیار سخت و زمان‌بر بود، پا پس کشیدن از ایده‌هایی که برای پنج دهه تبلیغ شده بود و شکل‌گیری گروه‌های اقلیتی که از این شرایط سود می‌بردند، اصلاحات را با سرعتی بسیار کند و لاک‌پشتی و منقطع جلو برد. برخی مشاغل خصوصی شد و رگه‌هایی از فناوری مانند موبایل و اینترنت به کوبا راه پیدا کرد و حدود یک سال قبل نیز دولت نظام دوارزی را برداشت. با این حال نتایج راضی‌کننده نبود. در این شرایط بود که کرونا نیز شریان‌های اصلی درآمدی کوبا مانند گردشگری و دریافت پول از کوبایی‌های خارج‌نشین را قطع کرد و نتیجه فاجعه بود.
در نظر بگیرید در کشوری زندگی می‌کنید که اقتصادش مدام کوچک‌تر، درآمدهایش مدام کمتر و تامین کالاهای اساسی و گذران زندگی مدام سخت‌تر می‌شود؛ علاوه بر این در معرض انواع بیماری‌ها از جمله کووید19 قرار دارید و کشوری که اصلی‌ترین صادراتش تیم درمانی و پزشکی به دیگر کشورهاست از درمان شما و تامین داروهایتان ناتوان است، بدتر اینکه به تدریج از اساسی‌ترین نیازهای زندگی محروم می‌شوید و گاهی روزهایی تا 12 ساعت در منزل برق ندارید؟ بدتر از اینها هم هست؟ بله، «ناامیدی»؛ ناامیدی مردم کوبا از خروج از وضعیت بحرانی احتمالاً اصلی‌ترین دلیل اعتراضات بی‌سابقه آنان است؛ اعتراضاتی که گستره آن از انقلاب 1959 تاکنون تجربه نشده است. کوبایی‌ها درک کرده‌اند که وعده‌های کاستروها و حالا میگوئل دیاز به عمل نمی‌رسد پس راه را در اعتراضات خیابانی می‌بینند گرچه نتیجه آن نامشخص است؛ همان‌طور که دست‌وپا زدن در تنگنای معیشتی کنونی نیز سرنوشت 11 میلیون کوبایی را مبهم کرده است.
«بسیار ساده است، کوبایی‌ها از سختی خسته‌اند و می‌خواهند شرایطشان بهتر شود.» این جمله کاریداد مونتس 50ساله، یک شهروند کوبایی در هاوانا که هنوز در تظاهرات علیه دولت شرکت نکرده است، نشان از مستهلک شدن توان کوبایی‌هایی دارد که سال‌هاست منتظر بهتر شدن اوضاع بودند و حالا از این تغییر ناامیدند و به خیابان‌ها آمده‌اند. کوبا گرفتار کمبود مواد غذایی و داروست و مردم صف‌های بسیار طولانی در برابر فروشگاه‌ها می‌بندند تا هر آنچه گیرشان می‌آید را بخرند. تورم بالا و قطعی برق آن هم در روزهای گرم تابستانی شرایط آنها را بسیار بدتر کرده است.
دولت کوبا به‌طور مستقیم تحریم‌های آمریکا را مسوول این بحران می‌شمارد، تحریم‌هایی که چندین دهه است بر حوزه تجارت خارجی کوبا وضع و در دوران ریاست‌جمهوری ترامپ تشدید شده. همچنین همه‌گیری کووید 19 یکی دیگر از عوامل فشار بر اقتصاد کوبا عنوان شده است. میگوئل دیاز کانل، رئیس‌جمهور کوبا، معتقد است «سیاست خفگی اقتصادی» 1که از سوی آمریکا علیه کوبا دنبال می‌شود، تاثیر فزاینده‌ای داشته است.
با این حال تقریباً بر همگان روشن است که صرف اعمال تحریم از سوی دشمنان تنها عامل بحران اقتصادی کوبا نیست و عوامل موثر و تعیین‌کننده دیگری در این امر دخیل هستند؛ اصلی‌ترین آنها نیز نظام اقتصادیِ مدل شوروی کوباست که نتیجه‌ای جز رکود تورمی دربر نداشته است. کوبا در حالی بر ادامه مسیر با این نظام اقتصادی متمرکز برنامه‌ریزی‌شده اصرار و از انجام اصلاحات برای بازارمحور کردن اقتصاد پرهیز دارد که تقریباً تمام دیگر کشورهای کمونیست چنین روشی را در پیش گرفته‌اند.
