روال رشد

رشد اقتصاد ایران در بهار امسال 8 /3 درصد برآورد شده، به عبارت دیگر حجم حقیقی اقتصاد کشور در بهار امسال نسبت به فصل مشابه سال گذشته 8 /3 درصد افزایش داشته است. به دلیل افت شدید نرخ رشد بخش نفت در بهار امسال نسبت به بهار سال قبل، رشد اقتصادی بدون احتساب نفت حدود نیم‌درصد بالاتر از رشد اقتصادی کل بوده است. با وجود اینکه برای چندمین فصل متوالی رشد اقتصادی در کشور مثبت بوده، اما هنوز حجم حقیقی اقتصاد ایران فاصله زیادی با سال‌های قبل از تحریم دارد. همچنین در بهار1401 برای دومین فصل متوالی، انباشت سرمایه ناخالص منفی به ثبت رسیده، این در حالی است که رشد مصرف مردم در بهار امسال بالغ بر 11 درصد بوده است. بر این اساس می‌توان مدعی شد که رشد بالای مصرف در کشور سد راه پس‌انداز و سرمایه‌گذاری شده است. چنانچه روند رشد سرمایه‌گذاری به عنوان موتور محرک رشد اقتصادی در فصول آتی نیز مانند چند فصل گذشته باشد، دیگر شاهد رشد‌های بالا و مناسب در اقتصاد ایران نخواهیم بود. 

تصویر کلی از اقتصاد ایران 

براساس آخرین آمارهای منتشرشده؛ حجم حقیقی اقتصاد ایران در بهار سال جاری 188هزار میلیاردتومان برآورد شده، این رقم در بهار سال گذشته 181هزار میلیارد تومان بوده است. به عبارت دیگر حجم ارزش افزوده محقق‌شده در اقتصاد کشور در نخستین فصل امسال نسبت به فصل مشابه سال گذشته 8 /3 درصد رشد را تجربه کرده است. رشد اقتصادی کشور بدون احتساب نفت در بهار 3 /4 درصد به ثبت رسیده، بر این اساس حجم حقیقی تولید ناخالص داخلی ایران بدون در نظر گرفتن نفت و گاز 161هزار میلیارد تومان بوده است. این امر که رشد اقتصادی بدون احتساب نفت بالاتر از رشد اقتصادی کل بوده نشان می‌دهد بخش نفت و گاز در سال جاری نسبت به سایر بخش‌های اقتصادی رونق کمتری داشته است. 

نوسان رشد اقتصاد

رشد اقتصاد ایران در سال‌های گذشته نوسان‌های بسیاری را تجربه کرده، به بیان دیگر در چند سال گذشته در کشور از رشد اقتصادی مثبت 17 درصد تا منفی 8 درصد به ثبت رسیده است. پس از توافق برجام در سال 95 شاهد به ثبت رسیدن رشد‌های اقتصادی بسیار بالا بوده‌ایم تا جایی که رشد تولید ناخالص داخلی کشور در زمستان سال 95 عدد 1 /17 درصد را به خود دید. این روند تا بهار سال 97 نیز ادامه یافت اما از تابستان همین سال و همزمان با خروج آمریکا از برجام، رشد اقتصادی ایران منفی شد. این رشد منفی تا تابستان سال 99 ادامه داشت.

در پاییز سال 99 رشد اقتصادی کشور پس از دو سال تجربه رشد منفی، عدد مثبت 7 /0 درصد را به ثبت رساند و در زمستان همین سال به بالای شش درصد هم رسید. مثبت شدن رشد اقتصادی از این دوران را نمی‌توان بدون ارتباط با تحولات آمریکا دانست، به عبارت دیگر از پاییز سال 99 که بایدن بر مسند ریاست‌جمهوری آمریکا نشست، گمانه‌زنی‌ها و انتظارات در مورد اقتصاد ایران مثبت شد. این امر باعث شد تا با کمرنگ شدن فشار تحریم‌ها، گلوگاه‌های تجاری ایران آزادتر شود به گونه‌ای که در زمستان سال 99 شاهد رشد 33درصدی بخش نفت و گاز بودیم. به هر حال با وجود این شرایط از پاییز 99 تا بهار 1401 رشد اقتصادی در کشور مثبت بوده است. 

خشنودی نسبت به رشد

همان‌گونه که گفته شد رشد اقتصاد ایران در بهار امسال 8 /3 درصد بوده، این درحالی است که در فصل مشابه سال گذشته رشد 9 /6 درصد به ثبت رسیده است. بنابراین رشد اقتصادی در بهار 1401 با وجود اینکه مثبت بوده اما نسبت به نرخ رشد بهار سال گذشته به شکل قابل‌توجهی کاهش یافته است. همچنین ارزش افزوده شکل‌گرفته در بهار امسال با وجود اینکه از بهار سال قبل بیشتر بوده، اما در مقایسه با مابقی فصول در سال گذشته پایین‌تر برآورد شده است. به عنوان مثال ارزش افزوده شکل‌گرفته در تابستان و زمستان سال گذشته بالغ بر 192هزار میلیارد تومان بوده، بر این اساس چنانچه بنا باشد رشد اقتصادی نسبت به سایر فصول سال گذشته (به جز بهار) سنجیده شود، رشد منفی بوده است. 

 بررسی‌ها نشان می‌دهد با وجود اینکه برای هفت فصل متوالی رشد اقتصادی کشور مثبت بوده، اما هنوز حجم حقیقی اقتصاد ایران به شکل قابل‌توجهی پایین‌تر از سال 96 یعنی دوره قبل از تحریم است، پس می‌توان بیان کرد قسمتی از مثبت شدن رشد به علت کاهش شدیدی است که تولید ناخالص داخلی در سال‌های 97 تا 99 تجربه کرده بود. با توجه به موارد یادشده و همچنین بنا به روندی که انباشت سرمایه در چند سال گذشته داشته، پیش‌بینی می‌شود در ادامه رسیدن به رشد اقتصادی مثبت با اعداد مناسب دشوار باشد.

خزان کشاورزی در بهار 1401

حجم حقیقی ارزش افزوده بخش کشاورزی در اقتصاد ایران 10هزار میلیارد تومان برآورد شده، این در حالی است که این حجم در بهار سال گذشته 1 /10 هزار میلیاردتومان به ثبت رسیده است. بر این اساس رشد اقتصادی بخش کشاورزی در نخستین فصل سال جاری منفی 8 /0 درصد بوده است. این پنجمین فصل متوالی است که رشد این بخش منفی است، با توجه به این امر می‌توان اظهار داشت که کشاورزی در ایران وارد رکود شده است. خشکسالی‌های دو سال اخیر یکی از علل اصلی رشد منفی در بخش کشاورزی است. رکود این بخش در شاخص‌های اشتغال نیز نمایان بوده و در تابستان امسال نسبت به تابستان سال گذشته بالغ بر 300 هزار نفر از تعداد شاغلان بخش کشاورزی کاسته شده است. با توجه به اینکه غالب اشتغال روستا‌ها بر پایه کشاورزی است، در تابستان شاهد افزایش نرخ بیکاری مناطق روستایی کشور بوده‌ایم. به طور کلی می‌توان گفت بخش کشاورزی در ایران دچار محدودیت‌های زیادی مانند قیمت‌گذاری دستوری مواد غذایی است. کنترل غیراصولی بازار محصولات کشاورزی در کنار خشکسالی‌های اخیر این بخش را دچار مشکالات متعددی کرده است.

نفت ترمز رشد اقتصادی را کشید

حجم کل ارزش افزوده گروه صنایع و معادن در بهار سال جاری 76هزار میلیاردتومان برآورد شده که نسبت به فصل مشابه سال گذشته 2 /4 درصد رشد داشته است. با وجود اینکه حجم این گروه نسبت به بهار سال گذشته افزایش یافته اما نسبت به زمستان 1400 کاهش داشته است. به عبارت دیگر چنانچه بنا باشد رشد را نسبت به زمستان بسنجیم، رشد منفی خواهد بود. رشد اقتصادی خود بخش صنعت به تنهایی نسبت به بهار سال قبل 1 /5 درصد به ثبت رسیده که نسبت به نرخ رشد این بخش در تمامی فصول سال گذشته بالاتر بوده است. 