پاول ویدال2، از اقتصاددانان سابق بانک مرکزی کوبا که در حال حاضر در دانشگاهی در کلمبیا تدریس می‌کند نیز معتقد است بحران امروز کوبا نتیجه تعویق اصلاحات اقتصادی است. او می‌گوید: «اصلاحات اقتصادی به تحریم ارتباطی ندارد و باید انجام شود؛ همان‌طور که رفع تحریم فارغ از انجام اصلاحات در کوبا باید صورت پذیرد. هر دوی این عوامل باعث مشکلات اقتصادی کوبا هستند. کوبایی‌ها در دهه 1980 نیز یک قحطی نسبتاً کوچک را تجربه کردند که با کمک اتحاد جماهیر شوروی پایان یافت. بعد از سقوط شوروی و خشک شدن سرچشمه کمک‌ها و یارانه‌ها، کوبا به شدت درگیر فقر گسترده و کمبود شدید مواد غذایی شد. اقتصاد این کشور 35 درصد کوچک‌تر شد و اقتصاددانان بسیاری عنوان کردند که کوبا هرگز موفق به بازسازی و احیای خود نخواهد شد. تحریم‌های آمریکا نیز اثری منفی بر اقتصاد کوبا داشت و با محدود کردن واردات و صادرات فضای سرمایه‌گذاری در کوبا را پرخطر ساخت.»
در همین دوران کوبا به توصیه‌هایی که از سوی کشورهای دوست مانند چین و ویتنام مبنی بر در پیش گرفتن اصلاحات اقتصادی بود بی‌توجه ماند. نگوین فو ترونگ3، دبیرکل حزب کمونیست ویتنام (رئیس‌جمهور و قدرتمندترین فرد در ویتنام) در جریان بازدیدی رسمی از کوبا در سال 2018 به سران این کشور توصیه کرد که به سمت اقتصاد بازار حرکت کنند؛ همان‌طور که ویتنام این کار را در دهه 1980 انجام داد. ویتنام در دوره رشد سریع اقتصادی خود توانست حداقل 30 میلیون ویتنامی را از فقر نجات دهد. ویدال معتقد است از دهه 1990 فرصت‌های زیادی برای انجام اصلاحات اقتصادی در کوبا از دست رفته است. دولت در کوبا تقریباً تمام صنایع را در مالکیت و مدیریت خود دارد و اغلب نیروی کار این کشور در استخدام دولت هستند.
مواجه شدن با کمبود شدید مواد غذایی و دارو باعث شد که رئیس‌جمهور کنونی کوبا تکانی به خودش بدهد و انجام اصلاحات اقتصادی را کمی سرعت ببخشد. او ابتدا نظام دوارزی این کشور را حذف کرد (کوبا به طور همزمان از پزو و یک واحد پولی دیگر با عنوان کوک با ارزش‌های متفاوت استفاده می‌کرد؛ کوک معادل یک دلار و برای استفاده در مناطق توریستی بود و پزو برای استفاده عموم مردم کوبا) و همچنین برخی از کسب‌وکارهای خصوصی را قانونی کرد، اقدامی که از یک دهه قبل شروع شده است. دیاز کانل قول داده تا اصلاحات بیشتری در اقتصاد کوبا اعمال کند اما برای طبقه متوسط کوبا، این اصلاحات بسیار ساده و البته دیرهنگام است.
ویدال، اقتصاددان کوبایی، می‌گوید قول دولت مبنی بر انجام اصلاحات برای مردم اعتباری ندارد. وضعیت کنونی کوبا فقط یک بحران اقتصادی نیست. مساله این است که مردم امیدی به خروج قطعی از این وضعیت ندارند. رائول کاسترو هم در سال 2011 قول داده بود اصلاحات اقتصادی بلندپروازانه‌ای را انجام دهد؛ قولی که هیچ‌وقت تحقق نیافت.
کرونا و قطع جریان پول
در سال‌های اخیر یکی از منابع اصلی کمک به کوبایی‌ها برای گذران معیشت، کمک‌های نقدی افرادی از خانواده و خویشاوندان و آشنایان بوده که در آمریکا زندگی می‌کنند و هرازگاهی برای دیدار خانواده به کوبا سفر می‌کنند. اُدالیس کمپس کوبایی، 55ساله و ساکن میامی است اما در دو سال گذشته نتوانسته برای دیدن والدین پیرش به کوبا سفر کند در حالی که قبل از آن سالانه چهار تا پنج بار برای دیدن آنها و دیگر اعضای خانواده از جمله برادرانش به کوبا سفر می‌کرد. اکنون کرونا یکی از موانع اصلی سفر است. قرنطینه دوهفته‌ای، اجبار به ماندن در کوبا اگر در سفر به کرونا مبتلا شود و البته پر بودن همیشگی تعداد اندک پروازهای بین کوبا و آمریکا باعث شده تا او نتواند به دیدار خانواده‌اش برود. در حالی که به شدت نگران آنها و مشکلات سلامتی و درمانی‌شان است.