همان‌گونه که در سطور بالاتر نیز گفته شد رشد اقتصادی بدون نفت بالاتر از رشد اقتصادی کل بوده که نشان‌دهنده کم‌رونق بودن بخش نفت و گاز نسبت به سایر بخش‌هاست. رشد ارزش افزوده حقیقی بخش نفت و گاز در بهار امسال نسبت به فصل مشابه سال گذشته تنها 1 /1 درصد برآورد شده، این درحالی است که در بهار و تابستان سال قبل رشد اقتصادی این بخش 27 درصد و 10 درصد بوده است. در کل می‌توان گفت چنانچه رونق بخش نفت مانند سال گذشته بود، در سال جاری شاهد به ثبت رسیدن رشد‌های اقتصادی بالاتر در کشور بودیم. 

خروج کامل بخش خدمات از رکود

حجم ارزش افزوده شکل‌گرفته بخش خدمات در بهار امسال 101هزار میلیارد تومان به ثبت رسیده، بر این اساس رشد اقتصادی این بخش نسبت به فصل مشابه سال گذشته 9 /3 درصد بوده است. هر زمان که بحران‌هایی مانند کرونا رخ می‌دهد، نخستین ضربه و مهلک‌ترین صدمه را به بخش خدمات وارد می‌کند، از همین رو با ورود کرونا در سال 99 برای سه فصل متوالی رشد بخش خدمات منفی شد. اما پس از گذشت چند فصل و خو کردن اقتصاد ایران با فضای جدید، رشد اقتصادی خدمات از حالت منفی خارج شد. در بهار امسال نیز برای ششمین فصل متوالی رشد این بخش مثبت بود و بر همین اساس می‌توان گفت خدمات از شوک رکودی کرونا خارج شده است. البته ارزش افزوده محقق‌شده این بخش در بهار 1401 نسبت به تابستان و زمستان 1400 پایین‌تر بوده که می‌توان انتظار داشت در فصول بعدی شاهد کاهش نرخ رشد بخش خدمات باشیم.

افزایش سهم خدمات در مقابل نفت و کشاورزی

رشد اقتصادی بخش‌های مختلف با هم یکسان نیست و همین امر نیز باعث می‌شود سهم بخش‌ها از تولید ناخالص داخلی و ارزش افزوده کشور تغییر کند. البته این سهم‌ها در اقتصاد‌هایی که دچار ثبات بالایی هستند کمتر تغییر می‌کند و عموماً این شوک‌ها هستند که باعث این نوسان می‌شوند. بزرگ‌ترین بخش اقتصادی ایران بخش خدمات است، به بیان دیگر بیشترین سهم از کیک اقتصاد ایران به بخش خدمات تعلق دارد. سهم این بخش از ارزش افزوده حقیقی کشور در بهار امسال 7 /53 درصد بوده که نسبت به بهار سال قبل کمی افزایش یافته است. سهم گروه صنایع و معادن (بدون بخش نفت و گاز) نیز از کل حجم اقتصاد کشور از 8 /25 درصد در بهار سال گذشته به 2 /26 درصد در بهار سال جاری رسیده است. 

در مقابل سهم بخش کشاورزی در بهار امسال نسبت به فصل مشابه سال گذشته کاهش داشته و از 6 /5 به 3 /5 درصد رسیده است. سهم بخش نفت و گاز از حجم حقیقی اقتصاد ایران در بهار امسال 4 /14 درصد برآورد شده، این درحالی است که این سهم در بهار سال گذشته 8 /14 درصد بوده است. در ایران بنا به اینکه فروش نفت به جو شرایط بین‌المللی بستگی دارد، سهم این بخش دائم در حال تغییر است.

رشد بالای مصرف مردم در ایران

چنانچه بنا باشد اقتصاد را از روش هزینه‌ای بررسی کنیم، باید به چهار جزء مصرف خصوصی، مخارج دولت، انباشت سرمایه ناخالص و خالص صادرات پرداخت. حجم مصرف خصوصی در ایران در بهار امسال 102هزار میلیارد تومان برآورد شده که نسبت به بهار سال گذشته 2 /11 درصد رشد داشته است. به بیان دیگر حجم مصرف مردم در بهار امسال نسبت به فصل مشابه سال قبل حدود 9هزار میلیاردتومان بیشتر شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد از تابستان سال گذشته تا بهار 1401 هیچ‌گاه رشد مصرف پایین‌تر از 10 درصد نبوده است. اینکه به‌رغم رشد بالای مصرف در سال گذشته در سال جاری نیز رشد بسیار بالا به ثبت رسیده، نشان از میل به مصرف بالا در ایران دارد. از منظر اقتصاد کلان چنانچه بنا باشد در اقتصاد تعادل برقرار شود باید تعادل میان مصرف و پس‌انداز وجود داشته باشد، در غیر این صورت اقتصاد دچار مشکلات خواهد شد. 

با توجه به رشد بالای مصرف در بهار امسال، سهم این شاخص از کیک اقتصاد ایران از 5 /50 درصد در بهار سال گذشته به حدود 54 درصد در بهار سال جاری رسیده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد تغییرات موجودی انبار‌ها در بهار 1401 منفی بوده، بدین معنی که نه‌تنها به موجودی آنها افزوده نشده بلکه از موجودی انبار‌ها کاسته نیز شده است. می‌توان رشد بالای مصرف و فعال بودن سمت تقاضا را از علل اصلی این رخداد دانست. 

زخم مصرف به سرمایه‌گذاری 

یکی از ارکان و شاید هم مهم‌ترین رکن اجزای هزینه‌ای در محاسبه تولید ناخالص، انباشت سرمایه است. انباشت سرمایه به عنوان موتور رشد اقتصادی شناخته می‌شود و چنانچه رشد سرمایه‌گذاری در کشور مناسب نباشد، رشد اقتصادی مناسبی هم قابل تصور نیست. کل انباشت سرمایه ناخالص صورت‌گرفته در بهار امسال 24هزار میلیارد تومان برآورد شده که نسبت به فصل مشابه سال گذشته کاهش یافته است. این دومین فصل متوالی است که رشد این شاخص منفی به ثبت می‌رسد. البته بنا به اعلام‌های رسمی سرمایه‌گذاری خالص در کشور در چند سال گذشته منفی بوده و اکنون به جایی رسیده که سرمایه‌گذاری ناخالص هم منفی شده است. 

با افزایش شدید مصرف در چند فصل گذشته و بالا رفتن مصرف متوسط در کشور، بالطبع نرخ پس‌انداز و سرمایه‌گذاری نیز کاهش خواهد یافت. با توجه به اینکه انباشت سرمایه عامل اثرگذار تولید است، چنانچه روند نزولی سرمایه‌گذاری ادامه پیدا کند شاهد افت تولید ناخالص داخلی خواهیم بود. با کاهش حجم اقتصادی به دلیل چسبندگی مصرف، بالطبع سرمایه‌گذاری و پس‌انداز دوباره کاهش می‌یابد و این چرخه نفرین‌شده ادامه پیدا خواهد کرد. همچنین سهم انباشت سرمایه از کل اقتصاد ایران در بهار امسال نسبت به بهار سال گذشته نیم‌درصد کاهش یافته است. 

کاهش نرخ رشد مخارج دولت

کل حجم مخارج حقیقی دولت در بهار امسال 49هزار میلیارد تومان برآورد شده که نسبت به فصل مشابه سال گذشته 5 /4 درصد رشد داشته است. بر این اساس حدود یک‌چهارم هزینه کل کشور در بهار امسال از سوی دولت صورت گرفته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد نرخ رشد مخارج دولت در سال گذشته 4 /5 درصد بوده که نشان می‌دهد این شاخص امسال حدود نیم واحد ‌درصد کاهش یافته است. به طور کلی می‌توان گفت رشد مخارج دولت براساس سیاست‌های مالی شکل می‌گیرد و عوامل برون‌زا آن را هدایت می‌کنند.

حجم حقیقی کل خالص صادرات در ایران در بهار سال جاری 15هزار میلیاردتومان به ثبت رسیده، این در حالی است که این شاخص در فصل مشابه سال گذشته حدود 17هزار میلیارد تومان بوده است. بر این اساس رشد خالص صادرات ایران در بهار سال جاری نسبت به بهار سال گذشته منفی به ثبت رسیده است. به دنبال این رشد منفی سهم خالص صادرات از حجم اقتصاد نیز از 5 /9 درصد در بهار سال گذشته به 3 /8 درصد رسیده است.