جزیره کوبا کاملاً در احاطه کرونا قرار گرفته است. فقط در یکی از روزهای میانی هفته گذشته حدود شش هزار مبتلای جدید به کووید 19 شناسایی شدند. وزارت کشور آمریکا اخیراً اعلام کرده است که به صادرات کالاهای بشردوستانه و دارو به کوبا سرعت می‌بخشد. تحریم‌های آمریکا علیه کوبا مانع صادرات محصولات کشاورزی و غذا، دارو و تجهیزات پزشکی و کالاهای بشردوستانه به کوبا نمی‌شود. برابر اعلام وزارت کشور ایالات متحده در شش‌ماهه نخست سال 2021 کوبا بیش از 123 میلیون دلار گوشت مرغ از آمریکا وارد کرده است.
با این حال اقتصاد ضعیف کوبا درگیر کرونا شده است. تحریم‌های وضع‌شده در دوران ترامپ، سفر با هدف گردشگری به کوبا را کاهش داد. گردشگری بعد از صادرات پزشک و متخصصان درمان، دومین منبع درآمدی کوبا محسوب می‌شود. مشکل مهم دیگر قطع کمک‌های ونزوئلا که خود درگیر بحران سیاسی و اقتصادی شده به کوباست.
اقدامات سختگیرانه کوبا در سال گذشته برای کنترل همه‌گیری کرونا که باعث شد تعداد مبتلایان به کووید19 بسیار کاهش یابد، جالب توجه بود و ستایش شد. اما این موفقیت به هزینه از بین رفتن اقتصاد کوبا به دست آمد. کوبا برای مدت هشت ماه تمام مرزهایش را بست و مطلقاً هیچ گردشگری را نپذیرفت. کوبایی-آمریکایی‌ها هم که سعی داشتند پول یا دارو برای خانواده‌هایشان ارسال کنند دچار مشکلات زیادی شدند و گاهی چندین ماه طول کشید تا این اقلام به مقصد برسد.
کوبا بعد از بازگشایی فرودگاه‌هایش، ورود هواپیما از آمریکا را برای جلوگیری از انتشار ویروس کرونا محدود کرد. از طرفی پروازها از آمریکا به کوبا پیش از آن نیز به دلیل تحریم‌های ترامپ محدود شده بودند. این اقدام باعث شد کوبایی-آمریکایی‌های زیادی از سفر به موطن خود بازبمانند، سفرهایی که معمولاً برای انتقال پول، غذا و دارو انجام می‌شد. اعمال مقررات سخت قرنطینه عملاً سفرهای آخر هفته‌ای بخشی از کوبایی‌های ساکن آمریکا را که به عنوان «مُولا»4 شناخته می‌شوند، به کشور خودشان ناممکن کرد. مولاها پیک‌هایی هستند که صرفاً برای انتقال کالاهایی مانند دارو و مواد غذایی به‌طور مداوم از میامی به کوبا سفر می‌کنند و بسته‌هایی را به صورت دستی و مسافری به کشورشان می‌رسانند. سومین منبع درآمدی کوبا حواله‌های پولی است که از طرف کوبایی‌های خارج‌نشین ارسال می‌شود، حواله‌هایی که اگرچه مقدار دقیق آن مشخص نیست اما بنابر گزارش‌ها در طول دو سال اخیر به شدت نزول کرده است. اول به خاطر تشدید تحریم‌ها و دوم به خاطر کرونا که بسیاری از کوبایی‌هایی خارج‌نشین را با مشکل بیکاری و درآمد کم و ناتوانی از ارسال پول مواجه کرده است. این در حالی است که کوبا برای خرید غذا و دارو به شدت نیازمند پول است و اکنون سخت در مضیقه به سر می‌برد. به همه این مشکلات این را هم اضافه کنید که در گرمای تابستان کنونی، کوبا از تامین برق ناتوان است و گاهی مردم در خانه‌هایشان تا 12 ساعت برق ندارند. همه این مشکلات باعث شده است تا مردم به خیابان‌ها بیایند. اقتصاددان کوبایی به این نکته مهم اشاره می‌کند که دولت کوبا دیگر کاریزمای گذشته را ندارد و نشانی از اثرگذاری فردی چون فیدل کاسترو دیده نمی‌شود. مردم دیگر روی وعده‌های دولت حساب نمی‌کنند و آنچه برایشان اهمیت دارد و می‌تواند برای دولت مشروعیت بیاورد، «نتیجه» است؛ نتیجه‌ای که از اعمال
اصلاحات گسترده اقتصادی به دست می‌آید نه از سخنرانی‌های طولانی چندین ساعته.
پی‌نوشت‌ها:
1. Politics of economic asphyxiation
2. Pavel Vidal / 3. Nguyen Pho Trong / 4. Mula
منابع:
1- ان‌بی‌سی نیوز
2- هفته‌نامه تجارت فردا، شماره 127
